DOELGERICHT UITVOEREN! PROGRAMMAPLAN 2011 2020 NIEUWE HOLLANDSE WATERLINIE DIEFDIJK/LOEVESTEIN Foto: Kogelvanger bij Het Werk aan t Spoel te Culemborg Vastgesteld op 16 maart 2012 door het Pact van Loevestein
DE CONTEXT De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een indrukwekkende verdedigingslinie van 85 kilometer lengte en 55.000 hectare tussen Muiden en de Biesbosch. Deze militaire linie is in 1815 aangelegd ter verdediging van het westen van Nederland door onderwaterzetting (inundatie) van brede stroken land. De doorgangen door de inundatievelden, zoals (spoor)wegen, dijken en rivieren werden verdedigd met forten en andere bouwwerken, zoals kazematten. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is herontdekt. Het ingenieuze systeem van sluizen, dijken en inundatiekanalen inspireert tot allerlei initiatieven. De overheid werkt samen met eigenaren, bewoners en andere betrokkenen aan de herkenbaarheid en instandhouding van dit cultureel en landschappelijk erfgoed. Veel forten krijgen een verrassende bestemming en de linie-elementen worden weer zichtbaar. Er ontstaat een lint vol historie, natuur, cultuur, educatie en ontspanning. Het regionaal samenwerkingsverband Pact van Loevestein hecht grote waarde aan behoud en versterking van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De leden zetten zich binnen ieders vermogen sinds 2002 actief in om deze linie nadrukkelijk te betrekken bij ruimtelijke ontwikkelingen, aantasting van de kernkwaliteiten tegen te gaan en deze te borgen in bestemmingsplannen en welstand. UITLEG FOTO Op de omslag staat de kogelvanger bij Het Werk aan 't Spoel te Culemborg. Deze kogelvanger symboliseert het Pact van Loevestein. De drie steunpilaren zijn de provincies Gelderland, Zuid-Holland en Noord-Brabant. De twee openingen die zij vormen, staan voor de enveloppen Diefdijk en Loevestein. Gedrieën schragen de provincies het bouwwerk dat Pact van Loevestein heet. Daarin zijn verder vertegenwoordigd de elf gemeenten, Waterschap Rivierenland, Staatsbosbeheer en het Brabants Landschap. Sinds 2011 is ook de agrarische sector toegetreden.
VOORWOORD De samenwerking in het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie werkt! Dit blijkt overduidelijk ten zuiden van de Lek waarvoor het Pact van Loevestein zich verantwoordelijk heeft gesteld. Al in 2002 hebben de regionale partijen zich verenigd om ons cultuurhistorisch erfgoed en het bijzondere landschap te behouden door ontwikkeling. Inmiddels zien we vele zichtbare resultaten: forten en waterwerken worden gerestaureerd, recreatieve infrastructuur wordt aangelegd, landschap en natuur versterkt, verkeersvoorzieningen worden getroffen en culturele manifestaties afgestemd. In 2006 hebben de aangesloten organisaties de gezamenlijke ambitie voor 2020 bestuurlijk vastgesteld en vertaald in het uitvoeringsprogramma Doelgericht uitvoeren. De afgelopen jaren is het programma volwassen geworden en verbreed naar integrale gebiedsontwikkeling. Hierdoor zijn nieuwe inzichten ontstaan over wat we willen doen om de ambitie te bereiken. Inzichten die verder gaan dan alleen de fysieke ontwikkeling: ook de maatschappelijke betrokkenheid en het duurzame beheer verdienen de inzet van de overheid. Deze inzichten en inzet staan in dit document. Ondanks de veranderende economische omstandigheden houden wij vast aan de doelen van het Nationaal Project en de ambitie van de regio. Dit geactualiseerde programmaplan Doelgericht Uitvoeren! zet een helder doel voor de komende jaren. Door vaststelling ervan onderschrijven de aangesloten partners dat we gezamenlijk dóór willen. Ons streven: de aanmelding van de Nieuwe Hollandse Waterlinie als UNESCO Werelderfgoed in 2015. Een hoge ambitie maar gezien het succes van de afgelopen vier jaar geen onrealistische. Ik ga er voor! Annemieke Traag Voorzitter van het Pact van Loevestein, Lid van Gedeputeerde Staten van Gelderland Figuur 1 Samen op weg naar de UNESCO Werelderfgoedlijst. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 3 van 87
Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 4 van 87
INHOUD 1 Samenvatting... 7 2 Inleiding... 9 3 Programmadefinitie... 11 3.1 De ambities... 11 3.2 Missie, doelen en subdoelen... 15 3.3 Afbakening... 21 3.4 Programmaorganisatie en betrokken actoren... 23 3.4.1 De organisatie van het Pact van Loevestein... 24 3.4.2 Liniebrede organisatie... 25 3.4.2 Uitvoeringsorganisaties... 25 3.5 Risicobeheersing... 25 4 Resultaten van het programma 2006-2010... 29 4.1 Prestaties... 29 4.2 Financiering... 35 4.3 Economisch effect... 37 4.4 Conclusie... 38 5 Het programma 2011-2020... 41 5.1 Relatie met het Nationaal Project... 41 5.2 Gebiedsontwikkeling... 42 5.3 De ontwikkelingen in de deelgebieden... 44 5.3.1 Diefdijklinie... 44 5.3.2 Diefdijk Noord en De Geeren - Regulieren... 46 5.3.3 Lingekwartier... 48 5.3.4 Tielerwaard West... 50 5.3.5 Bommelerwaard... 51 5.3.6 Land van Heusden - Altena... 53 5.3.7 De exclaves Fort Pannerden en Inundatiekanaal Tiel... 55 5.4 De projecten / maatregelen... 56 5.5 De financiering... 59 5.6 Meedoen met andere gebiedsopgaven... 60 5.7 Generieke thema s... 61 5.7.1 Beheer... 61 5.7.2 Stimulering en afstemming van lokale initiatieven... 62 5.7.3 Communicatie... 64 5.7.4 Ruimtelijke ordening... 65 5.7.4 UNESCO Werelderfgoed... 66 5.8 Prioriteiten voor komende jaren... 66 6 De programmaorganisatie... 69 6.1 De programma-organisatie tot nu toe... 69 6.2 De organisatie vanaf dit programmaplan... 71 6.3 De financiering... 72 Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 5 van 87
TABELLEN Tabel 1 Risicoanalyse.... 26 Tabel 2 Overzicht uitgaven 2005-2010 en prognose 2011-2014... 74 Tabel 3 Overzicht begrote en gerealiseerde inkomsten en uitgaven, 2010.... 75 Tabel 4 Begrote en gerealiseerde inkomsten, 2010.... 75 Tabel 5 Begrote kosten en gerealiseerde uitgaven, 2010.... 75 Tabel 6 Begrote kosten van programmaorganisatie in 2011 en 2012... 76 Tabel 7 Overzicht begrote inkomsten versus kosten, 2011 en 2012... 76 Tabel 8 Financiële bijdrage Pactleden aan budget 2011 en 2012... 77 Tabel 9 Kleurenschema van de Doelenboom... 84 FIGUREN Figuur 1 Samen op weg naar de UNESCO Werelderfgoedlijst.... 3 Figuur 2 Overzicht doelen... 15 Figuur 3 Het aantal projecten dat per jaar in uitvoering is gekomen / komt.... 30 Figuur 4 Voortgang in de ontwikkeling van de monumenten... 32 Figuur 5 Voortgang in de toegankelijkheid... 33 Figuur 6 De investeringen per jaar (datum van start uitvoering), incl. planning tot en met 2013.... 35 Figuur 7 Investering naar doelen.... 36 Figuur 8 Bijdrage van organisaties aan de financiering (stand april 2011)... 37 Figuur 9 Streefbeeld lange termijn (2020).... 43 Figuur 10 Indicatieve begrenzing van de gebiedsgerichte ontwikkelingen... 44 Figuur 11 Reconstructie van een batterijopstelplaats plus wegvakinrichting.... 45 Figuur 12 Projectenkaart uit het ontwikkelingsplan Diefdijk-Noord... 47 Figuur 13 Projectenkaart uit het ontwikkelingsplan Lingekwartier... 49 Figuur 14 Projectenkaart uit het ontwikkelingsplan Tielerwaard West.... 50 Figuur 15 Projectenkaart uit het ontwikkelingsplan Bommelerwaard.... 52 Figuur 16 Projectenkaart uit het ontwikkelingsplan Land van Heusden-Altena... 54 BIJLAGEN Bijlage 1 De drie pijlers van het Nationale Programma... 78 Bijlage 2 Citaten uit het Pact van Loevestein... 80 Bijlage 3 Samenstelling programmaorganisatie Pact van Loevestein in 2011... 82 Bijlage 4 De doelenboom... 84 Bijlage 5 Literatuurlijst... 86 Colofon... 87 Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 6 van 87
