Gemeente Amsterdam Projectbureau Wibaut aan de Amstel Bodemsanering Zuidergasfabriek Amstelkwartier 2e fase
7 2. Zuidergasfabriek: verleden en toekomst Zuidergasfabriek omstreeks 1912 In de negentiende eeuw was Overamstel nog een uitgestrekt veengebied, met weiden en boerderijen. Het gebied lag dicht tegen de stadsrand aan. Daardoor kwam het op een zeker moment in het vizier om er gemeentelijke nutsbedrijven te vestigen die men niet in de stad kwijt kon. Begin 20e eeuw kwam eerst de Zuidergasfabriek, vanaf de jaren dertig vergezeld door de Rioolwaterzuivering Zuid. Later trokken er ook andere bedrijven naar toe, zoals de fabrieken van Dureya pudding en Maple Leaf kauwgom. Gashouders aan de Amstel Rond 1900 was Amsterdam voor zijn energievoorziening grotendeels afhankelijk van steenkool, waarmee kolengas werd geproduceerd en wat later ook elektriciteit. Het kolengas (of 'lichtgas') werd gebruikt voor gaslampen, koken en verwarming. De stadsuitbreidingen van die tijd maakte het noodzakelijk om een nieuwe gasfabriek te bouwen, omdat de Westergasfabriek en de Oostergasfabriek de vraag niet meer konden bijbenen. Het gebied van de Omval was een gunstige plek voor een derde gasfabriek, ook omdat kolen gemakkelijk per schip konden worden aangevoerd. In 1906 begon de bouw van de Zuidergasfabriek en in 1913 was hij in bedrijf. Vooral vanaf de Amstel gezien was de fabriek niet te missen, met zijn twee grote gashouders, de watertoren en de fabrieksgebouwen.
8 Einde van een tijdperk Lichtgas was voor de oorlog al op zijn retour, omdat elektrische verlichting snel aan populariteit won. Toen in 1959 bij Slochteren aardgas werd ontdekt, was dat het einde van de gasfabrieken. Vanaf 1969 werden bijna alle gebouwen van de Zuidergasfabriek gesloopt. Alleen de monumentale watertoren (uit 1911), de insteekhaven en een paar fraaie directiegebouwen bij de oude toegangspoort herinneren nog aan die tijd. Ook de eerder genoemde Rioolwaterzuivering Zuid is enkele jaren geleden vertrokken. Wachten op een nieuwe bestemming Het huidige Zuidergasfabriekterrein wordt gekenmerkt door niet-openbaar groen, kantoren en bedrijfshallen, een oefencentrum van de Brandweer en parkeerterreinen. Ook Nuon en Alliander (vroeger het Gemeentelijk Energiebedrijf) hebben hier nog een grote vestiging. Niet verwonderlijk, want ondanks de sloop van de gasfabriek bleef de functie van deze plek als aanvoerbron van gas intact. Het landelijk hoofdnet van aardgas komt hier Amsterdam binnen, waarna het in drie gebouwen op de juiste druk wordt gebracht en over de stad gedistribueerd. Maar al met al is het gebied toch wat onbekend en het is niet vrij toegankelijk voor het publiek. Dat gaat de komende jaren echter flink veranderen. Fabricage van lichtgas Het eerste lichtgas uit steenkool stamt al uit het begin van de negentiende eeuw, toen Parijs en Londen het gingen gebruiken voor de straatverlichting. Nederland volgde een halve eeuw later. In het fabricageproces werd steenkool op een bepaalde manier verhit, waardoor een gasmengsel (methaan en waterstof) vrijkwam dat vervolgens het gasnet in werd geperst. In Amsterdam werkten tweeduizend gasarbeiders, waarvan vierhonderd bij de zes ovens van de Zuidergasfabriek. Het was vies en zwaar werk. De fabriek braakte zwarte rookpluimen uit en op de fabrieksgrond lekten teer- en olieachtige bijproducten; afvalresten die uiteindelijk in de grond terechtkwamen.
11 3. Verontreinigingen van een gasfabriek Gasfabrieken uit de tijd van de Zuidergasfabriek waren bepaald niet schoon. Het ontbrak toentertijd aan het nodige besef, aan technologie en geld voor een adequate milieubescherming. Ook de grond onder het fabrieksterrein moest het ontgelden. Bij alle voormalige gasfabrieken wordt in de grond min of meer dezelfde mix aan afvalresten aangetroffen. Afgelopen jaren heeft de gemeente laten onderzoeken wat er aan verontreinigingen in de bodem zit. Uit de ruim 500 boringen is gebleken dat de vervuiling grotendeels bestaat uit bruinzwarte olie- en teerachtige verbindingen. Een overzicht: Minerale olie Teerachtige stoffen: mengsels van benzeenverbindingen en polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK) Cyanide Zware metalen Gedrag van de verontreiniging De meeste verontreiniging zit op 3 tot 7 meter diepte aan zandkorrels, kleideeltjes en veen gehecht, of opgelost in het grondwater. Soms zullen er plekken zijn waar puur teer, of pure olie, alle ruimte tussen de zandkorrels opvult, zoals bij de teerput ten westen van het brandweeroefencentrum.
