Leerkracht Het Kanaal Gent-Brugge-Oostende: varen tussen Brugge en Oostende 9 Het Kanaal Gent-Brugge-Oostende Het Kanaal Gent-Brugge-Oostende is één van de oudste kanalen van Vlaanderen. Zoals zijn naam zegt verbindt het de steden Gent, Brugge en Oostende. Bij Gent staat het kanaal via de Ringvaart in verbinding met o.a. de Schelde, de Leie en het Kanaal Gent-Terneuzen. In Merendree kruist het kanaal het Afleidingskanaal van de Leie. In Oostende regelen zeesluizen de afwatering van het kanaal naar de Noordzee. Legende bevaarbare waterweg onbevaarbare waterweg provinciegrens landgrens Geschiedenis De geschiedenis van het Kanaal Gent-Brugge-Oostende gaat terug tot de 13 de eeuw toen Brugge en Gent vaarwegen naar de zee zochten. De oprukkende verzanding van het Zwin en de bezetting van Noord- Vlaanderen door de Nederlanden in het begin van de 17 de eeuw maakten dat de twee voorname steden beddingen van bestaande natuurlijke rivieren gingen kanaliseren om via Oostende naar de Noordzee te kunnen varen. Oorspronkelijk liep het kanaal enkel tussen Brugge en Gent en werd het daarom ook de Brugse Vaart genoemd. Het ontstond door een bovenloop van de Reie, namelijk de Zuidleie, te verbinden met een bovenloop van de Durme, ook wel Hoge of Oude Kale genoemd. De karakteristieke hoge zandruggen langs het kanaal in de buurt van Beernem en Sint-Joris getuigen van de oorspronkelijke waterscheidingslijn waar doorheen gegraven werd. Rivierenstelsel tussen Gent, Brugge en Oostende rond 1200. De kaart illustreert hoe de Zuidleie en de Hoge Kale in de bedding van het kanaal werden opgenomen. 9-1
Brugge kreeg dank zij het kanaal meer water, wat toeliet om de Zwingeul enigszins te spuien 1 en de bevolking van meer drinkwater te voorzien. Later werd in Oostende in de bedding van de rivier de Ieperleet een doorgang naar de zee gegraven. Toen het Kanaal Gent-Brugge-Oostende in 1624 voltooid was, werd een pendeldienst met de barge ingezet. Deze schuit werd voortgetrokken door paarden en genoot internationale faam omwille van het comfort aan boord. Tot het begin van de 20 ste eeuw was de barge het belangrijkste transportmiddel tussen Brugge en Gent. De reistijd bedroeg 8 uur en de barge vervoerde in de periode van 1678 tot 1782 jaarlijks 20 tot 50 000 passagiers. Later namen de eerste spoorlijnen en een verbeterd wegennet de transportfunctie over. Waterafvoer Het Kanaal Gent-Brugge-Oostende staat in verbinding met verschillende waterwegen, rivieren en kanalen. Rond Gent kunnen in natte perioden de debieten op de Leie, de Ringvaart en de Schelde zeer hoog worden. Omdat Brugge landschappelijk in een kom ligt, is het risico op wateroverlast in die periodes dan ook zeer reëel. Daarom wordt bij hoge waterstand de keersluis in Beernem gesloten. Ze houdt het water afkomstig uit Gent dan tegen. Bij extreme debieten wordt het water via de Ringvaart en de Zeeschelde (in extremis ook via het Kanaal Gent- Terneuzen) naar zee geleid. De kanaalzone tussen Brugge en Oostende vangt vooral polderwater op dat het via Oostende naar zee afvoert. De keersluis in Beernem Kustpolder Zo n 1000 jaar geleden bestond het kustgebied van de Noordzee uit slikken en schorren. Langs diepe geulen kon het zeewater het land binnen dringen. Ten zuiden van de kuststreek lag de zandstreek waar boeren woonden die met hun kuddes schapen de kustvlakte introkken. Toen de bevolking groeide en er nood was aan landbouwgrond, trachtte de mens land te winnen op de zee door dijken te bouwen. De strijd tegen het water was een strijd van successen en van nederlagen. Dikwijls nam het water terug wat de mens voordien gewonnen had. Om de gronden achter de dijken te draineren en regenwater af te voeren, legde men een stelsel van grachten en kanalen aan om het water van achter de dijken naar de zee af te voeren. Zo ontstonden de Brugse Polders. Langs het jaagpad getuigen de sluisjes en pompstations van deze inpoldering. Sluiscomplex Blankenbergse Vaart, pompstation De