3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 1 van 11 Van intake tot exit ten aanzien van het kind Overlijden van betrokken kind (thuis of op dagverblijf), ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure Nummer 3.1.2.1c Doel Het weergeven van de juiste stappen hoe te handelen bij de melding dat een kind, ouder of medewerker van het kinderdagverblijf is overleden. Beheerder Algemeen directeur Werkwijze Zie, ad, mt, team en stroomschema van procedure. start Bericht van overlijden V: betrokken van de overledenen Kind nog niet daadwerkelijk geweest, brief met bevestiging annulering en betuiging Bericht doorgeven aan algemeen directeur - overlijden kind daadwerkelijk al geweest op kdv - Overlijden medewerker of gezinsleden ervan - overlijden ouders kind Taakgroep regelt de hele gang van zaken rond deze procedure V:PM-ers, Leidinggevende: via leidinggevende wordt de algemeen directeur gewaarschuwd. Als het kind nog niet daadwerkelijk op het dagverblijf is geweest handelt de algemeen directeur dit af. V: Algemeen directeur: stelt taakgroep samen en zij zorgen volgens protocol voor de hele gang van zaken rond deze procedure.de voorzitter van de ouderraad wordt op de hoogte gesteld. einde
3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 2 van 11 1 Inleiding Binnen de kinderopvang heb je te maken met (vele) kinderen, ouders en teamleden. Hoe groter de organisatie, hoe groter de kans dat er een sterfgeval plaatsvindt. Wanneer dit (plotseling) gebeurt, kan het moeilijk zijn om rustig na te denken en zorgvuldig te handelen. Dit protocol dient ter ondersteuning voor een dergelijk situatie. Ieder sterfgeval is een op zichzelf staande situatie en de manier van handelen wordt beïnvloed door de emoties van alle betrokkenen. Dit protocol is daarom (meer) een richtlijn hoe te handelen en dient als aanzet om hierover van gedachte te wisselen. Je kunt te maken krijgen met: - het overlijden van een kind tijdens het verblijf op de opvang; - het overlijden van een kind van onze opvang, thuis of in het ziekenhuis; - het overlijden van een ouder van een kind of een ander gezinslid; - het overlijden van een personeelslid. Voor elke soort situatie zijn de handelingen en de volgorde van handeling verschillend. Daarom worden deze elk hieronder apart uitgewerkt. In alle situaties zijn de volgende aspecten echter van belang -respecteer elkaars verdriet en toon begrip wanneer iemand het moeilijk heeft. Samen verdriet verwerken kan een grote steun zijn; - niet iedereen toont zijn gevoelens op dezelfde wijze. Als iemand niet huilt, betekent dit nog niet dat die persoon geen verdriet heeft. Ook die persoon heeft recht op begrip van zijn omgeving. 2 Handelwijze bij overlijden van een kind tijdens het verblijf op de opvang Hierbij valt te denken aan een ongeval of aan wiegendood. We maken onderscheid in 1 hoe te handelen op het moment dat het overlijden gesignaleerd is 2 hoe te handelen in de week die daarop volgt 3 hoe te handelen op langere termijn 2.1 Hoe te handelen op het moment dat het overlijden gesignaleerd is De handelwijze is verschillend naar alle betrokkenen en onder te verdelen in handelingen naar: A het betreffende kind en zijn ouders, B het personeel van de groep waartoe het kind behoort, C de overige collega's van het kinderdagverblijf, D de kinderen van de groep waartoe het kind behoort, E de ouders van de groep waartoe het kind behoort, F de overige ouders en kinderen van het kinderdagverblijf. A Handelingen naar het kind en zijn ouders - pas direct EHBO toe en dus ook reanimatie, - laat een collega direct bellen naar het centrale alarmnummer 1-1-2, - waarschuw direct het MT en de directie van het dagverblijf of een andere plaatsvervangende bedrijfshulpverlener. - zorg dat een vertrouwde Pm-er de rest van de groep kinderen kan opvangen, - zorg ook dat er geen andere groepen personen omheen komen staan uit nieuwsgierigheid - ALLEEN de directie licht de ouders/verzorgers van het kind in. B Handelingen naar het personeel van die groep
