LESPAKKET DE KLAS VAN 45
Voorbereidende les Duur van de les Ca 60 minuten Doel De voorbereidende les heeft als doel uw leerlingen bekend te maken met de Tweede Wereldoorlog in het algemeen en de onderwerpen die in de Klas van 45 aan bod komen in het bijzonder. Benodigdheden Download van de voorbereidende les en de bijbehorende schoolplaat Digibord of beamer om de schoolplaat te tonen Kopieën van de leerling bladen Introductie Ca 15 minuten Vertel uw leerlingen dat ze een bijzondere tentoonstelling over de Tweede Wereldoorlog gaan bezoeken in het Nationaal Militair Museum in Soesterberg. Laat de trailer zien om de leerlingen enthousiast te maken voor het bezoek. Leg uit dat ze ter voorbereiding op het bezoek hun kennis over de Tweede Wereld oorlog gaan opfrissen. Laat ze de schoolplaat op het digibord zien en vertel wanneer de Tweede Wereld uitbrak en waarom: Duitsland heeft de Eerste Wereld oorlog (1914-1918) verloren en moet als verliezer elk jaar enorme geldbedragen betalen aan de overwinnaars, ze noemen dat herstelbetalingen. In de jaren 30 groeit in Duitsland de onvrede over deze herstelbetalingen. Het land is arm en veel mannen zitten werkloos thuis. In 1933 komt Hitler en zijn nazipartij aan de macht in Duitsland: hij belooft Duitsland weer op te bouwen tot het machtige rijk dat het ooit was. Kern Ca 30 minuten In de schoolplaat zitten vijf thema s verwerkt: 1. Inval 2. Bezetting 3. Vervolging 4. Verzet 5. Bevrijding Verdeel de klas in vijf groepen en laat elk groepje zich in een ander thema verdiepen. Gebruik daarvoor de leerling bladen. De groepjes lezen samen de teksten van hun thema door en zoeken uit welke illustraties op de schoolkaart bij hun thema horen en wat ze betekenen. Afsluiting Ca 15 minuten Elk groepje kiest een vertegenwoordiger die voor de klas uitleg mag geven over de llustraties van hun thema. Ze mogen daarbij een spiekbrief gebruiken. Elk groepje krijgt maximaal 3 minuten de tijd. Om dit doel te bereiken brengt Hitler een enorm leger op de been dat hij voorziet van de modernste wapens. Tussen 1938 en begin 1940 lijft het Duitse leger Oostenrijk in en verovert achtereenvolgens Polen, Tsjecho-Slowakije, Denemarken en Noorwegen. Nederland hoopt al die tijd dat het net als tijdens de Eerste Wereldoorlog neutraal kan blijven. Op 10 mei 1940 blijkt deze hoop vals: Duitsland valt Nederland binnen. 2
Thema 1: Inval Plattegrond Leerlingblad 1 1.1 1.1 Nederlandse soldaten graven loopgraven voor het geval Duitsland Nederland binnenvalt. De toenemende dreiging vanuit Duitsland doet de Nederlandse regering eind augustus 1939 alsnog besluiten om te mobiliseren. Dat betekent dat leger en vloot paraat gebracht worden om oorlog te kunnen voeren. Ongeveer 280.000 mannen worden opgeroepen om het land te dienen. De soldaten worden ondergebracht in scholen, stallen en woonhuizen. Ze graven loopgraven, bouwen kazematten (bunkers) en oefenen voor het gevecht. De meesten geloven niet dat het echt oorlog wordt. 1.2 Op 10 mei 1940 trekken Duitse soldaten de grens over. Ons land is in oorlog. Op 10 mei 1940 valt Duitsland ons land binnen. Het Duitse leger is groter en beter bewapend dan het Nederlandse leger. Toch bieden de Nederlandse soldaten flink verzet. Het veroveren gaat Hitler niet snel genoeg en hij geeft opdracht om Rotterdam te bombarderen. Hierbij vallen 800 doden en raken 80.000 mensen dakloos. Daarna dreigt Hitler ook andere steden te bombarderen als Nederland zich niet onmiddellijk overgeeft. Om nog meer burgerslachtoffers te voorkomen tekent generaal Winckelman op 15 mei 1940 de capitulatie (overgave) van Nederland. 1.2 Nederlandse soldaten graven loopgraven aan de grens Bombardement op Rotterdam 1.2 3