Katte, pompstation Kwetshage zijn voorbeelden van afwateringen van de polder naar het Kanaal Gent-Brugge-Oostende. Masterplan Kustveiligheid De 10 Vlaamse kustgemeenten, waaronder Oostende, willen via het masterplan Kustveiligheid de hele kust op lange termijn beschermen tegen overstromingen. Hierbij worden verschillende maatregelen genomen zoals de aanleg van stranden en het uitbouwen van dijken. In Oostende werd bijvoorbeeld al een noodstrand aangelegd en in 2012 werd het Zeeheldenplein gerealiseerd, een golfdempende uitbouw van de zeedijk. In de haven van Zeebrugge wordt een stormmuur aangelegd rond het Prins Albert I-dok. Men houdt telkens rekening met een mogelijke zeespiegelstijging door de klimaatverandering. 1 Spuien = Een grote hoeveelheid water wordt opgespaard om dat dan bij afgaand tij massaal te laten wegvloeien naar zee. Door dit spoeleffect wordt een groot deel van het afgezette zand met het water meegesleurd zodat de diepgang van de havengeul hersteld wordt. 9-2
Scheepvaart Het Kanaal Gent-Brugge-Oostende is vooral een doorvaartwaterweg met een matige tot drukke scheepvaart. De scheepvaart tussen de kusthaven van Oostende en het binnenland verloopt via dit kanaal. Vanaf Brugge verbindt het ook de haven van Zeebrugge met het binnenland. Het kanaal is toegankelijk voor schepen tot 2000 ton. Tussen Beernem en Brugge kunnen schepen van meer dan 600 ton elkaar wel niet passeren. Geladen schepen van het type tot 1350 ton krijgen er voorrang, terwijl de andere opgehouden worden. Dit leidt tot een soort eenrichtingsverkeer. Industrie De meeste kleine industriezones of afzonderlijke bedrijven langs het kanaal gebruiken de waterweg voor transport van grondstoffen of producten. In Aalter heb je bijvoorbeeld Bekaert en Aveve, in Beernem het veevoederbedrijf Depre. De grootste industriële activiteit langs het kanaal vind je in de nabijheid van de zee, tussen Oostende en Plassendale. Hier transformeert het landelijke landschap rond het kanaal tot één grote industriezone. Naast transport van goederen gebruiken de bedrijven het kanaalwater ook in hun productieproces. Bedrijven zoals JM Huber en Proviron Functional Chemicals in Oostende en het Algemeen ziekenhuis Sint-Jan in Brugge gebruiken kanaalwater voor koeling. Bedrijfsafvalwater wordt gezuiverd of gekoeld vooraleer het opnieuw in het oppervlaktewater geloosd wordt. Groene energie Duurzaamheid en hernieuwbare energie doen stilaan maar zeker hun intrede in de industrie. Green Bridge Science Park en Green Bridge Incubator in Oostende bieden ondersteuning aan bedrijven of starters die willen investeren in de ontwikkeling van duurzame, hernieuwbare energie. Landbouw Het gebied rond het kanaal is een belangrijk landbouwgebied. Ondanks de vele land- en tuinbouwbedrijven ligt de nitraatverontreiniging door bemesting er onder het Vlaamse gemiddelde. Binnen de polders, waar het water trager afstroomt, wordt het waterpeil kunstmatig laag of hoog gehouden. In de winter en het voorjaar wordt het lager gehouden. Dit is belangrijk voor de landbouwers, omdat zij op die manier in het voorjaar hun akkers kunnen bewerken. In de zomer wordt een hoger waterpeil ingesteld, zodat dit water gebruikt kan worden als drinkwater voor het vee en om akkers te bevloeien. De landbouw is dus afhankelijk van dit peilbeheer. 9-3
Door de nabijheid van de zee en hun lage ligging treedt in de polders een geleidelijke toename op van het zoutgehalte in o.a. het oppervlaktewater, het grondwater en de bodem. Dit heet verzilting. Een stijgende zeespiegel zal er misschien zelfs voor brak 2 oppervlaktewater zorgen. Dit is uiteraard niet aangewezen voor de dieren die zoet water nodig hebben om te overleven. Waterkwaliteit De waterkwaliteit van het Kanaal Gent-Brugge-Oostende verbeterde sinds het einde van de 20 ste eeuw, maar is naar de normen van de Europese Kaderrichtlijn Water 3 nog steeds niet goed. De toevoer van vervuild Leiewater via het Afleidingskanaal van de Leie bepaalt voor