1 SAMENVATTING De Nieuwe Hollandse Waterlinie De Nieuwe Hollandse Waterlinie was de meest uitgewerkte en daardoor meest indrukwekkende verdedigingslinie van ons land. Het onder water zetten van akkers en weilanden was de voornaamste verdediging: de waterstaatkundige werken maakten bevloeiing van laaggelegen land mogelijk, en fortificatiën verdedigden deze werken en droogliggende doorgangen door de linie. Na 1945 verloor het systeem geleidelijk zijn noodzaak en na 1963 verbrokkelde ook het beheer. De terreinen verloren steeds meer van hun historische sporen. Nationaal Project In 1999 heeft het Rijk de NHW met zijn 55.000 ha als één van de meest omvangrijke Belvedèregebieden aangewezen. Daarna heeft hij een Nationaal Project in gang gezet met het Linieperspectief Panorama Krayenhoff als inhoudelijke, programmatische en organisatorische basis. Deze is in december 2003 door de Ministerraad is vastgesteld. Met de Bestuursovereenkomst Nieuwe Hollandse Waterlinie hebben rijk en provincies in 2005 de handen ineen geslagen om de Waterlinie als onderdeel van het Nederlands cultureel en landschappelijk erfgoed tot een herkenbare ruimtelijke eenheid te maken en deze duurzaam in stand te houden. Regionaal samenwerkingsverband Pact van Loevestein Ten zuiden van de Lek hebben provincies, gemeenten, waterschappen en Staatsbosbeheer zich al in 2002 verbonden aan het Pact van Loevestein. Zij hebben daarin uitgesproken grote waarde te hechten aan behoud en versterking van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Hun inzet is gericht om binnen ieders vermogen deze linie nadrukkelijk te betrekken bij ruimtelijke ontwikkelingen, aantasting van de kernkwaliteiten tegen te gaan en deze te borgen in bestemmingsplannen en welstand. Dit regionaal samenwerkingsverband functioneert als platform voor bestuurlijke afstemming en begeleiding van de programmatische uitvoering. Bereikte resultaten Doelgericht uitvoeren is het programma dat de leden van het Pact in 2006 hebben vastgesteld. Het verkozen motto maken de samenwerkende partijen overtuigend waar. In vijf jaar tijd zijn projecten gerealiseerd of in gang gezet waarmee grofweg driekwart van de gekwantificeerde doelen wordt gehaald. Dit met een investering van 68 mln die door een veelheid van partijen w.o. provincie, rijk, waterschap, gemeenten is opgebracht. Deze investering draagt in positieve zin bij aan de Nederlandse economie, zo volgt uit analyses. De betekenis voor de regionale economie zal groeien naar mate de komende jaren meer en meer gerestaureerde gebouwen in gebruik worden genomen met recreatieve, culturele, maatschappelijke en zakelijke functies. Gezien de tientallen actieve vrijwilligers voor forten, natuur en landschap en de regionale geschiedenis draagt de Waterlinie in deze regio ook bij aan de sociale cohesie. Actualisering van het programma In het gebied ligt een stapeling van wettelijke en bestuurlijke opgaven. Het samenwerkingsverband van het Pact van Loevestein is als katalysator gebruikt om deze integraal en ruimtelijk te bezien. Een gebiedsontwikkelende aanpak is toegepast. Hieruit zijn zoveel nieuwe en kwalitatief betere inzichten over het ruimtelijk streefbeeld en de maatregelen ontstaan dat het Pact heeft besloten om het plan uit 2006 te actualiseren. Dit heeft geleid tot het voorliggend programmaplan Doelgericht Uitvoeren!. Net als het vorige beschrijft dit plan concreet wat het Pact van Loevestein wil realiseren. Hiermee kunnen de aangesloten organisaties de hoe -vraag beantwoorden: hoe gaan we verder met de samenwerking zodanig dat de ambities en doelen voor 2020 kunnen worden bereikt? Hoe combineren we bevoegdheden, menskracht en middelen om de gewenste resultaten te boeken? Het plan zelf is geen juridisch bindende verplichting maar helpt partijen om doelgericht uitvoering te organiseren en besluiten via de reguliere procedures te nemen. Het ambtelijk programmateam faciliteert bij die uitwerking. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 7 van 87
Uitdaging en prioriteiten voor de komende vier jaar Als ultieme mijlpaal voor de komende vier jaar wil het Pact van Loevestein bereiken dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie uiterlijk in 2015 wordt aangemeld als UNESCO Werelderfgoed. Daarmee steunt deze regio het kabinetsbesluit van april 2011 om de NHW op de voorlopige lijst te plaatsen. Het Pact van Loevestein ziet dit als een kans voor de regio om zich verder te profileren op de (inter)nationale markt van recreatie en toerisme. Negatieve consequenties zijn er niet. Daarom zetten de leden zich in om binnen ieders vermogen deze mijlpaal te realiseren, in actieve samenwerking binnen de regio, met de andere enveloppecommissies en het rijk. Het Pact wil de vaart in de uitvoering houden. Het streven is om in 2015 grofweg 95% van de fysieke doelen te kunnen bereiken. Deze strategie past bij de verschuiving van het zwaartepunt van fysieke ontwikkeling naar beheer en communicatie die binnen het nationale programma voorzien is en de daarbij behorende verschuivingen van verantwoordelijkheden. Om dit streven te kunnen realiseren zal het Pact zich inspannen om 30 mln te vinden. Dit is minder dan de helft van wat afgelopen vier jaar beschikbaar is gekomen. Voor de resterende 5% is ongeveer 12,5 mln nodig voor de periode 2015 tot en met 2020. Het Pact laat die opgave voorlopig rusten. Als eerste invulling van de financiële inspanning zullen provincies gezamenlijk optrekken om het cultureel erfgoed en de regionale ontwikkeling in Europese programma s te krijgen. Ook zal de samenwerking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) voor aanvragen van rijkssubsidie worden bestendigd. Om de unieke cultuurhistorische waarden van de Waterlinie in stand te houden, zal het Pact zich