Leerlingblad 2 Slag om de Grebbeberg. Duitse soldaten. 1.3 De slag om de Grebbeberg. Nederland heeft verdedigingslinies gebouwd om het land te beschermen. De Grebbeberg maakt deel uit van de Grebbelinie. Deze verdedigingslinie moet voorkomen dat belangrijke steden zoals Utrecht en Amsterdam veroverd kunnen worden. Grote stukken land langs deze linie worden onder water gezet, zodat het gebied onbegaanbaar is. De Grebbeberg steekt boven het water uit en is daardoor een kwetsbare plek in de linie. De Duitsers kiezen op 11 mei 1940 deze plek om aan te vallen. Na drie dagen van hevige gevechten veroveren ze de berg. Er sneuvelen bij de Slag om de Grebbeberg ongeveer 400 Nederlandse soldaten en 200 Duitse soldaten. 1.3 4
Thema 2: Bezetting 2.2 Plattegrond Leerlingblad 1 2.1 Nederland is bezet. Duitse soldaten marcheren door de straten. Koningin Wilhelmina en de regering vluchten op 13 mei 1940 naar Engeland en zetten zich van daaruit in voor de bevrijding van Nederland. Hitler benoemt de Oostenrijker Arthur Seyss-Inquart tot Rijkscommissaris; de hoogste baas van Nederland. Door de Nederlanders wordt hij ook wel spottend zes-en-een-kwart genoemd omdat hij mank is aan één been. Seyss-Inquart verandert de eerste jaren niet zoveel aan het bestuur van Nederland. Hij hoopt daarmee de Nederlanders voor zich te winnen zodat ze zelf graag bij Duitsland willen horen. Als dat niet lukt, verandert hij van koers en voert steeds meer regels en straffen in. 2.2 Duitse soldaten worden ondergebracht bij Nederlandse gezinnen. Tijdens de bezetting verblijven er ongeveer 125.000 Duitse soldaten in ons land. De legerleiding wijst de soldaten een tijdelijke verblijfplaats aan, inkwartieren wordt dat genoemd. De Duitse soldaten worden ondergebracht in scholen en kazernes, maar ook bij mensen thuis. De bezetter betaalt daarvoor een vergoeding aan de gastgezinnen. De Nederlanders gaan verschillend om met de Duitse soldaten in hun huizen. Sommigen sluiten vriendschap met hun gasten, weer anderen moeten niets van ze hebben. Rijkscommissaris Seyss-Inquart (in donkere jas) en Hitler Ingekwartierde Duitse soldaat bij Nederlandse familie 2.1 5
Leerlingblad 2 2.3 Steeds meer boodschappen zijn alleen verkrijgbaar op de bon. Voor de meeste mensen gaat tijdens het begin van de bezetting het oude leven gewoon door. Volwassenen gaan weer aan het werk en kinderen gaan terug naar school. Maar er veranderen ook dingen. Zo is er steeds minder voedsel en kleding te koop en om de voorraad eerlijk te verdelen worden er bonnen uitgereikt. Met deze bonnen kun je in de winkels producten zoals vlees, boter, fruit, brood kopen. Dit wordt het distributiesysteem genoemd. Voedselbonnen. Bron: Verzetsmuseum Ook moet elke inwoner een persoonsbewijs (een paspoort) dragen zodat de bezetter op elk moment kan controleren wie je bent. En s avonds is het pikkendonker, want alle ramen moeten in de avond helemaal afgeplakt zijn, zodat er vanuit de lucht geen streepje licht meer te zien is. Op die manier kunnen de Engelse bommenwerpers hun doel niet vinden. 2.3 6
Thema 3: Verzet 3.2 Leerlingblad 1 3.1 Vrouw verspreidt illegale kranten per fiets. In Nederland bestaat het verzet de eerste oorlogsjaren vooral uit hulp aan onderduikers en het drukken en verspreiden van illegale kranten. Voor de onderduikers regelt het verzet onderduikplaatsen, voedselbonnen en valse persoonsbewijzen (soort paspoorten). Gevaarlijk werk, want er staan zware straffen op. Ook op het verbergen van onderduikers staat een zware straf. Omdat de bezetter bepaalt welke informatie er in de kranten wordt opgenomen, staan daar alleen de Duitse successen in beschreven. Het verzet schrijft haar eigen kranten, waarin de andere kant van het verhaal belicht wordt. Deze kranten worden stiekem verspreid. Twee Engelandvaarders 3.2 Engelse spitfire wordt bemand door een Nederlandse vlieger. Engeland wordt niet bezet door Duitsland en zet de oorlog voort samen met de andere tegenstanders van