een groot deel de waterkwaliteit van het Kanaal Gent-Brugge-Oostende en de lage stroming in het kanaal zorgt er vaak voor lage zuurstofconcentraties. De impact van huishoudelijk afvalwater is wel sterk afgenomen, zeker in de Gentse kanaalzone. De laatste decennia zijn er waterzuiveringsinstallaties gebouwd in o.a. Gent, Zomergem, Aalter, Brugge, Jabbeke en Oostende waardoor de kwaliteit van het oppervlaktewater verbeterde. Dankzij de open verbindingen met zijwaterlopen met betere waterkwaliteit is het visbestand behoorlijk rijk. Natuur Langs het kanaal is het heerlijk wandelen en fietsen door een groen landschap. Het kanaal verbindt talrijke natuurgebieden en Natura 2000-zones 4. Het vervult een corridorfunctie wat betekent dat planten en dieren zich via de groene oevers van het kanaal van het ene naar het andere beschermde natuurgebied kunnen verplaatsen. Het landschap rond het kanaal herbergt natte graslanden, meersen en moerassen. Enkele voorbeelden hiervan zijn de Miseriebocht in Sint-Joris, de Warandeputten in Moerbrugge en de Meetkerkse Moeren of Lage Moeren in Zuienkerke. Het zijn bijzondere broed- en overwinteringsplaatsen voor verschillende weidevogels. Het kanaal doorsnijdt ook hoge, droge zandruggen. De variatie in bodemtypes vormt een belangrijke trekpleister voor zeldzame planten en dieren. Natuurrijke kanaalbermen in Aalter. Typisch voor het Kanaal Gent-Brugge-Oostende is dat de oevers op veel plaatsen zeer breed zijn. Vroeger werden ze begraasd door rondtrekkende schapenkuddes. Nu is er een gevarieerde en rijkelijk bloeiende plantengroei dankzij het ecologisch beheer van Natuurpunt, samen met de waterwegbeheerder Waterwegen en Zeekanaal NV. De stad Oostende startte drie jaar geleden het project Het Groene Lint. Door de verschillende groenzones langs de rand van de stad te verbinden, ontstaat een grote tuin van honderden hectares. Fietsers en wandelaars zullen er van het groen kunnen genieten. Er zal ook plaats zijn voor stadslandbouw door het gebied via een netwerk van kleine kanaaltjes en plassen in cultuur te brengen. 2 Brak water = Zoutachtig water dat minder zout is dan zeewater. 3 De Europese Kaderrichtlijn water heeft als hoofddoel de watervoorraden en de kwaliteit van de stroomgebieden op lange termijn veilig te stellen en legt daartoe doelstellingen vast voor oppervlaktewateren, grondwater en water in beschermde gebieden. (zie themablad 10 van het lespakket Op Sleeptouw ) 4 Natura 2000 = Een Europees netwerk van beschermde gebieden die werden afgebakend met als doel de krimpende biodiversiteit (soortenrijkdom) in Europa te stoppen en liefst opnieuw uit te breiden. 9-4
Recreatie Het vlakke polderlandschap en het Kanaal Gent- Brugge-Oostende vormen samen een groene oase voor wandelaars, fietsers en joggers. Bij mooi weer heerst er een sportieve drukte. Op het kanaal kan de waterrecreant zijn hart ophalen. De Koninklijke Roeiclub Brugge bestaat al meer dan 100 jaar. Verspreid langs het kanaal zijn er aanlegplaatsen voor pleziervaart. In Beernem is er een jachthaven. De Spuikom in Oostende werd ongeschikt verklaard voor haar oorspronkelijke functie, maar is naast natuurgebied en oesterkwekerij een speeltuin voor waterrecreanten. Jachthaven in Beernem Wonen langs het water Naar gelang de waterkwaliteit van het kanaal verbeterde, werden de wijken aan het water aantrekkelijker om te vertoeven. Oude industriële sites die in onbruik waren geraakt, krijgen een nieuwe bestemming. De site met leegstaande maalderijen langs de Kolenkaai in Brugge werd omgevormd tot een wooncomplex met behoud van het authentieke industriële karakter. Ook de Kolenkaai zelf werd heraangelegd. In de zomer vinden hier de Kolenkaaifeesten plaats, een buurtfeest door en voor de omwonende van de Kolenkaai. Ook in Oostende werden kaaimuren langs het kanaal vernieuwd. Zitbanken, een verbreed fietspad en groen zorgen voor een veilig en aangenaam vertoeven langs het water. Stadsvernieuwing Kolenkaai in Brugge 9-5