12 Aanpak bodemverontreiniging Zuidergasfabriek Men bekijkt verschillende saneringsopties om de bodem van het Zuidergasfabriekterrein te verbeteren en de schade aan monumenten te beperken. [+] Situatie in de jaren 20 Situatie rondom park Optie B Situatie rondom woningen Gasfabrieken (die vroeger dienden om gas uit steenkool te winnen) veroorzaakten vaak bodemverontreiniging. Optie A Ondiep graven (tot ca 1 m diep) Diep graven (6 a 8 m diep) Risico van schade aan monumenten. Grote bomen zullen verwijderd worden. Er zijn verschillende mogelijkheden voor parkeren en parkeergarages. Monumenten blijven bij deze optie intact. Bestaande bomen kunnen mogelijk behouden blijven. [+] Fabrieksterrein vandaag Optie B Diep graven ( 6 tot 8 m diep) Schonere leeflaag Bodem wordt nooit volledig schoon. Vervuiling bij woning, tuin en parkeergarage. Voor het huidige gebruik als bedrijventerrein is de bodem veilig. Optie A Ondiep graven (tot ca. 1 m diep) Opties parkeergarages Maaiveldniveau Verdiept Half verdiept
14 Beter laten zitten Clusterhoofd Fred Woudenberg van de Amsterdamse GGD was nauw betrokken bij de saneringsaanpak van de Oostergasfabriek en hij volgt de saneringsaanpak van de Zuidergasfabriek op de voet. Kunt u zich voorstellen dat mensen er niet gerust op zijn? Jazeker. De ervaring leert dat mensen banger zijn voor bodemvervuiling dan voor andere milieuvervuiling. Het is daarom belangrijk dat de gemeente daar goed over communiceert. Maakt de GGD zich ook zorgen? Eigenlijk niet. Er zijn meer dan 500 grondmonsters genomen en we hebben een goed beeld van de risico s. Die zijn nihil, omdat het nauwelijks mogelijk is dat mensen gif binnen krijgen. De GGD maakt zich eigenlijk meer zorgen over luchtvervuiling langs verkeerswegen, geluidsoverlast of slecht geventileerde woningen. Het ironische is dat mensen daar dan weer nauwelijks bang voor zijn. Moeten we het dan gewoon laten zitten? Ik ben geen voorstander van bodemvervuiling en zou de bodem ook het liefst schoon zien. Maar het weghalen van het vuil van de Zuidergasfabriek levert meer gezondheidsrisico s op dan het wegneemt; het gif komt bloot te liggen en kan zo verdampen. Daarnaast krijg je te maken met jarenlang lawaai van graafmachines en vrachtauto's, luchtverontreiniging en stank. Daar worden mensen ziek van. Wat stelt u voor om te doen? Het belangrijkste is dat de bovenste meter grond straks schoon is. Kinderen kunnen dan bij het buiten spelen onmogelijk nog troep op hun handen krijgen en per ongeluk in hun mond stoppen. Een andere verstandige maatregel is het gebruiken van metalen leidingen. Er kan dan nooit gif in het drinkwater terechtkomen. Stel dat bewoners het straks toch niet vertrouwen? Ik verwacht wel dat er bewoners zijn die het in het begin niet vertrouwen. Daarom is het verstandig als er elk jaar gemeten wordt of de vervuiling zich netjes gedraagt en niemand ermee in contact kan komen. Als mensen er niet gerust op zijn, dan schakel je samen een onafhankelijk onderzoeksbureau in die bijvoorbeeld op bepaalde plekken gaat meten. Komt daar iets problematisch uit, dan zorg je dat er direct maatregelen worden genomen. Dat vertrouwen is misschien nog wel het belangrijkst. En er zijn misschien ook mensen die het nooit een prettig idee vinden om op een bodemverontreiniging te wonen, zelfs niet als iemand van de GGD zegt dat het veilig is. Die mensen zullen hier vermoedelijk niet komen wonen. De gemeente moet omwille van die mensen actief communiceren dat je hier op een voormalig gasfabriekterrein woont.
23 Deze brochure vat slechts samen wat er in Amstelkwartier 2e fase op bodemgebied speelt. Als u meer wilt weten kunt u zich melden bij Projectbureau Wibaut aan de Amstel. U wordt dan op de hoogte gehouden van belangrijke momenten. Daarnaast heeft het projectbureau meer documenten over de bodemverontreiniging die u kunt opvragen. Ook voor vragen over deze brochure kunt u daar terecht. Colofon Uitgave Projectbureau Wibaut aan de Amstel Tekst Endre Timár Beeldmateriaal Foto s: Gemeente Amsterdam, Beeldbank Amsterdam, Stadsarchief, Ton van Rijn, Jan Willem Steenmeijer, Gerald Bockting Graphics en kaartmateriaal: DPI, Schwandt Infographics, Gemeente Amsterdam, Dienst Ruimtelijke ordening Vormgeving WisselWerking Vanessa Rutgers Drukwerk Spinhex & Industrie drukkerij, Amsterdam Meer informatie Projectbureau Wibaut aan de Amstel 020 552 9494 overamstel@wibautaandeamstel.nl www.overamstel.nl September 2011