Kol Nidre, 13-9-2013, 5774 Derasja Rabbijn Menno ten Brink Ik heb u tijdens Rosj Hasjana op een weg meegenomen, die ik deze dag van Jom Kipoer hoop te vervolgen. Zoals ik geprobeerd heb duidelijk te maken, aan de hand van een aantal voorbeelden die ik onder andere ontleend heb aan de gedachtegang van Simon Sinek in zijn boek, "Start with Why, How great leaders inspire everyone to take action", in het nederlands: begin met het Waarom, De Gouden Cirkel van ondernemen". Hij beweert, en eigenlijk heel simpel, dat als je een duurzame, succesvolle onderneming wilt beginnen en wilt gaande houden, waar je loyale mensen aan je wilt binden, je in de eerste plaats moet kijken naar het Waarom van de onderneming. Daarna komen pas het Hoe en Wat. Het speelt zich op verschillende nivo's af. De Grote Inspirator is het hoogste nivo, de CEO, de Chief Executive Officer, de grote baas, de bestuursvoorzitter. Daaronder het senior management, dat op het Hoe nivo opereert: Hoe gaan we handen en voeten geven, aan het grote idee van het Waarom? Hoe werken we het uit, en dan het derde nivo is het Wat nivo, wat gaan we er dan mee doen: de producten die van de lopende band afrollen, dat moet geregeld en georganiseerd worden, daar zijn weer veel mensen bij nodig, die allemaal op hun beurt doordrongen moeten zijn van de eerste inspiratie. Want als je niet gelooft in je eigen product,, dat je maakt en dat je verkoopt, zullen er op een gegeven moment ook geen kopers zijn. Iedereen moet doordrongen zijn van die inspiratie, en dat houdt in dat iedereen die in die organisatie werkt gemotiveerd moet zijn, om uiteindelijk te kunnen en te willen zeggen: dit is mijn product, ik ben er enorm trots op dat ik dit gemaakt heb, samen met zoveel anderen, maar ik heb daar zelf aan meegewerkt, het is van mij, ik geloof er in, ik kan er wild enthousiast over worden als ik erover spreek. Sinek, heeft met name het bedrijf en product dat Steve Jobs in de markt heeft gezet als voorbeeld van succesvol ondernemen genomen: Apple. iedereen wil wel een Apple, een Iphone, IPad, PC, noem maar op. Jobs heeft niet gedacht wat wil de mens, maar wat is mijn droom, die ik de mensen kan geven. Leiderschap is het vermogen om mensen niet voor één evenement te mobiliseren, maar voor jaren achtereen aan je te binden. In het bedrijfsleven komt leiderschap erop neer dat klanten je bedrijf blijven steunen zelfs als het wat slechter gaat. Maar er is een groot verschil tussen zgn. herhalingsaankopen en loyaliteit. Kijk naar wat er gebeurt met AH deze week. Ze zijn de zware concurrentie aangegaan met Lidl en Jumbo en hebben de prijzen van 1000 artikelen behoorlijk verlaagd, in een poging om meer klanten aan zich te binden. Maar kunnen ze dat volhouden? Concurreren ze zwakkere broeders uit de markt? Is dat het doel, of een naar neveneffect? Het is wat Sinek noemt: manipulatie, maar als dat je enige strategie is, wat gebeurt er dan de volgende keer dat er een aankoopbeslissing moet worden genomen, blijf je bij AH of ga je toch maar naar Jumbo, Lidl of Aldi, of omdat je je erg loyaal opstelt naar de buurt super in je dorp en die gewoon een warm hart toedraagt, die hogere prijs op de koop toe neemt, en loyaal blijft aan dat wat je kent en waarvan je weet dat het goed is, ze helpen me, er is een persoonlijke en oprechte service, ze vragen hoe het met me gaat, ze hebben interesse in mij, en niet alleen in het product wat ik van ze koop en dat de kassa rinkelt? Als je alleen maar manipuleert door met prijzen te stunten, bindt je geen loyale klanten aan je. Het is tijdelijk, en het maakt je niet uit wie je klanten zijn, als ze er maar zijn desnoods ten koste van andere aanbieders. Ik heb u laten zien, op de dag dat wij de schepping van de wereld vieren, Rosj Hasjana, 10 dagen geleden op 1 Tisjri, dat dat het begin was van een unieke en 1