3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 3 van 11 Het is natuurlijk een afschuwelijke ervaring wanneer een kind tijdens de opvang komt te overlijden. Daarom is het van essentieel belang om het betreffende personeel goed op te vangen. Probeer te voorkomen dat er over en weer verwijten gaan spelen over de schuldvraag. Dat doet nu niet ter zake en is van later orde. De betrokken pedagogisch medewerkers zitten ieder met hun eigen reactie en hebben steun nodig. Het kan dus nodig zijn om voor ieder van hen iemand aan te wijzen ter ondersteuning. Naderhand is het heel belangrijk om met hen samen de hele gebeurtenis door te praten en daarbij in de gaten te houden of alles boven tafel komt. C Handelingen naar de overige collega 's Laat één iemand de leiding op zich nemen, doorgaans is dat iemand van het MT, maar bij afwezigheid neemt de eerst verantwoordelijke deze taak op zich. Zorg dat je als leiding niet in paniek raakt en rustig handelt. Wees wel bedacht op paniek onder het personeel. Geef duidelijk instructies zodat de paniek beperkt blijft en de kinderen goed worden opgevangen. De direct betrokken collega s worden van de groep gehaald en de kinderen van de groep worden opgevangen door andere pm-ers. Zodra de eerste handelingen naar kind, ouders en groep verricht zijn, is het van belang dat alle collega 's uitgebreider worden ingelicht en opgevangen. Dit is de taak van de directie. Ook daarbij is het zaak te voorkomen dat er een schuldige wordt aangewezen. In een later stadium zal uitgezocht worden hoe een en ander heeft kunnen gebeuren al dan niet in samenwerking met de politie. Daarbij kan het van belang zijn dat andere collega s ook hun verhaal moeten doen als getuigen. Het spreekt voor zich maar eventuele feestelijkheden worden afgelast. D Handelingen naar de overige kinderen van de groep Veel hangt hierbij af van de leeftijd van de kinderen. Met name de BSO-leeftijd zal in staat gesteld moeten worden hun gevoelens te delen. - vertel de groep zo rustig mogelijk wat er is gebeurd. Als je te weinig vertelt, gaan kinderen vaak hun eigen invulling geven aan het verhaal; - geef alle kinderen de kans te reageren, ook heel jonge kinderen moeten hun gevoelens kwijt kunnen. E Handelingen naar de ouders van de betreffende groep - zorg dat de directie aanwezig is op de groep wanneer de ouders hun kinderen komen ophalen, - zet thee en koffie klaar zodat mensen even kunnen bijkomen en blijven napraten, - de directie vertelt kort maar duidelijk wat er is gebeurd, - probeer paniek te voorkomen, - probeer te voorkomen dat ouders vervallen in het aanwijzen van een schuldige, zeg dat in ieder geval grondig wordt onderzocht hoe een en ander heeft kunnen gebeuren. De betrokken pm-ers zijn niet op de groep aanwezig. F Handelingen naar de overige ouders en kinderen - verspreid een kort berichtje naar alle ouders (brief, zie standaard brief) over het gebeurde; liefst dezelfde dag of anders de dag erna, via de nieuwsbrief.(vooraf informeren of ouders dit willen, zij zijn leidend) - meld daarin ook dat ze voor reacties terechtkunnen bij de directie, 2.2 Hoe te handelen in de week erna A Naar de ouders van het betreffende kind - het MT/ Directie verzorgt een advertentie I bloemen of laat op een andere wijze ons medeleven blijken. Dit in overleg met de ouders. - de directie houdt regelmatig contact en gaat zo mogelijk samen met de pedagogisch medewerkers op huisbezoek. Het is van belang om eerst te checken of de ouders dit op prijs stellen,
3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 4 van 11 - het MT/ Directie bespreekt in overleg met de ouders of en zo ja hóe het kinderdagverblijf een rol kan spelen bij de uitvaartdienst. - er wordt niet meer gefactureerd. Administratie inlichten. B Naar het personeel - het MT zorgt dat alle betrokken teamleden indien ze dat wensen, de gelegenheid hebben om naar de uitvaart te gaan, - het MT /Directie houdt de stemming binnen het team extra in de gaten, vooral op het gebied van gesprekken over oorzaak en schuld, - voor de verdere nazorg aan het team wordt een crisisteam samengesteld, bestaande uit de directie van Drie