inzetten om de lopende restauraties voortvarend af te ronden. Daar waar het huidige budget niet toereikend is voor alle delen van een monument in restauratie, zoekt het Pact actief naar aanvullende financiering. Verder zullen investeringen meer gericht worden op de kleinere objecten en recreatieve voorzieningen. Daarbij geldt dat het beheer duurzaam wordt geregeld. De ambitie voor het saneren van het bedrijventerrein Woudrichem blijft. Voor de duurzame instandhouding van de hoge kwaliteit van de Waterlinie is gedegen beheer noodzakelijk. Ook dient het beheer voor de lange termijn geregeld te zijn. Knelpunt zijn met name de nietexploitabele elementen. Het Pact gaat verkennen hoe de regionale partijen dit gezamenlijk kunnen oppakken en heeft de ambitie om het voor de Waterlinie noodzakelijke beheer duurzaam te regelen. Exploitatie van gebouwen is nodig om het beheer ervan te kunnen bekostigen. Evenementen en activiteiten dragen er aan bij. Ten dienste van de aantrekkelijkheid van het aanbod in de regio, zal het Pact de programmatische afstemming en samenwerking op regionale schaal blijven bevorderen. Het Pact houdt onverkort vast aan de ondertekende intentieverklaring van 2002 waaruit het samenwerkingsverband is ontstaan: de leden van het Pact van Loevestein spreken met elkaar af dat zij zich, binnen ieders vermogen, actief zullen inzetten om de Nieuwe Hollandse Waterlinie nadrukkelijk te betrekken bij ruimtelijke ontwikkelingen, aantasting van de Nieuwe Hollandse Waterlinie tegen te gaan, en kwaliteit te borgen in bestemmingsplannen en welstand. Via het programmateam worden Pactleden met kennis gefaciliteerd om te kunnen voldoen aan deze afspraak. De Waterlinie draagt bij aan de regionale identiteit en ruimtelijke kwaliteit. Dit motiveert inwonenden om zich in te zetten voor natuur, cultuur, landschap en geschiedenis. Er zijn niet voor niets al tientallen vrijwilligers actief bij de forten, vele historische verenigingen en verenigingen voor natuur- en landschapsbeheer. Deze sociaal maatschappelijke betrokkenheid bij de Linie is van grote waarde. Daarom zal het Pact dit nadrukkelijker meenemen in de uitvoering van het programma. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 8 van 87
2 INLEIDING Nog maar vijf jaar geleden heeft het Pact van Loevestein het programmaplan voor het zuidelijk deel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie vastgesteld. Inmiddels zijn veel beeldbepalende projecten uitgevoerd, is de samenwerking tussen de samenwerkende partners verdiept en zijn vele nieuwe inzichten ontstaan door de aanpak via gebiedsontwikkeling. Daarom is het nu al tijd om de balans op te maken en het programma te actualiseren. Het voorliggend document blikt terug op afgelopen jaren en beschrijft geactualiseerde programma. Het laat overtuigend zien dat de samenwerking tussen publieke partijen en publiek - private partijen kan leiden tot een integrale gebiedsontwikkeling waarbij de cultuurhistorische identiteit de gouden draad vormt. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is steeds vaker de katalysator van ontwikkelingen die veel meer omvatten dan landschap, ecologie en cultuurhistorie. De regionale economie, de leefbaarheid van de kleine kernen, de werkgelegenheid, het cultuurhistorische landschap en het welbevinden varen er wel bij. Ook voor de toekomst willen de regionale overheden zich er gezamenlijk voor inspannen. Het geactualiseerde programmaplan bevat de koers naar 2020. Met het vaststellen ervan bevestigen de leden van het Pact dat ze zich actief blijven inzetten voor het duurzaam behoud en ontwikkeling van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Wat is een programmaplan? In het programmaplan is inzichtelijk gemaakt welke projecten er, uitgaande van eerder vastgelegde doelen en ambitie, uitgevoerd zouden moeten worden. Ook is beschreven welke andere activiteiten zouden moeten worden opgepakt en bij welke processen invloed zou moeten worden uitgeoefend. Het programmaplan definieert dus de resultaten die de partijen gezamenlijk willen bereiken om via stappen op korte termijn bij het eindpunt op de lange termijn te komen. Het is een doelgericht uitvoeringsplan zodat de Nieuwe Hollandse Waterlinie voor velen weer zichtbaar en beleefbaar wordt. Met deze vertaalslag van abstract naar concreet is de wat -vraag nauwkeuriger ingevuld. Hiermee kunnen de aangesloten organisaties de hoe -vraag beantwoorden: hoe gaan we verder met de samenwerking, zodanig dat de ambities en doelen voor 2020 kunnen worden bereikt? Hoe combineren we bevoegdheden, menskracht en middelen om de gewenste resultaten te boeken? Het plan zelf is geen juridisch bindende verplichting maar helpt partijen om effectief uitvoeringsovereenkomsten via de reguliere procedures aan te gaan. Het ambtelijk programmateam faciliteert bij de beantwoording. Aanleidingen tot actualiseren programmaplan Diefdijk-Loevestein Met het vaststellen van het programmaplan in 2006 heeft het Pact van Loevestein besloten om elke 7 jaar het programmaplan te actualiseren. Deze periode was gekoppeld aan de uitvoeringsperiode van het ILG (Investeringsbudget Landelijk Gebied). Echter, het Pact heeft in 2009 besloten om de actualisering eerder te doen. De belangrijkste aanleiding zijn de snel veranderde inzichten over de gewenste maatregelen en de samenwerking. Bij het opstellen van het programmaplan van 2006 werd in een vogelvlucht het gebied van de waterlinie bekeken en mogelijke projecten gedefinieerd. In het proces van het Lingekwartier is echter geleerd dat de benadering via integrale gebiedsontwikkeling een veel completer en afgestemder pakket aan maatregelen én een effectievere samenwerking voor de uitvoering oplevert. Ook leverde deze aanpak een betere afstemming en soms zelfs integratie op met projecten die uit andere overheidsdoelen voortkomen. Een voorbeeld hiervan is de Diefdijkversterking. De aanpak via gebiedsontwikkeling is inmiddels toegepast voor het gehele gebied van het Pact van Loevestein. Voor wat betreft de inhoud en samenwerking zijn er zoveel nieuwe en kwalitatief betere inzichten ontstaan dat er geen sprake is van een kleine aanpassing. Daarom heeft het Pact besloten om al na vier jaar het programmaplan uit 2006 te actualiseren. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 9 van 87