enorme ondernemingsvorm. De Roeach Elohiem, zweefde over de oerwateren en bracht alles in beweging. Daardoor ontstond een wereld, met mensen, natuur, fauna en flora, en wij als mensen, kregen de opdracht om deze wereld te bewaken en te beschermen en ons te vermenigvuldigen. Maar we maakten er meteen al een puinhoop van, want we werden die Tuin in Eden, het paradijs, uitgezet, omdat we ons niet aan onze opdracht hadden gehouden: we aten van die boom waar we juist niet van mochten eten. Daardoor kregen wij onderscheid tussen goed en kwaad, tussen rechtvaardigheid en onrechtvaardigheid, en moesten we vanaf dat moment het Paradijs op aarde weer terug verdienen, door dat wat we doen in de wereld: het bewaren en beschermen en dat is moeilijker buiten het paradijs dan erbinnen. Dat doen we niet altijd even goed. We zijn niet zo'n geweldig senior management, of uitvoerders van de Roeach Elohiem, omdat we die Roeach hakodesj vaak niet voelen, niet begrijpen. Dat ligt deels aan het leiderschap en deels aan de mensen die meewerken in deze mega-onderneming, die wij wereld noemen. Inspiratie moet opgevangen en doorgegeven worden. Het moet overkomen zo dat we loyaal aan de onderneming zijn, dat we ervoor zorgen dat er niets met die onderneming en de producten gebeurt, want uiteindelijk kan het resultaat zijn, dat het het einde wordt van die hele onderneming, die met die enorme inspiratie vaak onbegrijpelijk is opgezet, met dat Waarom van de onderneming, die wij vaak maar weinig echt invoelen en ons volledig mee kunnen en willen identificeren. Ik heb u ook verteld dat wij als LJG eigenlijk een onderneming voeren. Vanuit die oer motivatie en het oer Waarom, hebben wij een joodse gemeente, die ook functioneert op het Waarom, Hoe en Wat nivo: Het Waarom komt van die Roeach Elohiem, noem het God, noem het een oerkracht, noem het wat u wilt. Het Hoe nivo zijn de rabbijnen bestuurders, chazzaniem, leraren, die de inspiratie doorgeven, via onderwijs, leren, derasjot, diensten, maar ook alle andere aspecten, die ik bijvoorbeeld als rabbijn in mijn takenpakket heb, om de leider te mogen zijn van deze prachtige gemeente en gemeenschap. Wat is het doel van onze onderneming? Groot zijn? Groeien? Dat zijn inderdaad leuke en mooie aspecten en wij groeien en we zijn groot, maar dat is niet het uiteindelijke doel. Het doel van onze LJG onderneming is uitvoering te geven aan het Waarom van de grote onderneming die ooit in het verre verleden werd gestart. Bij het uitwerken en het proberen te bereiken van dat doel hebben we u allemaal hard nodig: loyale, gemotiveerde, geïnspireerde Joden, die juist hun geest gebruiken en leren en weten wat het onderscheid is tussen goed en kwaad, tussen rechtvaardigheid en onrechtvaardigheid en met die kennis, mee werken aan het doel van ons bedrijf: een schakel te zijn in het verbeteren van onze wereld: Tikoen Olam, zoals het in het aleenoe staat: Letakeen Olam bemalchoet sjaddai, het rechtzetten van onze niet perfecte wereld. Het is de climax van onze sjoeldiensten. Dat is het joodse doel waar wij naar streven, om mee te werken deze wereld te bewaken en beschermen, en proberen weer terug te kunnen keren naar een