Ballonnen, een teamlid en eventueel een bedrijfsarts of Slachtoffer hulp. - Naderhand is het heel belangrijk om met hen samen de hele gebeurtenis door te praten en daarbij in de gaten te houden of alles boven tafel komt. Voor de verdere samenwerking is dat van groot belang. De kans bestaat dat ze in eerste instantie als twee partijen tegenover elkaar staan, maar vergeet dan niet dat ze ook sámen verdriet te verwerken hebben. C Naar de kinderen - laat kinderen die dat willen iets maken voor of over het overleden groepsgenootje. Voor de ouders kunnen dit heel dierbare voorwerpen/spullen zijn. D Naar de overige ouders - zorg dat de directie goed aanspreekbaar blijft tijdens de breng - en haalmomenten. Vooral dus de eerste tijd. Pm-ers dienen duidelijke instructies te krijgen hoe om te gaan met de ouders betreffende het overlijden. 2.3 Hoe te handelen op langere termijn - Zowel het MT als de Pm-ers houdt de groep en de andere groepen op de locatie de komende tijd extra in de gaten. Er zullen nog regelmatig reacties komen van kinderen en daar moeten we zorgvuldig mee omgaan - de directie draagt zorg dat goed wordt uitgezocht hoe een en ander heeft kunnen gebeuren. Eventueel ingeschakelde buitenstaanders krijgen alle medewerking om hun taken naar behoren uit te kunnen voeren, - de directie/ MT zorgt voor eerlijke berichtgeving naar de ouders. Dit is cruciaal voor het behouden/terugwinnen van het vertrouwen van ouders. - Zorg dat ouders de spulletjes van het kind netjes terug krijgen. e.d. 3 Handelwijze bij overlijden van een kind thuis of in het ziekenhuis Hoe de reacties hierop zijn, zal voor een groot deel afhangen of het om een onverwachts overlijden gaat of het een overlijden is na een ziekbed. In het laatste geval is mogelijk en raadzaam om de groep en de Pm-ers hier al op voor te bereiden. Het MT doet dit altijd in overleg met de ouders van het betreffende kind; zo weet je wat er wel en niet kan worden besproken. De handelwijze is verschillend naar alle betrokkenen en onder te verdelen in handelingen naar: A het betreffende kind en zijn ouders, B het personeel van de groep waartoe het kind behoort, C de overige collega's van het kinderdagverblijf, D de kinderen van de groep waartoe het kind behoort, E de ouders van de groep waartoe het kind behoort, A Handelingen naar de ouders van het kind - indien een van de ouders zelf laat weten dat hun kind is overleden, zul je ze vanzelfsprekend gelijk je medeleven betuigen. Vraag of het op prijs gesteld wordt wanneer je
3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 5 van 11 een huisbezoek brengt. Dit zijn moeilijke bezoekjes, maar zowel voor de ouders als ook voor jezelf wel van groot belang, - biedt ouders aan om eventuele andere kinderen uit het gezin,indien nodig, extra op te vangen, - Stel de directie op de hoogte. De directie regelt vervolgens de onderstaande zaken: - regel advertentie / bloemen of iets anders waardoor je ons medeleven laat blijken, in overleg met de ouders. - vraag bij de ouders na hoe de uitvaart geregeld is en wanneer; misschien kan het KDV of de BSO hierin nog een rol vervullen, - vraag - indien mogelijk - aan de ouders wat je wel of niet aan andere ouders zult meedelen, en op welke wijze. (nieuwsbrief) - laat de ouders weten dat je altijd open staat om nog eens na te praten over het gebeuren met hun kind. - er wordt niet meer gefactureerd. Administratie inlichten B Handelingen naar het personeel van die groep - indien je 's avonds het bericht thuis krijgt, informeer dan zo snel mogelijk de Pm-ers van de groep, opdat ze de volgende morgen niet onvoorbereid op het werk komen, - wanneer het bericht overdag op het centrum binnenkomt, maak dan de Pm-ers van die groep vrij, zodat het MT ze samen kunnen inlichten. Geef ze ook de gelegenheid om hun eerste reactie/verdriet te verwerken, - overleg met de Pm-ers wie er op huisbezoek naar de ouders wil, ga indien mogelijk gezamenlijk, - geef alle Pm-ers van de groep de gelegenheid om naar de uitvaart te gaan. C Handelingen naar de overige collega 's - zodra het personeel van de betreffende