Hitler (Geallieerden). Er zijn ook Nederlanders die tijdens de bezetting naar Engeland weten te ontsnappen en zich aansluiten bij de Geallieerden. Vaak gebeurt dit per boot, daarom worden deze mensen ook wel Engelandvaarders genoemd. Lang niet iedereen komt veilig aan de overkant, velen worden onderweg gearresteerd of komen om. In totaal bereiken gedurende oorlog 1700 Nederlanders (merendeels jonge mannen) de overkant. Onder de Engelandvaarders bevinden zich ongeveer 100 mannen die zich aansluiten bij de Royal Air Force (Engelse Luchtmacht). Zij vliegen met Spitfires het kanaal over om Duitse doelen aan te vallen. Soms zelfs op eigen land! Illegale kranten uit de Tweede Wereldoorlog. Bron: Verzetsmuseum 3.3 Verzetsman bereidt een gewapende overval op een distributiekantoor voor. Later in de oorlog wordt het verzet gewelddadiger; er worden vaker gewapende overvallen en aanslagen op de bezetter gepleegd. Als tegenmaatregel schiet de bezetter onschuldige burgers dood, om de Nederlanders te straffen. 3.3 3.1 7
Thema 4: Vervolging Leerlingblad 1 4.1 4.1 Filmposter van De eeuwige Jood ; een film waarin Joodse mensen zwart worden gemaakt. Hitler maakt onderscheid tussen ubermenschen (bovenmensen) en untermenschen (ondermensen). Bovenaan de ladder staat het Germaanse ras. Daartoe behoren Duitsers en andere West-Europeanen. Onderaan de ladder staan Joden, Roma s & Sinti s (zigeuners), Jehova s getuigen, homoseksuelen en gehandicapten. Vooral de Joodse mensen krijgen van Hitler de schuld van alle problemen, zoals de slechte economie in Duitsland. Hij vindt veel medestanders waardoor zijn ideeën kunnen leiden tot de grootste volkerenmoord ooit. Hitler en zijn partijgenoten (de nazi s) bedenken namelijk een systeem om de untermenschen te vernietigen. Ze richtten vernietigingskampen op in Oost Europa waar ze alle Joodse mensen die ze kunnen vinden in speciaal daarvoor ontworpen gaskamers vermoorden. Hetzelfde lot ondergaan de mensen die hen proberen te helpen. 4.2 Joodse mensen worden opgepakt tijdens een razzia. Tijdens de Tweede Wereldoorlog worden er in Nederland voortdurend razzia s gehouden door de bezetter. Een razzia is een soort klopjacht, waarbij een bepaald gebied wordt afgezet en vervolgens systematisch wordt uitgekamd. Huizen worden daarbij vaak volkomen overhoop gehaald. De Duitsers houden razzia s om Joden op te pakken. Ook houden ze razzia s om jonge mannen op te pakken die ze aan het werk zetten in Duitsland. Arbeitseinsatz wordt dat genoemd. Duitsland heeft een groot tekort aan arbeidskrachten omdat al hun mannen in het leger dienen en lost dat op door mannen uit bezet gebied te ronselen. Onderduikers en helpers leven voortdurend in angst om tijdens een razzia te worden gepakt. In totaal worden meer dan 300.000 Nederlandse mannen in Duitsland te werk gesteld, waarvan een groot deel bij razzia s is opgepakt. Van de 140.000 Nederlandse Joden, wordt het merendeel opgepakt en afgevoerd naar het Oosten. Slechts 36.000 Nederlandse joden overleven de oorlog. Joodse mensen worden afgevoerd naar vernietigingskampen en vermoord. Duitse soldaten in Goes op jacht naar mannen voor de arbeitseinsatz. Bron: verzetsmuseum 4.2 8
Leerlingblad 2 Gevangenen in kamp Amersfoort 4.3 Kamp Amersfoort: één van de vijf Nederlandse concentratiekampen. Amersfoort is een berucht kamp. In augustus 1941 wordt het door de Duitsers in gebruik genomen als strafkamp voor politieke gevangenen. De grootste groep gevangenen bestaat uit opgepakte onderduikers, waaronder veel mannen die aan de arbeitseinsatz wilden ontkomen. De gevangenen moeten zware werkzaamheden uitvoeren en urenlang op de verzamelplaats (appel) staan. Ze worden daarbij geschopt en geslagen. Vele gevangenen worden ziek van het kampleven en zitten onder de luizen. Maar het ergst van alles is de honger; soms krijgen de gevangenen dagen lang niets te eten. Veel gevangenen worden vanuit Amersfoort doorgestuurd naar Duitse kampen. In kamp Amersfoort zitten weinig Joodse mensen gevangen, zij worden naar de kampen Vught en Westerbork gestuurd. Van daaruit worden zij op de trein gezet naar vernietigingskampen in Oost-Europa. 4.3 9