perfecte wereld, het Paradijs op aarde. We hebben daarom een project gestart van bewustwording en inspiratie om op vele verschillende gebieden mee te gaan werken aan Tikoen Olam. Niet vaag en zweverig, maar heel concreet en tastbaar, zodat we allemaal mee kunnen werken als één joodse gemeenschap in verscheidenheid, waar ieder zijn eigen expertise en inzet kan gebruiken, letakeen olam bemalchoet sjaddai. Nu met Jom Kipoer, nadat u 10 dagen heeft kunnen nadenken, en plannen maken voor de toekomst, op basis van wat u afgelopen jaar of jaren wel of niet heeft gedaan, moeten we de definitieve plannen gaan maken. De inspiratie, het Waarom, 2
kan joods gezien, komen uit de oude teksten die in onze machzor staan. Het zijn geen mantra's uit andere tradities, het zijn geen automatische teksten, waarvan we de betekenis niet weten, u kunt niet het excuus verzinnen dat uw Hebreeuws niet zo goed is, het staat toch ook in het Nederlands. Nee, als u eens wat dieper op verschillende teksten en hun vertaling in zou gaan, wordt u hopelijk geïnspireerd door het prachtige en unieke van de woorden en de teksten, en natuurlijk het chazanoet, om dat doel te proberen te bereiken, en het niet te vergeten als u weer thuis bent zo meteen en het gewone leven weer verder gaat. Want zou het inderdaad maar een tijdelijke product zijn dat u maar even consumeert en er niets blijvends aan heeft. Ik hoop door dat ik u even mee kan nemen, via een tekst van de machzor, dat u geïnspireerd kan worden om met elkaar het doel van onze schepping te bereiken, voor nu en de toekomst. Een van die pijoetiem, gedichten, die gezongen wordt tijdens de moesafdienst in de amida van Rosj Hasjana en Jom Kipoer is het Oenetanee tokef. (blz. 388) De inhoud is lastig, en er zijn veel uitleggen en meningen over. De kern gaat over het heiligen van Gods naam en het aanvaarden van Zijn Wereld Bestuur, de malchoejot, zelfs als men zijn eigen leven zou moeten opofferen. Vandaar het moeilijke thema, dat misschien uit voorbije tijden is, toen men voor de keuze kwam te staan: of bekeren en katholiek worden, of je leven opofferen al kiddoesj Hasjeem, voor de heiligheid van de naam van God. Men zegt dat rabbi Amon van Mainz de tekst heeft geschreven en laten uitspreken, nadat hij gemarteld was omdat hij zich niet wilde laten bekeren. Misschien is het een legende, misschien is het waar, maar het gaat uiteindelijk om de tekst zelf. Eén van die kernteksten is een paar woorden, die wij allemaal meezingen als respons van de gemeente: Oetesjoewa, oetefila, oetzedaka, ma'awierien et ro'a hagezera, blz. 389. dit wordt wel vertaald met: Maar Inkeer, Gebed en Weldadigheid kunnen het onheilsvonnis afwenden. Dat houdt dus in dat als wij tesjoewa doen, tefilla zeggen en tsedaka geven, dat er een kans bestaat, dat alles wat in de tekst beschreven wordt van de ellende die over je heen kan komen, misschien wel niet kan worden voorkomen, maar in ieder geval dat we dat kunnen afbuigen, dat we er mee om kunnen gaan, zodat het je toch goed zal gaan. Dan heeft de mens dus een actieve rol in zijn eigen lot? Dan kunnen wij dus invloed uitoefenen op Goddelijke, vaak onbegrijpelijke, beslissingen, door dat wat wij zelf doen? Laten we eens kijken hoe dat nu werkt voor ons, als de BV LJG, onze joodse onderneming, die dat wat we schepping noemen wil uitwerken, om naar een betere wereld hier op aarde, te komen. Het woord in het Hebreeuws dat gekozen is in het Oenetane tokef, voor het lot afwenden, of overheen stappen, is ma'awirien. Het