groep is ingelicht, zorg je ervoor dat het overige personeel op de hoogte wordt gebracht, - als er onder het andere personeel ook mensen zijn die naar de uitvaart willen, bekijk dan hoe dat in te plannen is, - geef ruimte voor verdriet, maar het werk moet ook door kunnen gaan. - eventuele feestelijkheden worden afgelast. D Handelingen naar de kinderen van de groep - Veel hangt hierbij af van de leeftijd van de kinderen en of ze er al op voorbereid waren. - vertel de groep duidelijk wat er is gebeurd. Als je te weinig vertelt, gaan kinderen vaak hun eigen invulling geven aan het verhaal, - geef alle kinderen kans te reageren, ook heel jonge kinderen moeten hun gevoelens kwijt kunnen. Met name BSO-kinderen zullen hun gevoelens willen delen.(in overleg met de school) - laat kinderen die dat willen iets maken voor of over het overleden groepsgenootje. Voor de ouders kunnen dit heel dierbare voorwerpen/spullen zijn. - als het om BSO- kinderen gaat, zijn er misschien kinderen die naar de uitvaart willen; Dit alleen in overleg met de ouders van alle kinderen. -kinderen zijn al gauw op een leeftijd dat ze dit aankunnen. Het is voor het verwerken van het verdriet vaak erg belangrijk om dit afscheid mee te maken. - het MT en de Pm-ers houden de groep de komende tijd ook extra in de gaten; er zullen nog regelmatig reacties komen van kinderen. Op de BSO: - Stel je op de hoogte wat er in de klas is verteld en welke informatie er aan andere ouders is gegeven. Wij sluiten daarop aan en informeren ouders van de BSO dat we met de kinderen hebben gesproken in navolging van school. Je geeft dezelfde
3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 6 van 11 informatie die school aan de kinderen heeft gegeven. Wij zijn niet de nieuwsbrenger. Kinderen moeten de gelegenheid krijgen om na schooltijd over de informatie en het nieuws te praten met elkaar en met de Pm-ers. Aan de kinderen wordt uitgelegd dat ze altijd vragen mogen stellen, ook als die vragen pas later opkomen. Ouders van de BSO worden op de hoogte gesteld dat er in navolging van de school is gesproken over het overlijden van een kind. - Let wel: op de bso worden op een aantal locaties kinderen van meerdere scholen opgevangen. Dit betekent dat kinderen die op een andere school zitten, dan het kind dat is overleden, hiervan niets hebben meegekregen. Ga derhalve apart zitten met de kinderen van de school die het betreft. E Handelingen naar de ouders van de betreffende groep - stel de ouders op de hoogte van het overlijden, maar vertel niet meer dan dat de ouders van het betreffende kind hebben aangegeven,(brief meegeven, standaard brief, om te voorkomen dat er doorlopend gesprekken/vragen bij het ophalen zijn) - hang de overlijdenskaart op in de groepsruimte, als ouders dit hebben verzocht. - licht de ouders goed in over het wel of niet door laten gaan van de Bso opvang tijdens de uitvaart. 4 Handelwijze bij overlijden van een ouder of ander gezinslid van een kind De handelwijze is verschillend naar alle betrokkenen en onder te verdelen in handelingen naar: A het betreffende kind B de rest van het gezin waartoe het kind behoort, C het personeel van het kinderdagverblijf, D de kinderen van de groep waartoe het kind behoort, E de ouders van de groep waartoe het kind behoort, A Handelingen naar het betreffende kind - laat het kind goed weten dat je op de hoogte bent van het verlies, - houd goed in de gaten of het kind erover wil praten en ga hierop in; breng het eventueel zelf ter sprake wanneer het kind daar behoefte aan heeft, - laat het kind echter ook gewoon spelen, kinderen verwerken verlies op hun eigen manier. Op de opvang zijn ze ook even helemaal uit de verdrietige omgeving en dat is ook belangrijk, - laat het kind vrij knutselen en eventueel iets maken voor de overledene. B Handelingen naar de rest van het gezin - indien een van de ouders zelf laat weten wat er is gebeurd, zul je ze vanzelfsprekend gelijk je medeleven betuigen. Vraag of het op prijs gesteld wordt wanneer je een huisbezoek brengt. Dit zijn moeilijke bezoekjes, maar voor de ouders