Quick scan historisch overzicht van de kerkepaden in Ouddorp Mathijs Witte 08-01-2018 Doel Het doel van de quickscan is om de vraag van Natuurlijk Ouddorp te beantwoorden om informatie te geven over de gebruikte en nog in gebruik zijnde Kerkenpaden in de woonkern Ouddorp. Onderstaande geeft een historisch overzicht van de kerkepaden en de huidige status van deze paden. Zandwegen In Ouddorp heeft van oudsher voor het verkeer en voor voetgangers een groot netwerk aan zandwegen gelegen. Bewoners konden zich met hun veewagens, te paard of te voet op deze zandwegen verplaatsen tussen hun woonhuis, hun akkers, de buurt, het dorp en de kerk. De meeste zandwegen in Ouddorp waren veldwegen, die dwars door de velden en bouwlanden liepen. Daarnaast liepen er zandwegen door de duinen en langs de dijken. Bij de Preekhilsedijk kwam ook nog een onverhard schouwpad voor om de dijk te kunnen inspecteren. Door de aanleg van de N57 is deze dijk deels verdwenen. In de loop van de 19 e en 20 e eeuw werden veel veldwegen in en rond Ouddorp (half)verhard om het toegenomen autoverkeer te kunnen accommoderen. Kerkepaden Een bijzondere vorm van veldwegen in Ouddorp, die (nog) niet verhard werden en waar alleen voetgangers toegang toe hadden, zijn de zogenaamde kerkepaden. Zij verbinden de verder afgelegen boerderijen en gehuchten met de dorpskerk. Vaak kon via een kerkepad een zo rechtstreeks mogelijke route naar de kerk gelopen worden. Ook konden de kerkgangers rustig, dus los van het overige verkeer, lopen. Vaak liep men ook vrij beschut. Belangrijk was ook dat de zogeheten erfdienstbaarheid op de paden rustte. Particulieren moesten vrije doorgang verlenen. Dat gebruik gaat soms tot nu door. Een kerkepad is dus niets anders dan een openbaar pad dat alleen toegankelijk is voor voetgangers, waarop kerkgangers op zondag van de boerderijen en uit de gehuchten in de verre omtrek zonder al te veel omwegen, zonder belemmeringen en zonder gehinderd te worden door overig verkeer en op een beschutte wijze naar de kerk konden lopen. Op andere dagen werden de voetpaden minder intensief gebruikt omdat de mensen dan op het land bezig waren. In de huidige tijd worden de paden met name recreatief gebruikt en op alle dagen van de week. Deze paden kunnen al honderden jaren oud zijn. Openbare voetpaden in Ouddorp Zoals we al zagen is een kerkepad een openbaar toegankelijk voetpad gericht op een kerk in de omgeving. Deze wegen kunnen zowel in openbaar bezit zijn, vaak van een gemeente of polderbestuur, of van een particulier zijn. Niet alle toegankelijke voetpaden zijn echter ook kerkepaden. Een belangrijke aanwijzing voor het specifieke gebruik als kerkepad vormt de wegenlegger. Komt een voetpad in de wegenlegger van een gemeente voor dan wordt deze geacht openbaar te zijn en dient deze te allen tijde gebruikt te kunnen worden. In de wegenlegger stond de lengte en breedte van een pad, waar die liep en ook wie het pad diende te onderhouden. Op deze wegen golden de verkeersregels. Daarnaast mocht de weg niet versmald, gewijzigd of afgesloten worden. Wordt een weg minder of niet gebruikt dan kan de openbaarheid van de weg afgehaald worden. Tot 1966 gold in Nederland op voetpaden een geslotenverklaring voor voertuigen, ruiters en geleiders van rij- of trekdieren of vee. 1
Veelgebruikte openbare voetpaden in Ouddorp zijn: 1. Mannenpad/ Spaanse weg (nr. 29) 2. Duinweg/ Oudelandsepad (nr. 31) 3. Klarenbeekspad (nr. 45) 4. Duinkerkepad (nr. 59) 5. Kleisteepad (nr. 60 6. Hoge Pad e.o. (nr. 67-73) 7. Preekhilsedijk (nr. 75) De nummers zijn uit de wegenlegger van 1938 en corresponderen met de kaart in de bijlage 1. Onderhoudsplicht Vanuit de wegenlegger zat er dus een onderhoudsplicht op openbare wegen in Ouddorp. De paden werden meestal (half)jaarlijks onderhouden. De meeste paden waren in onderhoud bij de Polderbestuur van Het Oudeland van Ouddorp en de eigenaren of gebruikers van de percelen. Het betreft hier het Mannenpad, Oudelandsepad, Klarenbeekpad, het Kleisteepad en de Preekhilsedijk. Het onderhoud van het Duinkerkepad werd in 1949 overgenomen door de gemeente Ouddorp van eigenaren die het pad niet goed onderhielden. Vanwege de slechte