Het Pact van Loevestein ziet geen aanleiding om de bestuurlijke visie op en ambitie voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie te wijzigen. Het punt op de horizon blijft dus ongewijzigd. Dat houdt in dat de programmadefinitie (uitdagingen, doelen en uitgangspunten) van het vastgestelde programmaplan uit 2006 voor de looptijd van het programma (tot en met 2020) ongewijzigd blijft. Om het geactualiseerde programmaplan zelfstandig leesbaar te houden, wordt de tekst van 2006 integraal overgenomen, met her en der een wijziging die aansluit bij de aanleidingen tot actualiseren. Herijking Nationaal Project Ook het Nationaal Project wordt geactualiseerd. De primaire aanleiding was het feit dat het Pact van Rijnauwen (het akkoord tussen rijk en provincies uit 2009 over een uitvoeringsimpuls) eind 2011 af zal lopen. Mogelijk wordt hij opgevolgd door nieuwe afspraken tussen het rijk en de provincies. Om zich hier op voor te bereiden, wordt ook in 2011 het programma van het Nationaal Project geactualiseerd. Net als in 2006 zal deze worden samengesteld uit de enveloppeprogramma s plus een rijks- en een liniebreed gedeelte. Het geactualiseerde programma van het Pact van Loevestein zal dus hierin ongewijzigd worden opgenomen. Inmiddels is deze aanleiding ingehaald door de invulling van de bezuinigingen door en koerswijzigingen in het beleid van het nieuwe kabinet. Op hoofdlijnen is de koers bekend: het rijk zal zijn betrokkenheid in het Nationaal Project in twee jaar tijd afbouwen. Eventuele effecten zullen in de Liniecommissie worden besproken en mogelijk betrokken bij de herijking van het Nationaal Project. Uiteraard, als deze effecten de activiteiten en samenwerking op regionaal niveau raken, zal ook het Pact van Loevestein zich hierover gaan buigen. Daar waar een rijksstandpunt al helder is, wordt dit in het voorliggend plan betrokken. Leeswijzer Na deze inleiding wordt in hoofdstuk 3 de programmadefinitie gegeven; hierin worden de missie en de doelen van het programma toegelicht, het programma wordt afgebakend en de randvoorwaarden worden beschreven. Ook komt hier aan de orde hoe de belangrijkste kwaliteitsaspecten worden bewaakt en risico s beheerst. Hoofdstuk 4 geeft een overzicht van de resultaten van het programma tot nu toe. Hier komt ook de financiering van de uitgevoerde en in uitvoering zijnde projecten aan de orde. Daarna wordt in hoofdstuk 5 de gebiedsontwikkeling beschreven zoals deze tot en met 2020 wenselijk is. Op hoofdlijnen wordt aangegeven op welke projecten en niet-projectmatige activiteiten wordt ingezet. Ook de vertaling naar de geraamde kosten en financiering daarvan komt hier aan bod. Het laatste hoofdstuk gaat in op de programmaorganisatie. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 10 van 87
3 PROGRAMMADEFINITIE De programmadefinitie vormt het kader waaraan de activiteiten en projecten van het programma voldoen. Met de Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein 1 heeft het Pact in 2005 dit kader inhoudelijk op hoofdlijnen bepaald. De belangrijkste aspecten van de Ambities zijn in het Programmaplan 2006 2 herhaald en daarin op een aantal onderdelen zoals missie, doelen, afbakening en randvoorwaarden verder uitgewerkt. Dit kader uit 2006 is integraal in het voorliggende programmaplan overgenomen zodat deze zelfstandig leesbaar is. 3.1 DE AMBITIES De NHW was de meest uitgewerkte en daardoor meest indrukwekkende verdedigingslinie van ons land en functioneerde officieel van 1815 tot 1963. Na 1945 verloor het systeem geleidelijk zijn noodzaak, het onderhoud aan de bouwwerken kwam op een laag pitje te staan en de beperkingen die de Waterlinie stelde aan de landbouw en stadsuitbreiding kwamen te vervallen. Na 1963 verbrokkelde ook het beheer. De terreinen verloren steeds meer van hun historische sporen. In de Nota Belvedère uit 1999 heeft het Rijk 70 gebieden benoemd waaraan de cultuurhistorie van Nederland goed valt af te lezen. De NHW is één van de meest omvangrijke Belvedèregebieden. Vervolgens is de NHW in de Derde Architectuurnota (2000) aangewezen als één van de 10 Grote Projecten en is een proces in gang gezet dat moet leiden tot het beschermen en renoveren van dit belangrijke erfgoed. Als belangrijke stap in het proces is in december 2003 het Linieperspectief Panorama Krayenhoff door de Ministerraad vastgesteld. Het Linieperspectief geldt als basis voor de ontwikkeling van de NHW. In het Linieperspectief wordt beschreven dat hoewel de militaire noodzaak van de NHW is verdwenen, de Waterlinie nog wel degelijk van betekenis is. Het Linieperspectief kent drie ambities toe aan de NHW: als deel van het nationale geheugen draagt de NHW bij aan het historische besef en de regionale identiteit; de NHW is de rustige en groene tegenhanger van het stedelijk netwerk; als hydrologische machinerie kan de NHW wezenlijk bijdragen aan het gemoderniseerde waterbeheer van de 21 ste eeuw. In de Bestuursovereenkomst Nieuwe Hollandse Waterlinie 3 is de doelstelling voor het project geformuleerd. Deze luidt als volgt: Het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie stelt zich ten doel de Waterlinie als onderdeel van het Nederlands cultureel en landschappelijk erfgoed tot een herkenbare ruimtelijke eenheid te maken en deze duurzaam in stand te houden. Hiertoe zullen eigentijdse functies (zoals recreatie en toerisme, waterbeheer, landbouw, natuur, verkeer en vervoer) nader worden ingevuld c.q. aan de Linie worden toegevoegd, met als uitgangspunt de Belvedèregedachte: Behoud door Ontwikkeling 1 2 3 Vastgesteld door het Pact van Loevestein, 29 september 2005, Geldermalsen Geaccordeerd door de besturen van de organisaties in het Pact van Loevestein in 2006 en definitief vastgesteld door het Pact van Loevestein in oktober 2006. Ondertekend door de bestuurlijk vertegenwoordigers van de vijf provincies en vijf ministeries op 1 september 2005. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 11 van 87
De ambities voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie worden ook beschreven in het Liniebrede uitvoeringsprogramma 4. Hierin zijn de ambities als volgt beschreven: ambitie 1: Versterken van een herkenbaar Waterlinieprofiel (de fysieke ruimtelijke ontwikkeling); ambitie 2: Ontwikkelen en profileren van de Waterlinie als een liefhebberslandschap (de hoofden en de harten); ambitie 3: Realiseren van een economisch duurzaam gebruik in en voor de Waterlinie (economische duurzaamheid). In Panorama Krayenhoff is het 85 kilometer lange gebied opgedeeld in 7 deelgebieden met eigen karakteristieken. Deze gebieden worden enveloppen genoemd. De enveloppen waarvoor het Pact van Loevestein de verantwoordelijkheid heeft, zijn Diefdijk en Loevestein. Het Pact heeft in de Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein de identiteit van de gebieden verder uitgewerkt in karakteristieken. Door deze te combineren met de ambitie heeft het Pact per enveloppe de gewenste ontwikkeling gedefinieerd. Karakteristiek enveloppe Diefdijk De identiteit van de