werkwoord awar is: achter je laten, het is ook het woord voor de verleden tijd, in het Hebreeuws. De zin kan dus zo uitgelegd worden, dat je de moeilijke tijden achter je kunt laten als je tenminste tesjoewa, tefila en tsedaka doet. Wij kunnen het oordeel dat over ons geveld is misschien niet zelf veranderen, maar we kunnen er wel iets mee doen, zodat het misschien gemakkelijker te dragen wordt. Na de eerste helft van het gedicht, waarin de meest vreselijke zaken staan die ons kunnen overkomen: aardbevingen, vuur, hongersnood, epidemieën, oorlog: krijgen we hier een nieuw inzicht, waardoor we toch een positief effect kunnen hebben van de ellende, waar we ogenschijnlijk niets aan kunnen doen. Dat geeft hoop en moed. Hoe wij zelf reageren, kan gevolgen 3
hebben voor hoe wij leven. Ik heb wat moeite met het feit dat alles al bepaald zou zijn en dat we daar geen enkele invloed op zouden kunnen uitoefenen. Hoe zit dat dan met onze Liberale vrije wil?). Of dat als je maar tesjoewa doet, tefilla zegt en tsedaka geeft, je op wonderbaarlijke wijze het lot kan bijsturen. Maar wat ik wel weet, is dat de tekst suggereert, dat hoewel er dingen zijn die ons overkomen en waar we niets aan kunnen doen, dat we in ieder geval kunnen proberen invloed uit te oefenen over dat wat ons overkomt. Tesjoewa is daarbij Richtinggevend, tefila gaat daarbij om zelfreflectie, en Tsedaka gaat over het verbinden van de een met de ander, en dat maakt het mogelijk om binnen bepaalde grenzen te kunnen leven en met elkaar te kunnen blijven leven. Tesjoewa doen is ons keren naar de richting waarvan we willen dat ons leven heen zou moeten gaan, rekening en verantwoording opmaken en richting kiezen. Niet naar de ellende toe, maar juist daarvandaan. Door Tefilla, bijvoorbeeld je vandaag proberen te concentreren op die soms prachtige, soms moeilijke, soms onbegrijpelijke, teksten in onze machzor zodat we kunnen reflecteren op wie we zijn, en wat ons joods zijn eigenlijk voor ons betekent. Dat gaat over onszelf, waar we zelf in het leven zijn, en waar we naar toe zouden willen. Tsedaka (goedgevendheid) zijn daarbij al die daden die ons juist verbinden met de ander, waar we juist niet alleen met onszelf bezig zijn, maar ons erop richten om de ander te helpen, de ander die ons nodig heeft. Je kunt nu eenmaal niet en nooit bestaan zonder dat we delen wat wij zelf hebben in de meest brede zin van het woord, met anderen. Rabbi Joseph Klein zegt, dat er een volgorde bestaat van deze drie begrippen, die de heftigheid van beslissingen en gebeurtenissen, die buiten onze directe invloedsfeer liggen, kunnen proberen te beïnvloeden en eventueel af te wenden: I saw for the first time a progression in "repentance to prayer to charity." Repentance, Tesjoewa is something I can only do within myself - by me and for me. Prayer, Tefilla, is something I can only fully do (preferably in a minyan) with my family-of-faith, in the synagogue and in the company of my Jewish community. And Charity, tsedaka, is something I can only do by extending myself out into the greater community." Je begint met jezelf, je naaste en vertrouwde omgeving en dan de grotere gemeenschap om je heen, waar je onverkort deel van uitmaakt. Je hebt je verantwoordelijkheid voor jezelf, voor je naasten maar zeker ook voor de samenleving waar jij deel van bent, inderdaad ook de niet-joodse samenleving, we leven niet in een ghetto, en zeker wij Liberale Joden niet. We hebben nu eenmaal geen controle over de lengte van de dagen