vaak wel van groot belang, - biedt ouders aan om eventuele andere kinderen uit het gezin, indien nodig, extra op te vangen, - indien nodig, vraag bij de ouders na hoe de uitvaart geregeld is en wanneer; misschien kan het KDV of de BSO hierin nog een rol vervullen, - vraag aan de ouders wat je wel of niet aan andere ouders zult meedelen en hoe. - vraag of de familie het op prijs stelt als namens de Drie Ballonnen een advertentie wordt geplaatst. - laat de ouders weten dat je te allen tijde open staat voor een gesprek. Op de BSO: - Stel je op de hoogte wat er in de klas is verteld en welke informatie er aan andere ouders is gegeven. Wij sluiten daarop aan en informeren ouders van de BSO dat we met de kinderen hebben gesproken in navolging van school. Je geeft dezelfde
3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 7 van 11 informatie die school aan de kinderen heeft gegeven. Wij zijn niet de nieuwsbrenger. Kinderen moeten de gelegenheid krijgen om na schooltijd over de informatie en het nieuws te praten met elkaar en met de Pm-ers. Aan de kinderen wordt uitgelegd dat ze altijd vragen mogen stellen, ook als die vragen pas later opkomen. Ouders van de BSO worden op de hoogte gesteld dat er in navolging van de school is gesproken over het overlijden van een kind. - Let wel: op de bso worden op een aantal locaties kinderen van meerdere scholen opgevangen. Dit betekent dat kinderen die op een andere school zitten, dan het kind dat is overleden, hiervan niets hebben meegekregen. Ga derhalve apart zitten met de kinderen van de school die het betreft. C Handelingen naar het personeel - indien je 's avonds het bericht thuis krijgt, informeer dan zo mogelijk de Pm-ers van de betreffende groep, opdat ze de volgende morgen niet onvoorbereid op het werk komen, - wanneer het bericht overdag op het centrum binnenkomt, maak dan de Pm-ers van die groep vrij, zodat het MT ze samen kunnen inlichten. Geef ze ook de gelegenheid om hun eerste reactie/verdriet te verwerken, - zodra het personeel van de bewuste groep is ingelicht, zorg je ervoor dat het overige personeel op de hoogte wordt gebracht, - overleg met de Pm-ers wie er op huisbezoek wil, ga indien mogelijk gezamenlijk, - geef alle Pm-ers van de groep de gelegenheid om naar de uitvaart te gaan, - als er onder het andere personeel ook mensen zijn die naar de uitvaart willen, bekijk dan hoe dat in te plannen is, - geef ruimte voor verdriet, maar het werk moet ook door kunnen gaan. - eventuele feestelijkheden worden afgelast. D Handelingen naar de kinderen van de groep Veel hangt hierbij af van de leeftijd van de kinderen. - vertel de kinderen dat er een ouder is overleden van hun groepsgenootje en praat hierover met elkaar. - geef alle kinderen kans te reageren, ook heel jonge kinderen moeten hun gevoelens kwijt kunnen, - houd de groep de komende tijd ook extra in de gaten; het gebeurde kan nog een tijd van invloed zijn op de groep. E Handelingen naar de ouders - hang de overlijdenskaart op in de groepsruimte, als de betreffende ouders dit goed vinden. - als ouders meer willen weten over het gebeurde, houd je dan op de vlakte. Het is niet aan ons om hier uitgebreid op in te gaan - vraag aan de betreffende ouders of zij het op prijs stellen wanneer er een stukje in de nieuwsbrief wordt geplaatst Het kan gebeuren dat er een gezinslid van een kind overlijdt, terwijl het kind op de opvang zit. Wees alert op de volgende zaken: - vanzelfsprekend zul je gelijk je medeleven betuigen. - vraag uitdrukkelijk aan degene die hierover opbelt wat er van jou nu verwacht wordt. Geef wel aan dat je gebonden bent aan de richtlijnen van onze organisatie. - vertel het gebeurde niet aan het kind. Een familielid dient deze boodschap te brengen. - laat een kind niet alleen naar huis gaan. Een Pm-er kan het kind eventueel naar huis brengen wanneer er niemand is om het kind te komen halen. 5 Handelwijze bij het overlijden van een teamlid Hoe de reacties hierop zijn, zal voor een groot deel afhangen of het om een onverwachts overlijden gaat of het een overlijden is na een ziekbed.