enveloppe Diefdijk bestaat uit drie elementen: de Nieuwe Hollandse Waterlinie manifesteert zich hier als een systeem: de Linie is een samenhangend geheel van landschappelijke onderdelen en specifieke militaire elementen; de hoofdverdedigingslijn is heel manifest aanwezig. De 15 km lange, boven het maaiveld liggende, continue lijn van Diefdijk, Meerdijk en Nieuwe Zuiderlingedijk, met sluizen, forten, kazematten en groepsschuilplaatsen vormt een zeer markante cultuurhistorische gradiënt. De hoofdverdedigingslijn is in geen enkele andere enveloppe zo prominent aanwezig. Deze lijn, samen met de aansluitende Goilberdingerdijk op de zuidelijke Lekoever, is dan ook het verbindend element voor de uit te voeren projecten; de relatieve afwezigheid van bebouwing, de openheid, is karakteristiek voor dit gebied. Deze openheid is zowel aanleiding voor, als gevolg van de militaire functie als schootsveld en inundatiegebied. Ontwikkeling enveloppe Diefdijk Bovenstaande identiteit is leidraad geweest voor de formulering van de gewenste ontwikkeling, die samenvattend uitmonden in: duurzame veiligstelling van de forten met hun schootsvelden en inundatiegebieden en de daarbij behorende waterhuishoudkundige werken; toevoeging van economische en publieke functies; beleefbaar maken van de samenhang tussen alle Linie-elementen door openbare toegankelijkheid en uitbreiding van recreatieve netwerken; versterking van de openheid door onder meer natuurontwikkeling en vernatting als bijdrage aan de robuuste ecologische verbinding en aan de regionale waterberging en landbouw. 4 Commissie Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie, Eén Linie, samen sterk in de uitvoering Overkoepelend uitvoeringsprogramma Nationaal Landschap Nieuwe Hollandse Waterlinie, Utrecht, december 2006 Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 12 van 87
Kaart 1 Overzicht Diefdijk en Loevestein. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 13 van 87
Karakteristiek enveloppe Loevestein In het gebied van de enveloppe Loevestein wordt de Linie doorsneden door grote rivieren. Waal en Maas voegen zich hier samen tot de Boven Merwede. Daardoor is er sprake van een zeer grote verscheidenheid aan Linie-elementen. Alles is op korte afstand van elkaar aanwezig: vestingsteden, een vesting met kasteel, forten, dijken, inlaatsluizen, inundatiegebieden, waar de openheid nog sterk aanwezig is en noem maar op. De grote rivieren, die elkaar bij Loevestein ontmoeten, geven een continue dynamiek aan het gebied door hun stroming, de scheepvaart, maar ook door van tijd tot tijd buiten hun oevers te treden. De oplossing van de veiligheidsproblematiek, die daarmee samenhangt, is een belangrijke factor in de toekomstige ontwikkeling van het gebied. Van Noord naar Zuid loopt tegelijkertijd de Waterlinie in al haar historische rust, die voor een groot deel samenvalt met een robuuste ecologische verbindingszone. Groen en blauw ontmoeten elkaar hier dus in een historische context! Waar alle lijnen elkaar kruisen ligt de Vestingdriehoek, eigenlijk de vestingruit Gorinchem Woudrichem Loevestein - Vuren. Vooral in toeristisch-recreatief opzicht is de vestingdriehoek het centrum van het enveloppegebied. De rivieren vormen de bindende kracht binnen de driehoek. De landschappelijke en recreatieve verbinding van de Vestingdriehoek met de ten noorden van de A15 gelegen enveloppe Diefdijk en de zuidelijk gelegen forten Altena en Bakkerskil (en daarmee met de Biesbosch) zijn echter zeer zwak. Dat wordt vooral veroorzaakt doordat de hoofdverdedigingslijn, uitgezonderd tussen Brakel en Poederoijen, vrijwel niet zichtbaar is in dit gebied. Ontwikkeling enveloppe Loevestein De identiteit van enveloppe Loevestein is vertaald naar de volgende gewenste ontwikkeling: Van Driehoek naar Ster De merknaam Vestingdriehoek blijft letterlijk en figuurlijk centraal staan in het gebied. De recreatieve en landschappelijke verbinding van de Vestingdriehoek met de noordelijk gelegen Zuiderlingedijk en de Diefdijk en de zuidelijk gelegen entree naar de Biesbosch (Altena en Bakkerskil) dient echter versterkt te worden. Kwaliteit voor de Linie, de Linie voor Kwaliteit Stedelijke ontwikkelingen en de aanleginfrastructuur moeten benut worden voor versterking van de Linie. Andersom moet de Linie benut worden voor het toevoegen van kwaliteit aan de leefomgeving (woningbouw en bedrijventerrein Dalem, uitbreidingswijk Passewaaij en ontwikkeling Waalfront Tiel, herontwikkeling bedrijventerrein Woudrichem, A15, Betuwelijn etc.). Groen voor verbinding en contrast De Robuuste Ecologische Verbindings Zone (REVZ) die diagonaal door het gebied loopt moet ingezet worden om de landschappelijke relaties, zowel binnen de Linie als met de Biesbosch, te versterken. Nieuwe landgoederen in het gebied moeten bijdragen aan landschappelijke contrasten (openheid verdichting) om het Liniebeeld te versterken. Ruimte voor water in de Linie Het is zaak aan te haken bij de dynamiek in het gebied in het kader van Ruimte voor de Rivier. Daarnaast kan waterberging bijdragen aan een duurzaam open (en nat) beeld van de inundatiegebieden. De Linie hersteld Een groot deel van de Linie-elementen dient gerestaureerd te worden en indien van toepassing (o.a. forten) voorzien te worden van een duurzame exploitatie. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 14 van 87
Het is voor ons de uitdaging om, met deze gewenste ontwikkelingen voor ogen en het Linieperspectief als leidraad, de Nieuwe Hollandse Waterlinie in de projectenveloppen Diefdijk en Loevestein in haar nieuwe vorm uiterlijk 2020 te realiseren. 3.2 MISSIE, DOELEN EN SUBDOELEN Een programma laat zich kenmerken door een reeks van samenhangende doelen die uiteindelijk bijdragen aan het realiseren van de missie van het programma. De missie van de NHW is gebaseerd op de Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein 1 en luidt: Waterlinie als een samenhangend systeem, beleefd in een duurzame omgeving. Deze missie is uitgewerkt tot een doelenboom waarin de hoofddoelen en subdoelen die bijdragen aan het realiseren van de missie, worden weergegeven. Figuur 2 Overzicht doelen. Deze doelen en subdoelen zijn zodanig gekozen dat ze bijdragen aan de gewenste ontwikkelingen van de enveloppe Diefdijk en Loevestein zoals hiervoor beschreven. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 15 van 87
Kaart 2 Open inundatiegebieden en schootsvelden. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 16 van 87