die wij mogen leven, maar we hebben wel controle over hoe we onze dagen invullen en het is aan iedere persoon zelf om de dagen dat hij of zij leeft, inhoudelijk en betekenisvol te maken. Het gaat er niet om hoe we sterven, zoals de rest van de pijoet indringend en beangstigend beschrijft, maar deze climax van de tekst gaat juist over hoe we leven en tenslotte gaat het erom wat wij zelf in de wereld kunnen doen, om ons leven, en het leven van anderen, waardevol te maken. Wij kunnen dat zelf, en iedereen kan dat op zijn of haar manier doen, de scherpte van iedere afschuwelijke beslissing af te wenden, ma'awierien, door de ellende die mensen overkomt lichter proberen te maken, via bijvoorbeeld tsedaka. De enorme kracht die in het Oenetane tokef verscholen ligt, in de woorden en die prachtige melodie die ons tot in ons diepste wezen raakt, is een boodschap van kracht, van inspiratie, waar ik eerder over heb gesproken, die ons moet binden en stimuleren om actief deel te zijn van onze Liberaal Joodse Onderneming. Het geeft het Waarom aan van waar we eigenlijk nog veel meer dan we nu al doen mee bezig zouden moeten zijn. Je leven in je eigen hand nemen en met alle kracht en macht die je hebt, het een positieve impuls geven, met behulp van elkaar. Ik ben ervan overtuigd dat juist hier de kracht verscholen ligt 4
van het thema van deze dagen. Vanuit die Roe'ach Elohiem, de oerkracht waarmee alles in gang werd gezet, waarvan wij als mensen, die roeach in ons hebben, moeten wij aan de slag om, ondanks ellende die ons overkomt, toch door te gaan, ma'awierien, ons leven een nieuwe impuls te geven, een nieuwe weg in te durven slaan, zeker als de oude doodloopt. Vooral moeten we er ook proberen te zijn voor anderen, zoals de tekst zegt, om anderen met het vinden van die weg te helpen. Dat is wat wij als leden van de LJG Onderneming moeten proberen te doen, als bewakers en beschermer van de Schepping. Het woord ma'awierien, is op zich al een prachtig woord, misschien met opzet gekozen, misschien per ongeluk, misschien was het poëtisch een mooi woord in dit grote gedicht. Maar het is ook het enige juiste woord, om aan te geven dat wij diep in ons de inspiratie hebben, de oerkracht hebben om al die gebeurtenissen die wij al die eeuwen lang met ons meedragen, kunnen afwenden en door kunnen en zullen gaan. Niet alleen om te overleven als joods volk, maar juist om van positieve betekenis te kunnen zijn om deze niet perfecte wereld te perfectioneren. Dat is het wezenskenmerk van wie wij, Joden, zijn. Wij zijn het volk dat steeds in staat is nieuwe wegen in te slaan. De stam awar, betekent verleden, je laat het verleden achter je. Het is hetzelfde woord als ewer, dat oever of kant betekent. Je verlaat de oever en steekt de rivier over, je laat iets achter je en gaat een nieuw leven tegemoet, ook al weet je niet precies waar dat naar toe zal gaan. Awraham kwam van de overkant van de rivier, en trok de Jordaan over, het voor hem nieuwe land binnen, om een nieuw leven te beginnen, vanuit de Roeach Elohiem, de gedrevenheid en inspiratie om een nieuwe stap te durven zetten, op weg naar een betere wereld. Ook na de 40 jarige zwerftocht, na de ellende in Egypte, stond het volk aan de ewer hajardeen, de oever van de Jordaan en trok erover heen om het land weer binnen te gaan. Wij zijn ook het volk van de ivriem, dat Joden betekent in het Hebreeuws en het woord hebreeuws komt daar ook vandaan; van precies dezelfde stam: de mensen die ervoor zorgen ergens van weg te