3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 8 van 11 In het laatste geval zal het hele team hier al op voorbereid zijn. De handelwijze is verschillend naar alle betrokkenen en onder te verdelen in handelingen naar: A de collega's B de kinderen C de ouders A Handelingen naar de collega 's - indien het 's avonds het bericht thuis krijgt, informeer dan zo snel mogelijk de directie en de directe collega's van de groep, opdat ze de volgende morgen niet onvoorbereid op het werk komen. Informeer indien mogelijk ook alle andere collega's, - wanneer het bericht overdag op het centrum binnenkomt, maak dan de Pm-ers van die groep vrij, zodat je ze samen kunt inlichten. Regel inval voor die groep, zodat de Pm-ers voldoende ruimte krijgen hun verdriet te verwerken. Zorg ervoor dat je daarna zo snel mogelijk ook de andere collega's op de hoogte brengt van het overlijden. Informeer ook direct de afwezige collega's, Wees alert op de vriendschappen die de overleden persoon heeft onder haar collega s ook die op andere vestigingen werken. Juist deze personen zullen geschokt zijn en niet in staat om te werken. Dat hoeven niet de collega s op de groep te zijn. Extra personeel regelen is dan van belang. De directie regelt vervolgens de onderstaande zaken: - regelt advertentie / bloemen, - overlegt met de Pm-ers wie er op huisbezoek wil gaan naar de familie, ga indien mogelijk gezamenlijk, als familie dit op prijs stelt. - geef alle Pm-ers de gelegenheid om naar de uitvaart te gaan. Eventueel moet het centrum op dat moment gesloten worden, - het verlies van een collega laat ongetwijfeld zijn sporen na en kan nog lange tijd nawerken. Samen het verdriet verwerken kan heel belangrijk zijn. - eventuele feestelijkheden worden afgelasten. B Handelingen naar de kinderen - Veel hangt hierbij af van de leeftijd van de kinderen en of ze er al op voorbereid waren. - vertel de groep duidelijk wat er is gebeurd. Als je te weinig vertelt, gaan kinderen vaak hun eigen invulling geven aan het verhaal. - geef alle kinderen kans te reageren, ook heel jonge kinderen moeten hun gevoelens kwijt kunnen. - laat kinderen die dat willen iets maken voor of over de overleden juf of meester (leid(st)er). Voor de familie kunnen dit heel dierbare voorwerpen/spullen zijn. - als het om BSO-kinderen gaat, zijn er misschien kinderen die naar de uitvaart willen; kinderen zijn al gauw op een leeftijd dat ze dit aankunnen. Het is voor het verwerken van het verdriet vaak erg belangrijk om dit afscheid mee te maken. Ouders van de BSO-kinderen nemen hierin het besluit. - het MT en de Pm-ers houden de groep de komende tijd ook extra in de gaten; er zullen nog regelmatig reacties komen van kinderen. C Handelingen naar de ouders - stel de ouders zo spoedig mogelijk op de hoogte van het overlijden. - hang de overlijdenskaart op in de groepsruimte. - licht de ouders goed in over het wel of niet (doordraaien)opvangen van de kinderen op het centrum tijdens de uitvaart. - Geef een extra nieuwsbrief uit waarin dit wordt medegedeeld. 6 Rouwverwerking