Toelichting hoofddoelen en subdoelen: Duurzaam open inundatiegebieden en schootsvelden De inundatiegebieden en schootsvelden, die aan de oostzijde van de hoofdverdedigingslinie zijn gelegen, waren vanaf het begin van de Waterlinie open van karakter. Dit was belangrijk om de gebieden onder water te kunnen zetten en om het uitzicht op de aanvallers te behouden. Het open karakter van de inundatiegebieden en schootsvelden is door de eeuwen heen ter plaatse van de enveloppen Diefdijk en Loevestein grotendeels behouden gebleven en bepaalt voor een belangrijk deel het karakter van de NHW. Het doel van het programma is de openheid van de inundatiegebieden en schootsvelden te behouden dan wel te herstellen. Onder openheid wordt hier verstaan de relatieve afwezigheid van bebouwing. Deze doelstelling komt goed overeen met de kernkwaliteiten van het Nationale Landschap: een samenhangend systeem van forten, dijken, kanalen en inundatiekommen; een groen en overwegend rustig karakter en openheid. De doelstelling kan op verschillende manieren gerealiseerd worden, zoals verwoord in de subdoelen. Open functie versterken De openheid van de inundatiegebieden en schootsvelden kan worden behouden en versterkt door er functies met een open karakter aan toe te kennen, zoals (duurzame) landbouw, in dit geval de grondgebonden melkveehouderij en (open) natuur. Voor Diefdijk en Loevestein zijn de inundatiegebieden en schootsvelden op dit moment grotendeels open. Lopende en nieuwe ontwikkelingen kunnen deze openheid verder versterken of verminderen. Wanneer aanpassingen in het landschap aan de orde zijn, bijvoorbeeld het ontwikkelen van de Ecologische Hoofd Structuur (EHS), moeten deze ontwikkelingen het open karakter verder versterken. Natte functie toekennen Ook het toekennen van een natte functie kan de openheid en het natte karakter van de inundatiegebieden en schootsvelden versterken. Dit geldt bijvoorbeeld voor waterberging. Bovendien kan door het realiseren van waterbergingsopgave rond de Linie het natte karakter van de inundatiegebieden tot uitdrukking worden gebracht. Het is het doel van de NHW om als er noodzaak is tot waterberging, deze te realiseren in gebieden die vanuit historisch perspectief vanwege hun terreingesteldheid zijn bedoeld voor inundatie. Openheid forceren Op een beperkt aantal plaatsen is de openheid van de inundatiegebieden en schootsvelden verloren gegaan. Het doel is om daar waar kansen zich voordoen de openheid van het gebied te herstellen. Verdichting tegengaan De openheid van de inundatiegebieden en schootsvelden zal ook naar de toekomst gegarandeerd moeten blijven. Hierom is het belangrijk dat de duurzame open functie ook planologisch vastgelegd wordt. In Gelderland en Noord-Brabant zijn de open gebieden op dit moment (grotendeels) planologisch beschermd met de Structuurvisies en Verordening Ruimte. Het is het doel dat de planologische bescherming van de open gebieden behouden blijft en daar waar nodig verder wordt uitgebreid. Bestemmingsplannen zullen waar nodig worden aangepast aan de provinciale kaders voor openheid. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 17 van 87
Kaart 3 Elementen behouden en ontwikkeld. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 18 van 87
Elementen behouden en ontwikkeld De NHW bestaat uit een grote verzameling artefacten zoals forten, kazematten, groepsschuilplaatsen, kanalen en sluizen. Hoewel een deel van deze elementen voorgoed zijn verdwenen, is er nog altijd een respectabel aantal elementen aanwezig. De staat waarin deze elementen verkeren, varieert van sterk vervallen tot goed geconserveerd. Ook is inmiddels een aantal elementen gerestaureerd. Het doel van de NHW is de nog bestaande elementen te behouden. Dat wil zeggen dat verder verval wordt tegengegaan en waar nodig restauraties worden uitgevoerd. Bij behoud en eventuele restauratie wordt uitgegaan van het principe Behoud door Ontwikkeling met andere woorden de geschiedenis bewaard maar niet teruggebracht. Passende eigentijdse functies kunnen aan de NHW worden toegevoegd. Restaureren Het doel is om vervallen NHW-elementen te restaureren en te onderhouden. Dit heeft alleen zin als er zicht is op duurzame exploitatie. Duurzame functies toekennen De historische functie van de NHW-elementen zoals forten en kazematten is verdwenen. Door nieuwe functies aan deze elementen toe te kennen, kunnen deze elementen duurzaam behouden blijven. Het is het doel om nieuwe, passende functies toe kennen aan de NHW-elementen die een nieuwe economische en sociale impuls aan de NHW en haar omgeving zullen geven. Hoofdverdedigingslijn zichtbaar De hoofdverdedigingslinie is globaal de oostgrens van het te verdedigen gebied. De grens wordt geaccentueerd door de elementen in het landschap zoals dijken, bijv. de Diefdijk. De grens wordt versterkt door de aanwezigheid van forten en reeksen van kazematten en groepsschuilplaatsen. De hoofdverdedigingslijn wordt verder versterkt door de openheid van de inundatiegebieden en schootsvelden aan de oostkant en de verdichting van het landschap in het te verdedigen gebied aan de westzijde. Hoewel de elementen van de NHW vooral verscholen liggen, is de hoofdverdedigingslijn duidelijk zichtbaar in het landschap. Het behoud van de hoofdverdedigingslijn en versterking ervan in het landschap is het doel van de NHW. Lijn zichtbaar maken Het is het doel om het samenstel van de lijnen dijken, forten, kazematten en groepsschuilplaatsen zichtbaar te maken, zodat de zichtbaarheid van de hoofdverdedigingslijn versterkt wordt. Linie beleefbaar De NHW is een cultureel erfgoed dat door ontwikkeling moet worden behouden. Dit betekent dat het een plaats krijgt in de omgeving als stukje historisch geheugen. Tegelijk moet het voor het publiek aantrekkelijk worden gemaakt om de NHW te bezoeken. Het publiek kan de historische waarde van de NHW beleven, genieten van de rust en ruimte die de NHW biedt en deelnemen aan activiteiten die worden georganiseerd. Voor het verblijf van het publiek in het gebied moeten voldoende faciliteiten beschikbaar zijn, zoals eet-, drink- en overnachtingsmogelijkheden. Het is het doel van de NHW een aantrekkelijk aanbod te doen aan het publiek, zodat het de NHW zal bezoeken. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 19 van 87
Kaart 4 Hoofdverdedigingslijn zichtbaar. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 20 van 87