gaan, een transitie durven aan te gaan (awara), die hun zonden weten te overkomen (aweera), en die dat via tesjoewa, tefilla en tsedaka, met daden en actie doen (ma'wad). Het boeiende van dit woord is ook dat de poe'al, oebad, betekent: embryo, foetus, en dat de pi'eel (ibeed) betekent: zwanger maken. Wij hebben de kracht in ons van het nieuwe leven, telkens weer, wij zijn zwanger gemaakt door onze inspiratie bron, om de vraag van het Waarom van ons leven en de schepping te kunnen blijven beantwoorden, door de daden die wij doen. Wij zijn tegelijkertijd de embryo, die groeit en die eigen verantwoordelijkheid moet nemen, je leven in eigen handen moet nemen. Je krijgt het leven, en als je geboren wordt ga je door een eerste transitie periode heen van embryo naar onafhankelijk mens, met een eigen wil, die onderscheid moet maken tussen goed en fout, tussen rechtvaardigheid en onrechtvaardigheid, met alle mogelijkheden en kansen die het leven te bieden heeft. Zelf zal je in je leven, vaak aan oevers van rivieren komen te staan, en dan zal je die moeten oversteken, eventueel met een ma'boret, een pont, een veerboot, weer van dezelfde stam, van het ene moment van je leven naar het andere. Wij staan als ivriem, steeds weer voor die uitdagingen in onze levens, het is ons wezenskenmerk, het is wie wij, Joden, zijn. Ook onze gemeente staat aan de oever van een bewustwordingsproces, om actief te gaan laten zien waarom je lid bent van onze joodse gemeente. Ik heb een droom, dat u door deze dagen ook mijn droom wilt gaan dromen, om vanuit het Waarom te gaan denken, en daarmee aan de slag te gaan om onze eigen omgeving en de wereld, onze duurzame producten te kunnen verkopen. Niet omdat ze gemakkelijk zijn, of 5
goedkoop, niet omdat ze lekker zijn of dat je er rijk van wordt, maar omdat ons product er toe doet, in onze levens, in de levens van anderen, en omdat we mega trost zijn op dat coole product: Liberaal Jodendom! Wij kunnen allemaal een verschil maken, door diep van binnen te voelen, dat we actief aan Takeen Olam moeten meewerken: door een project te adopteren om mensen in arme delen van de wereld te helpen, onderwijs voor de kinderen, zoals Golda Meir dat al vele decennia geleden heeft gedaan in Afrika, door in onze eigen buurt, voedselbanken te ondersteunen, door onze jongeren te motiveren om zich actief in te zetten voor een ander, door ons actiever te gaan bezighouden met zorg voor ouderen, mensen met een beperking, mensen die in problemen zijn, in een tijd dat de zorg een grote zorg aan het worden is. Door onszelf te stimuleren door meer te leren over onze eigen joodse achtergrond, om oprecht te geloven in de bedrijfscultuur van onze onderneming, door echt te begrijpen en geïnspireerd te worden door dat wat de grote CEO ons ooit heeft geprobeerd te leren, en waar Tora een hele goede poging is, om dat allemaal veel beter te leren begrijpen. Er zijn zoveel manieren om Letakeen Olam, die droom te verwezenlijken. Wij staan aan die oever, het is aan u om met me mee te gaan naar de overkant, nieuwe uitdagingen aan te gaan, of achter te blijven en naar de ruggen van de achterhoede te blijven kijken, van de ivriem die overgestoken zijn, met een rivier ertussen. wees een oprechte en geïnspireerde ivrie, geloof in dat wat we kunnen doen, om antwoord te geven op de bijzondere en moeilijke vraag van het Waarom? Moge u met al uw plannen voor het komend jaar ingeschreven en verzegeld worden in het boek van het leven. Menno ten Brink Jom Kipoer 5774/2013 6