3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 9 van 11 Rouwen kent enkele fasen en wordt daarom ook wel rouwproces genoemd. Het is belangrijk deze fasen te kennen om gedrag bij de kinderen (en jezelf) sneller op te merken en beter te begrijpen. Het is trouwens niet zo dat elke fase duidelijk van de andere te onderscheiden is. Fase 1: schok. In deze fase is er wanhoop, angst, huilen, schreeuwen. Daarna komt er een soort verdoving. Het lijkt allemaal niet echt waar, een droom. Kleine kinderen kunnen stil worden Fase 2: desoriëntatie/desorganisatie. In deze fase is er rusteloosheid, men weet niet wat men moet doen. Het kind kan overactief zijn, kan zich niet concentreren, maakt dingen niet af. Fase 3: ontkenning. Het verlies wordt ontkend; men gelooft het niet. Dit is een afweer tegen teveel pijn. Een jong kind kan lang in deze fase zitten. In deze fase kan het lijken alsof het kind zich niets aantrekt van het verlies. Ineens barst het om iets kleins in woede uit (verschuiving heet dat). In deze fase is er weinig ruimte voor het kind om zich te ontwikkeling. Ook kunnen jonge kinderen terug vallen in een eerder ontwikkelingsfase. Fase 4: opstandigheid. In deze fase dringt het besef door dat het verlies echt is, maar men gaat tegen de werkelijkheid protesteren. Soms krijgen bepaalde personen de schuld. Soms geeft men zichzelf de schuld van iemand overlijden. Fase 5: aanvaarding. In deze fase wordt het verlies echt onder ogen gezien. Er is wel pijn, maar die is aanvaardbaar. Fase 6: integratie. Integratie wil zoveel zeggen als: het verlies is onderdeel van jezelf geworden. Je draagt de herinnering van de geliefde persoon bij je, maar je staat weer open voor anderen. Ieder mens is anders en ook bij de verwerking van een verlies komt dit naar voren. In de praktijk zal blijken dat niet iedereen de bovenstaande fases doorloopt of in die volgorde het verlies verwerkt. Rouw kan het gedrag beïnvloeden. Enkele lichamelijke aandoeningen die met rouw samen kunnen gaan zijn: slapeloosheid anders spelgedrag angst om alleen te zijn slecht eten angstdromen niet meer kunnen huilen zich terug trekken geprikkeld buikpijn duimzuigen vreemd lachen stemverandering. 6.1 Wat kun je als Pm-er voor kinderen doen? Troosten, aanhalen en warmte bieden. Veel aandacht geven is heel praktische en wezenlijk waarmee je de kinderen helpt om hun rouwen verdriet te verwerken. Vertel nooit verzachtende halve waarheden zoals 'mama slaapt', maar geef altijd eerlijke en duidelijke informatie die aansluit bij de ontwikkelingsfase van de kinderen. Doe niet alsof het overleden groepsgenootje nooit heeft bestaan. Haal zijn stoel bijvoorbeeld niet weg, maar laat die zeker de eerste weken symbolisch leeg staan. Praat met de kinderen over minder vrolijke dingen zoals verdriet, dood en angst. Of gebruik spelmomenten om deze onderwerpen te bespreken. Zwijg nooit over een vader, moeder, opa of oma wanneer die is overleden. Ga ervan uit dat het kind wel degelijk nog steeds bijvoorbeeld een moeder heeft, maar dat zij er niet meer is. Laat het kind bij verjaardagen, Moederdag of andere gelegenheden ook een cadeautje
3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 10 van 11 voor zijn overleden vader of moeder maken. Je kunt met de andere ouder overleggen hoe dat kan worden gegeven. Overleg wel eerst met de ouder of deze zich hierin kan vinden. Kinderen kunnen heel plotseling naar een overleden dierbare toe willen. Door een foto van bijvoorbeeld een overleden moeder in de groep te hebben, kun je even met het kind bij de foto stilstaan en 'is' moeder toch een beetje aanwezig. Ook kan het helpen om samen met het kind herinneringen op te halen over moeder en die op te schrijven of te verwerken in een knutselactiviteit. Observeer goed hoe de reacties van de kinderen zijn. Hun spel en tekeningen kunnen een beeld geven van hun