Toegankelijkheid vergroten De toegankelijkheid van het samenhangende systeem de Waterlinie moeten worden vergroot voor het publiek. Dit betekent dat de forten zoveel mogelijk worden opengesteld en het gebied wordt ontsloten met wandel- en fietsroutes. Het doel hiervan is dat het publiek de Waterlinie als geheel kan bezichtigen en kennis kan nemen van het militaire systeem. Bekend en beleefbaar maken De Waterlinie is nog onvoldoende bekend bij het grote publiek 5. Zelfs wanneer een onderdeel van de Waterlinie wordt bezocht, wordt dit niet gezien als onderdeel van het grotere systeem. Het gemotoriseerd verkeer wordt zodanig geleid dat de rust en landelijkheid behouden blijft. Het doel is dat er een brede bekendheid van de Waterlinie als systeem ontstaat bij het publiek. Bovendien moet er bij een bezoek aan de Waterlinie voldoende te beleven en te doen zijn zodat het publiek de Waterlinie blijft bezoeken. 3.3 AFBAKENING Het Nationaal Project de Nieuwe Hollandse Waterlinie bevat zeven enveloppen. Het voorliggende programma geldt voor twee enveloppen, Diefdijk en Loevestein, die het zuidelijk deel van de NHW beslaan. Het programma Doelgericht Uitvoeren is daarmee een deel van het Nationaal Project. Voor de andere enveloppen worden aparte programma s opgesteld. Voor het nationaal project wordt één allesomvattend programma opgesteld door het Landelijk Projectbureau NHW. De enveloppeprogramma s worden daarin volledig opgenomen. Geografisch Het geografische gebied van de enveloppen Diefdijk en Loevestein is beschreven in Panorama Krayenhoff. Voor de Gelderse situatie is deze begrenzing overgenomen in de Structuurvisie en Verordening Ruimte en geldt ook als de begrenzing van het Nationaal Landschap de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Hoewel de exclave fort Pannerden en het Inundatiekanaal Tiel niet waren opgenomen in de begrenzing van Krayenhoff zijn ze opgenomen als onderdeel van de NHW in het programmaplan Diefdijk/Loevestein. De begrenzing van de NHW in Noord-Brabant is enigszins aangepast ten opzichte van Krayenhoff. Kaart 5 geeft de geografische begrenzing aan van de NHW, zoals deze geldt voor het programmaplan Diefdijk/Loevestein. Tijd Het programma NHW Diefdijk/Loevestein moet uiterlijk 2020 worden afgerond. Zoals eerder beschreven, is er sprake van een fasegewijze aanpak, waarin het programmaplan door middel van een faseplan wordt geactualiseerd. Dit gebeurt minstens eenmaal per twee jaar. Geld Voor een deel van het programma is programmabudget beschikbaar. Het gaat om de projecten waarvoor het rijk tot en met 2013 11,6 mln aan Nota Ruimtemiddelen beschikbaar heeft gesteld. De middelen zijn geborgd in het ILG-contract met Gelderland. Deze provincie zorgt voor dezelfde hoeveelheid cofinanciering, zo is contractueel afgesproken. Over de verdeling van de Nota Ruimtemiddelen over de projecten bestaat een principeafspraak met de betrokken partijen (inclusief die van de middelen gebruik willen maken). Ook de bijdrage van andere partijen zoals provincie Zuid Holland, gemeente, Waterschap en derden is onderdeel van deze afspraak. Deze afspraak heeft het Pact van Loevestein op 29 mei 2009 bekrachtigd en is opgenomen in het Faseplan 2010. 5 Marketingevaluatie Nieuwe Hollandse Waterlinie, Synergie identiteit & merkstrategie, Utrecht, januari 2011 Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 21 van 87
Kaart 5 Geografische begrenzing enveloppen Diefdijk en Loevestein. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 22 van 87
De projecten die hiermee gefinancierd worden zijn: Verbetering Diefdijklinie: o als waterkering behoud cultuurhistorie en landschap bij maatregelen versterking; o als weg shared space wegvakinrichting op basis van aanwezige cultuurhistorie; o als hoofdverdediging van de Waterlinie herstel en verbetering toegankelijkheid/ zichtbaarheid van aanliggende objecten; Vervolgrestauratie Fort Asperen tot kunsteiland; Ondernemingsrijp maken Fort bij de Nieuwe Steeg; Restauratie Fort Vuren; Lingekwartier realisering maatregelen recreatie en infrastructuur. Voor het overige deel van het programma is geen programmabudget beschikbaar waarmee de uitvoering wordt gefinancierd. Voor het uitvoeren van toekomstige maatregelen is het programma daarom afhankelijk van middelen uit bestaande en nieuwe subsidieregelingen, bijdragen van overheden en bijdragen van derden. In paragraaf 5.5, pag. 59) wordt de financiering nader toegelicht. Kwaliteit Voor het programma Diefdijk/Loevestein gelden zowel procesmatige als inhoudelijk kwaliteitseisen. De belangrijkste procesmatige kwaliteitseisen zijn: er moet worden voldaan aan de uitgangspunten en afspraken uit de Bestuursovereenkomst van 1 september 2005; het draagvlak van betrokken partners moet worden behouden en waar mogelijk vergroot. De belangrijkste inhoudelijke kwaliteitseisen zijn: er moet worden aangesloten op Panorama Krayenhoff en de Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein; de geformuleerde kwaliteitseisen van het kwaliteitsteam moeten worden overgenomen. Deze kwaliteitscriteria zijn: eenheid (in de Linie) en verscheidenheid (in lokale uitwerking); sfeer is ruw, robuust, grootschalig, geheimzinnig en verhalend; de hoofdverdedigingslijn is een ruggengraat; landschappelijk en functioneel contrast oost en west; alle (groepen) van objecten doen mee (in relatie tot elkaar en omgeving); sociaal maatschappelijke betrokkenheid (toegankelijk, initiatiefrijk, economisch duurzame activiteiten gekoppeld aan NHW). Bij het uitvoeren van het programma zal kwaliteit als voornaamste uitgangspunt gelden. Er is aldus sprake van een kwaliteit gestuurd programma. In de praktijk zal het ambtelijk team bij nieuwe projecten zoveel mogelijk bevorderen dat aan de kwaliteitseisen wordt voldaan. Zonodig zullen zij advies bij het Nationaal Projectbureau of Kwaliteitsteam inwinnen. Bovendien zijn veel initiatiefnemers en opdrachtgevers Pactleden en zij onderschrijven met het vaststellen van het programmaplan de waarde van de kwaliteitseisen. 3.4 PROGRAMMAORGANISATIE EN BETROKKEN ACTOREN Voor het uitvoeren van dit programmaplan is een bestuurlijke en ambtelijke programmaorganisatie ingericht. Deze bestaat uit het Pact van Loevestein, het ambtelijk programmateam en de Klankbordgroep. Ze werkt samen met zeer groot aantal actoren waarvan het niet mogelijk is ze allemaal te noemen. Hier wordt volstaan met het noemen van de belangrijkste. Hoofdstuk 6 (pag. 82) beschrijft in meer detail de programmaorganisatie en de financiering ervan. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 23 van 87
