Pijn Inleiding tot de filosofische benadering http://www.phil.uu.nl/~rob/ Rob van Gerwen Subfaculteit Filosofie Universiteit Utrecht www.phil.uu.nl/~rob/2007/guest.shtml Periode 4, 2007 C1 Pijn en het Lichaam-Geest Dualisme Inhoudsopgave 1 Wat is Filosofie? 1 1.1 Casussen............................................... 1 1.2 Open Vragen............................................. 2 2 Wat is Pijn? 2 2.1 Plato en de Grot............................................ 4 2.2 Descartes Lichaam-Geest Dualisme................................. 5 1 Wat is Filosofie? Het Traditionele Probleem en de Hedendaagse Oplossing Ervan Is fysieke pijn een geestelijk of een fysiologisch fenomeen? These: Doorgaans proberen we pijn te localiseren, en te begrijpen, door in de hersenen te kijken Daar zullen we echter geen pijn vinden Dit traditionele probleem en het hedendaagse antwoord erop (cognitive science) gaan beide terug op Descartes dualisme Dat dualisme is evenwel discutabel 1.1 Casussen De pijn van de Foetus Er zijn gerede aanwijzingen dat de dood tijdens een abortus het ongeboren kind pijn berokkent. [... ] Maar wanneer begint dat pijngevoel? [... ] Stuart Derbyshire van de universiteit van Birmingham houdt het op 26 weken. Op zijn vroegst. Dan is het zenuwstelsel zo bedraad dat pijnprikkels uit het lichaam ook doordringen tot plaatsen waar het bewustzijn over die prikkels ontstaat. Maar de vraag blijft open of het vermogen tot pijnperceptie ook tot een bewuste pijnervaring leidt.... De pijn van de Foetus... Journal of the American Medical Association. Niemand weet wat een foetus voelt, want die zegt niks. [... ] Pijn voelen mensen door gevoelssensoren. [... ] Die sensoren in de huid ontstaan al [... ] tijdens de zevende week van de zwangerschap [... ] Daarmee zijn de alarmknoppen er, maar de bedrading naar de alarmbel ontbreekt. Daarvoor moet de pijnprikkel allereerst de thalamus bereiken, een hersenstructuur bovenaan de hersenstam. Voor een bewuste verwerking is bovendien de hersenschors nodig. Intelligentie en Hersenen In het artikel wordt uitgelegd dat intelligente mensen geen grotere hersenen hebben, maar dat er wel iets met de dikte van hun hersenschors aan de hand is: op gezette tijden is die dunner dan normaal, op andere tijden weer dikker.
Intelligentie en Hersenen In een katerntje lezen we: Wie een eigenschap als hersengrootte aan intelligentie wil relateren, stuit onvermijdelijk op de vraag: wat is intelligentie eigenlijk? Een sluitende definitie daarvoor is niet te geven. Het heeft iets te maken met het vermogen om problemen op te lossen, en met de snelheid van denken. 1.2 Open Vragen Gesloten Vragen 1. Hoeveel tafels zijn er in de zaal? Rondkijken en tellen (methode) Uitkomst eenduidig en beslisbaar 2. Maar zijn die klaptafeltjes wel tafels? Termen afbakenen Definitie zoeken (noodzakelijke en voldoende voorwaarden) Dan terug naar 1. (Tijdelijk Open) Gesloten Vragen 1. Zijn er dieren op de planeet Krits (ver sterrenstelsel) 2. We weten het nog niet Maar de methode is duidelijk: Vaststellen of atmosfeer leven toelaat, dan Erheen gaan, rondkijken en tellen Uitkomst eenduidig en beslisbaar De vraag is wel gesloten maar we kunnen hem toevallig op dit moment nog niet afsluiten 2 Wat is Pijn? Mentale Concepten 1. Hoeveel pijnen zijn er in de zaal? Welke methode? Uitkomst eenduidig en beslisbaar?... Rondkijken en tellen? Mensen die pijn hebben kun je tellen [is iets anders] Naar binnen kijken? Hoe moet je je pijnen tellen? 2. Waarom kun je pijnen niet tellen? Pijn kun je niet aanwijzen; pijn is niet uitgebreid 2
Wel gradaties: meer of minder pijn dan gisteren Hoe weet je of Jan meer pijn heeft dan Piet? 3. De term afbakenen Wat is Pijn? Definitie zoeken (noodzakelijke en voldoende voorwaarden)» Is dit tijdelijk open gesloten vraag? Komt er een tijd waarin we de methode kennen om pijn vast te stellen en waarin we pijnen kunnen tellen? Is pijn net zo n concept als tafel? Een begrip om naar dingen te verwijzen Wat is Pijn? is Open Vraag naar de plaats van het concept Een Waarneming of een Emotie? Is pijn een waarneming? van welk zintuig dan? Bestaat er visuele pijn? Auditieve pijn? Reukpijn Tactiele pijn? Ja, die wel! Is pijn een soort verdriet? Niet letterlijk Verdriet is een emotie» Is pijn een emotie? Nee, eerder een sensatie Emoties deels begrepen via expressie aan anderen» Volgende week Emoties vertellen iets over onze omgeving: pijn doet dat ook! Filosofische Vragen: Open Vragen Over onze Conceptuele Kaders Filosofie vraagt naar relatie van concept pijn met andere concepten de vragen worden niet beantwoord maar blijven noodzakelijk open Pijn is een mentale term ze wordt anders gebruikt dan tafel Er is geen localiseerbaar ding waar de term naar verwijst idee en gedachte zijn ook mentale termen maar pijn is weer geen idee of gedachte heeft een fysiologische component Wat is het tegengestelde van pijn? Pijn en Genoegen Pijn is niet tegengesteld aan genoegen Genoegen is soort stemming, overall gevoel, stemming en pijn is localer 3