belevingswereld. Wanneer je als Pm-er aanwezig bent geweest bij de begrafenis van een dierbaar familielid van één van de kinderen, kun je latere opmerkingen en vragen van het kind in de groep vaak beter plaatsen en beantwoorden. Kinderen rouwen geen 24 uur per dag. Vrolijk spel en uitingen van verdriet wisselen elkaar af. Houd er rekening mee dat de dood heel lang kan doorwerken. Ook na een langere periode kan regressief gedrag het gevolg zijn: het kind plast bijvoorbeeld weer in bed of wil ineens weer gevoerd worden als een baby. Toon hiervoor begrip en probeer hiervoor ruimte te bieden. Ouders van een overleden kindje hebben vaak behoefte aan een gesprekje na de uitvaart om te praten hoe alles is verlopen. Maar het kan ook zijn dat zij juist nog geen bezoek willen ontvangen. Vraag daarom altijd eerst na wat de nabestaande willen. Een steun voor jonge kinderen bij een rouwverwerkingsproces is het samen kijken en lezen in een prentenboek over de dood. Je kunt er schrik, onzekerheden en verdriet mee bespreekbaar maken waardoor het voor de kinderen beter hanteerbaar wordt. Voor de oudere BSO kinderen zijn er leesboekjes die je samen kunt lezen en of bespreken ook kan muziek een grote rol spelen in de verwerking van het verdriet. Je eigen emoties hoef je niet te onderdrukken. Door je eigen emoties te tonen, geef je de kinderen de ruimte dit ook te doen. Maar het mag niet zo zijn dat je de kinderen opzadelt met jouw emoties. Zoetermeer, datum Beste ouder(s)/ verzorger(s), Gisteren is (naam invullen), moeder van/pm er van de.groep/ kindje uit de groep (keuze), overleden. Wij zijn hierdoor erg geschokt en verdrietig. In de klas/groep heeft de leerkracht/pm-er, (naam leerkracht/pm-er), het verteld aan de kinderen. Wij hopen dat u thuis uw zoon/dochter goed kunt opvangen als hij/zij erover wil praten. We doen u namens de nabestaanden het verzoek hen niet thuis te bellen. Hoe begrijpelijk uw medeleven ook is, dergelijke telefoontjes betekenen een zware belasting. Misschien kunt u een andere vorm van uw medeleven zoeken. Wij kunnen ons voorstellen dat u ook graag met de medewerkers van de groep van gedachten wilt wisselen. (of vragen wilt stellen). Wij willen u echter verzoeken wanneer uw vragen heeft dit bij de leidinggevende (naam) neer te leggen, zij onderhoudt contact met de familie en kan tijd voor u vrij maken. De medewerkers op de groep willen zich graag met de
3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 11 van 11 kinderen bezig houden en u kunt zich voorstellen dat dit niet lukt indien zij elke keer in gesprek gaan met ouders die hun kind komen halen. Wanneer wij weten op welke manier de nabestaandenafscheid willen nemen, berichten wij u. Met vriendelijke groet, Naam Leidinggevende. 7 Bruikbare boeken Kinderdagverblijf - 'De drie vogels' van M. v.d. Berg en S. Ireland. - 'Als je dood bent, word je dan nooit meer beter?' van P. en J. Breebaart - 'Stilte a.u.b., ik denk aan kip.' van H. Haagen en H. Geelen. - 'Derk Das blijft altijd bij ons.' van S. Varley. - 'Kikker en het vogeltje.' van M. Velthuis. - 'Lieve oma Pluis' van Dick Bruna Buitenschoolse opvang - 'Vaarwel Rune.' van M. Kaldhol en W. Oven. - 'Dat is heel wat voor een kat, vind je niet?' van J. Viorst en E. Blegvad - 'Hoe het was toen Heins opa doodging.' van M. Gydal, M. Anderson en Th. Danielson - 'Voor altijd, altijd.' van B. Moeyaert. Personeel De meest gestelde vragen over Kinderen en de dood - van Stichting in de Wolken.