3.4.1 De organisatie van het Pact van Loevestein Ten zuiden van de Lek hebben drie provincies, elf gemeenten, Waterschap Rivierenland en staatsbosbeheer zich al in 2002 verbonden aan het Pact van Loevestein. Zij hebben daarin uitgesproken grote waarde te hechten aan behoud en versterking van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Dit regionaal samenwerkingsverband functioneert als platform voor bestuurlijke afstemming en begeleiding van de programmatische uitvoering. Het programmaplan beschrijft de beoogde resultaten. Tot het Pact behoren: Gemeenten Culemborg, Geldermalsen, Gorinchem, Leerdam, Lingewaal, Lingewaard, Tiel, Vianen, Werkendam, Woudrichem, Zaltbommel De gemeenten hebben als bevoegd gezag van diverse wetten en beheerder van openbare ruimte een belangrijke rol bij het uitvoeren het programma. Relevante bevoegdheden zijn opgenomen in de Wet Ruimtelijke Ordening, Monumentenwet, Wet algemene bepalingen omgevingsrecht, Woningwet etc. Ook zijn gemeenten partner voor het uitvoeren van projecten gericht op de gemeentelijke infrastructuur, recreatie en toerisme, leefbaarheid en landschap. Eigenaren van terreinen en objecten De belangrijkste eigenaren van terreinen en forten in de enveloppen Diefdijk en Loevestein zijn de agrarische sector, Staatsbosbeheer en het Brabants Landschap. Deze eigenaren zijn een belangrijke partner bij het uitvoeren van de projecten op hun eigendommen en beheer van natuur en landschap. Waterschap Rivierenland Het waterschap is een belangrijke partner bij het uitvoeren van de natte projecten, met name daar waar het gaat om het (vergroten) van de waterbergingcapaciteit en het beheren van de waterkwaliteit; voorts is het waterschap beheerder van waterkeringen en wegen. Het waterschap is ook vertegenwoordigd in het Pact van Loevestein. Provincies Noord-Brabant, Zuid-Holland en Gelderland Een kwaliteit van de Waterlinie is de eenheid en herkenbaarheid in een ruimtelijke structuur van 85 kilometer lang en 55.000 hectare groot. Vanuit het doel om deze eenheid te behouden en te versterken, ligt de regierol bij de provincies. De provincies verzorgen verder de organisatorische verbinding met de overige delen van de Waterlinie. De voorzitter van het Pact, de gedeputeerde van Gelderland, is daarom lid van het Dagelijks Bestuur van het Nationaal Project. Zij en de gedeputeerden van de andere twee provincies nemen daarnaast ook deel aan de Liniecommissie. Naast de regie zijn provincies ook een belangrijke financier van overeenkomsten voor de uitvoering. Programmateam en klankbordgroep Met het vaststellen van het eerste uitvoeringsprogramma Doelgericht Uitvoeren in 2006, is ook een ambtelijke programma-organisatie ingericht. Deze bestaat uit een kernteam van provinciale medewerkers en een klankbordgroep met medewerkers van de overige aangesloten organisaties. Het kernteam heeft als wezenlijke taak om de organisaties zodanig te faciliteren dat dit bijdraagt aan het programma. Zo begeleidt dit team hen en/of private partijen tot overeenkomsten voor het uitvoeren van één of een pakket aan projecten. Ook ondersteunt het team de organisaties met kennis. De programmamanager ervan houdt overzicht over de voortgang, adviseert het Pact en zet zich in voor de totale Waterlinie via de liniebrede structuur. Ook de ambtelijke inzet is gericht op het realiseren van het programmaplan. De leden van klankbordgroep zorgen voor de verbinding van hun eigen organisatie met die van de Waterlinie. De leden van het Pact dragen bij aan het werkbudget van de programma-organisatie. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 24 van 87
3.4.2 Liniebrede organisatie Voor de afstemming tussen de enveloppen en liniebrede activiteiten in de gehele Nieuwe Hollandse Waterlinie bestaat de volgende organisatiestructuur. De Liniecommissie De Liniecommissie is opdrachtgever voor het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie. Hieraan nemen vijf provincies en vier ministeries aan deel. Zij heeft de bestuurlijke verantwoordelijkheid voor het uitvoeren van de projectenveloppen Diefdijk-Loevestein gegeven aan de provincies Gelderland, Noord-Brabant en Zuid-Holland. De provincies zijn opdrachtnemer en daarmee verantwoordelijk voor het uitvoeren van het programma. Het Rijk De ministeries van Economische zaken, Landbouw en innovatie (EL&I), Infrastructuur en Milieu (I&M), Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (OCW) en Defensie zijn verantwoordelijk voor inzet van rijksinstrumenten die gekoppeld zijn aan de rijksdoelen in het Linieperspectief. Het rijk zal de doorwerking van het Linieperspectief in rijksuitvoeringsprogramma s bevorderen. Zo trekt het rijk de aanwijzing van de gehele Nieuwe Hollandse Waterlinie als Rijksmonument en begeleidt de voorbereiding op de aanmelding van de Waterlinie als UNESCO Werelderfgoed. Het Nationaal Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie Het Nationaal Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie, tevens secretariaat van de Liniecommissie, was in de initiatieffase trekker van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie. Voor de uitvoeringsfase heeft het projectbureau een andere rol gekregen. In deze fase faciliteert het projectbureau de uitvoering met het leveren van kennis en deskundigheid, bewaakt de samenhang tussen de enveloppen, het verzorgen van Liniebrede PR, het coördineren van enveloppenoverstijgende thema s en door op Rijks- en Europees niveau te lobbyen voor financiële middelen voor de uitvoeringsprogramma s. Het Kwaliteitsteam van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie Het behoud en respectvolle ontwikkeling van de unieke cultuurhistorische en landschappelijke kwaliteit van de Waterlinie is het primaire uitgangspunt van het Nationaal Project. Het kwaliteitsteam kan gevraagd en ongevraagd advies uitbrengen over vraagstukken die deze ruimtelijke kwaliteit aangaan. Hij heeft een onafhankelijk positie ten opzichte van alle hier genoemde actoren. 3.4.2 Uitvoeringsorganisaties Dienst Landelijk Gebied Sinds 2007 is Dienst Landelijk Gebied - Regio Oost in opdracht van de provincie Gelderland betrokken bij de uitvoering van het programma Diefdijk/Loevestein. Zij verzorgt (de voorbereiding op) de uitvoering van concrete projecten of assisteert meerdere Pactleden daarbij. Ook heeft DLG de gebiedsprocessen geleid die het streefbeeld 2020 en uitvoeringsplannen als resultaat hebben (zie par. 5.3, pag. 44). Het voorliggend programmaplan is inhoudelijk hier de samenvatting van. Private partijen Verschillende private partijen (ondernemers, stichtingen, burgers) zijn betrokken of zullen betrokken raken bij het uitvoeren van verschillende projecten. De rol van de partijen zal per project verschillen. 3.5 RISICOBEHEERSING Bij het uitvoeren van het programma kan een aantal risico s worden onderscheiden die het realiseren van de gewenste resultaten en daarmee het bereiken van de gestelde doelen belemmert of zelfs verhindert. De belangrijkste risico s zijn hieronder op een rijtje gezet. Ook is aangegeven welke maatregelen worden genomen om het optreden van de risico s te voorkomen of te verminderen. Programmaplan 2011 2020 Nieuwe Hollandse Waterlinie Diefdijk/Loevestein blz. 25 van 87