Figuur 1: Plato s Grot (Politeia, Boek 7) Pijn en Opwinding Pijn staat tegenover opwinding Is locaal, met concretere oorzaak Is substantieel, eerder een soort emotie (maar dus niet echt) Met duidelijkere lichamelijke component Maar is het meer lichamelijk dan geestelijk? Enz. Enz. Filosofische vragen stellen conceptuele verbanden aan de orde Tweede College Over Waarneming (van Pijn) Meer in tweede college: Pijnwaarneming: intern en/of extern? Pijnbeleving: intern en/of via externe expressie William James Vandaag na de pauze: Twee-werelden filosofie (beleving en wetenschap) Cartesiaans Lichaam-Geest dualisme 2.1 Plato en de Grot Plato Geketenden leven in schaduwwereld; denken dat die echt is Ontsnapte ziet Licht, Ware Wereld; Ideeën Komt terug: wordt niet geloofd ( Lot van de filosoof) Ideeën redeneren geeft essenties der dingen Waarnemingen hun toevallige verschijning 4
Heidegger over Plato s Grot Ontsnapte gebruikt al zijn zintuigen, hele lichaam Kan zodoende verifiëren of zijn waarneming klopt Plato heeft dédain voor zintuiglijkheid Prioriteert rede Twee werelden opinie van gewone mensen versus de kennis der wetenschappen 2.2 Descartes Lichaam-Geest Dualisme Descartes Methodologische Twijfel Alles betwijfelen omwille van een zeker fundament voor wetenschap Geen objecten; geen zintuigen; geen herinneringen Alles kan een droom zijn; geen evidentie-transcendente bewijzen mogelijk Toch besta ik: ik denk dus ik ben [cogito sum] Maar wie is die ik? Niet dit lichaam Twee Substanties Enige wat niet van mij af te scheiden is Mijn denken = res cogitans (denkend ding) Dat is zeker: zolang als ik denk Lichaam = res extensa (uitgebreid ding) uitgebreid: neemt bepaalde ruimte in, op bepaalde plaats; kan waargenomen worden met zintuigen Geen zelfbewegend vermogen Het Droom-Argument Wat ik denk kan niet afhangen van externe objecten Het kan zijn dat ik alles droom Maar alles wat ik denk, of lijk waar te nemen, of bedenk, is in het ik dat denkt Zelfs mijn dromen vinden in mijn geest plaats Maar wat is dat ik toch? 5
Was Waarnemingen lijken zoveel onderscheidener bij voorbeeld een blokje was Lijken We Onderscheiden Waar te Nemen» Ik kan erop kloppen en het klinkt; het smaakt; ruikt, ziet er zus of zo uit Dan verhit ik het en... Het klinkt nu niet meer, wordt vloeibaar, verliest geur en smaak Wat kende ik dus met zoveel onderscheidenheid? Alleen als ik goed nadenk weet ik wat het was-ding voor iets is (vgl. Plato) Introspectie Wat ik ook denk waar te nemen het bewijst alleen dat ik besta Mezelf leren kennen via de buitenwereld is overbodig Ik kan beter naar binnen kijken, daar is zoveel meer te halen (introspectie) Het twijfel-experiment leerde: de oordelen van de externe zintuigen zijn vaak illusoir; fantoompijn Plus: Ik zou alles kunnen dromen Dus: Mijn gezond verstand was niet erg betrouwbaar Ommekeer» De Omslag Ik heb een helder en onderscheiden idee dat ik besta: als denkend ding God heeft het zo in mij geschapen zoals het zich aan mij voordoet (God bedriegt me niet) Ook heb ik een onderscheiden idee van mijn uitgebreid lichaam En ik heb onderscheiden verstandsvermogens (verbeelding, zintuigen) Relatie waarnemingen en ideeën niet door verstand gemaakt, maar aangeboren God Bedriegt me Niet God doet me denken dat waarnemingen van de dingen komen, dus bestaan de dingen En de zintuiglijke gegevens? (licht, geluid, pijn) Geest niet als zeeman op schip, maar innig verbonden met mijn lichaam Die claim maakt Descartes niet echt waar» dualisme Evaluatie van Descartes Positie Wetenschap moet bereid zijn voorbij de verschijnselen te denken Hoe betrouwbaar mijn lichaam ook is: eerst met rede naar kijken (wetenschap) Heeft de rede het laatste woord? Dan resteert alleen scepticisme: bestaat de werkelijkheid wel? Descartes heeft met zijn rede de werkelijkheid in tweeën gedeeld: een werkelijke werkelijkheid (die redelijk is) en een waarnemingswerkelijkheid (die maar schijn is) 6
Is er niet veeleer één werkelijkheid? De zintuigen bieden er de toegang toe (ook al moeten ze soms gecorrigeerd worden) De zintuigen bewijzen de werkelijkheid van iets (de rede kan dat niet!) Volgende week meer! 7