Thema 5: Bevrijding Leerlingblad 1 5.1 5.1 Leden van de Prinses Irene Brigade worden enthousiast ontvangen in Velp Nederlanders vieren in mei 1945 de bevrijding. We vieren de bevrijding van Nederland jaarlijks op 5 mei. In werkelijkheid is Nederland stukje bij beetje door de geallieerden heroverd op de Duitsers. Zuid Nederland wordt al in september 1944 bevrijd. Amsterdam en Den Haag op 8 mei 1945 en Texel pas op 20 mei 1945. Toch geldt 5 mei als nationale bevrijdingsdag omdat de Duitsers op 5 mei 1945 hun overgave aan de geallieerden kwamen aanbieden in Hotel de Wereld in Wageningen. 5.2 Nederlandse soldaten helpen mee met het bevrijden van ons land. De Prinses Irene Brigade, is een Nederlandse legereenheid die onderdeel uitmaakt van de bevrijdingstroepen. De brigade bestaat uit Nederlanders die tijdens de oorlog Engeland hebben weten te bereiken en zich in willen zetten voor de bevrijding van Europa. De brigade heeft in het begin niet zo n goede naam. De soldaten zijn onervaren en er is een gebrek aan goede leiders. Training en het vervangen van een aantal oude officieren, brengt verbetering. Op 5 augustus 1944 vertrekken er 1296 mannen van de Prinses Irene brigade per boot naar Normandië. Ze vechten actief tegen de terugtrekkende Duitsers. Via België bereiken ze in september de Nederlandse grens. De veldtocht kost aan 45 mannen het leven. Bevrijding Apeldoorn 5.2 10
Leerlingblad 2 5.3 Nederland wordt weer opgebouwd na de bevrijding. Na de bevrijding werkt Nederland hard aan de wederopbouw van het land. Tijdens de oorlog zijn vele gebouwen, wegen, spoorlijnen en bruggen vernield. Iedereen zet zich in om het land weer op te bouwen. De economie komt langzaam weer op gang en steeds meer producten zijn weer vrij te verkrijgen in de winkel. Metselaars bezig met het metselen van een muur van een nieuwbouwwoning. Rotterdam 29 augustus 1946. 5.3 11
Naverwerkingsles Duur van de les 45 minuten Doel Bevorderen van historisch besef, inlevingsvermogen en meningsvorming. Benodigdheden Download de schoolplaat klas van 45 Digibord of beamer om de schoolplaat te tonen Toon de schoolplaat en vertel de leerlingen dat de vijf kinderen uit de klas van 45 in de plaat verstopt zitten. Zoek samen de vijf kinderen en haal samen met de leerlingen de bijbehorende verhalen op. U kunt bij het bekijken van de plaat de volgende vragen en dilemma s voorleggen: Cor Crum Corrie Zwolsman Cor moet vluchten als de oorlog uitbreekt omdat zijn huis midden in de verdedigingslinie staat. Corrie haar vader is door de Duitsers opgepakt en doodgeschoten omdat hij bij het verzet zat. Als verzetsman heeft hij wel andere mensen kunnen helpen. Wat zou jij meenemen als je moet vluchten en je mag maar drie dingen meenemen? Stel het is nu oorlog. Zou jij het goed vinden als je ouders bij het verzet willen gaan? Ad Nab Jack van der Winkel De vader van Ad Nab kwam bij de bevrijding terug, na vijf jaar in Engeland te hebben gezeten. Ad vond het moeilijk dat hij zich weer aan de regels van zijn vader moest houden. De soldaat die tijdelijk bij Jack in huis woont, wordt verliefd op het buurmeisje en zij op hem. Vind je dat de Duitse soldaat en het Nederlandse buurmeisje verkering mogen hebben? Zouden de regels in jouw huis veranderen als je vader of moeder voor lange tijd weggaat? Frits Bielfeldt De oom van Frits zat verstopt onder de woonkamer omdat hij kon worden opgepakt voor de arbeitseinsatz. Bedenk en teken een plek in jouw huis of omgeving waar jij je in de oorlog zou kunnen verstoppen. 12