onderhoudssituatie van de padenstructuur rond het Hoge Pad richting de Horrelshoogten en na veel klachten van omwonenden koos de gemeente Ouddorp ervoor om de wegen in 1948 te gaan verharden en het onderhoud over te nemen. Ook eigenaren en zaakgerechtigden van de naastgelegen grondpercelen en dus gebruikers van deze voetpaden konden (vrijwillig) onderhoud plegen. Dat deed men tot nut van het algemeen. Vooral na de herfst en het winterseizoen als door de nattigheid de paden een grote modderboel werden en er overal kuilen en gaten in het pad waren. Ook in de zomer als een hevige begroeiing moest worden weggehaald. De gemeente Ouddorp en de provincie Zuid-Holland hielden de toestand van de wegen nauwlettend in de gaten. Dat betekende overigens niet dat de situatie snel verbeterde. In deze tijd is het eigendom van deze paden en het onderhoud sterk versnipperd. Het Oudelandsepad is van en in beheer bij het Waterschap Zuid-Hollandse Delta. Het Kleisteepad is van en in beheer bij het Zuid-Hollands Landschap. Het eigendom en beheer van het Mannenpad en het Klaarbeekpad liggen bij verschillende eigenaren. De paden kunnen uit de wegenlegger zijn gehaald, maar er kan nog wel van oudsher een erfdienstbaarheid met recht van overpad op de paden zitten. Daarnaast waren er ook veel paden die vanuit gewoonte bestonden maar niet in de wegenlegger voorkwamen. Ook deze paden kunnen kerkepaden geweest zijn. Paden op de Kleistee als het Kelderpad, Stellepad, paden in de Oude Nieuwlandse Polder, paden rond de Klepperstee en paden in de Westduinen en Middenduinen. Daarnaast geldt dit ook voor een pad tussen de Oudelandseweg en de Dorpsweg. Bijzonder voor Ouddorp is dat een aantal voetpaden gedeeltelijk op of tussen twee zandwallen loopt. Een pad tussen de Oud Nieuwlandseweg in aansluiting op de Beatrixweg loopt geheel over een oude zandwal. Ook het nog deels bestaande Kriekelpad tussen de Dijkstelweg 8 en de Oud Nieuwlandseweg is daar een voorbeeld van. Voetpaden: erfdienstbaarheid De status van openbaar voetpad of kerkepad staat los van eigendom. Openbaar toegankelijke kerkepaden kunnen dus zowel gemeenschappelijk bij gemeente, waterschap, provincie als in particulier bezit zijn. Als particuliere kerkepaden openbaar toegankelijk zijn, maar ze komen niet in de wegenlegger voor, dan kan het zeer aannemelijk zijn dat ófwel sprake is van een zeer oude erfdienstbaarheid of dat er sprake is van verjaring. Dan moet een kerkepad "van oudsher" gebruikt worden en dient dit gebruik door opvolgende eigenaars steeds gerespecteerd te worden De erfdienstbaarheid komt in een akte van 2
levering voor. Het kadaster kan middels een erfdienstbaarheidsonderzoek kijken op welke paden in Ouddorp een recht van overpad gold. Voor deze quick scan gaat het te ver en wordt het te kostbaar om voor heel het buitengebied na te gaan op welke percelen een erfdienstbaarheid rust. Dat zou in een uitgebreidere historische studie naar de geschiedenis van het wegen- en padennetwerk aan bod kunnen komen. Mogelijk zou de Motte, Natuurlijk Ouddorp of de NLGO dit onderzoek kunnen doen, een dergelijke stichting kan namelijk toegang krijgen tot de archieven zonder dat de hoge kosten voor erfdienstbaarheidonderzoek betaald moeten worden. Overgebleven kerkepaden/ voetpaden Van de vele kerkepaden en voetpaden van weleer zijn er maar weinig overgebleven in en rond Ouddorp. Na de Tweede Wereldoorlog is het Duinkerkepad grotendeels verhard en verdwenen, is het Mannenpad deels uit de openbaarheid gehaald en verdwenen en is het Hoge Pad en een aantal andere paden bij de Horrelshoogten geheel verdwenen als gevolg van de aanleg van een nieuwe woonwijk en het recreatiepark van de Jonkerstee. Door de komst van het Marinezendstation Ouddorp zijn de Westduinen afgesloten en zijn de kerkepaden alhier niet meer toegankelijk. Het Klarenbeekpad is tot aan de Westduinen ook verdwenen. Het Kriekelpad is een toegangsweg geworden voor het recreatiepark Noordzeepark. In de jaren tachtig is het onderhoud van het kerkepad bij de Spaanse weg over de Goudsmiende van een particulier bij de gemeente terecht gekomen. Van de openbare voetpaden met mogelijk een erfdienstbaarheid (kerkepad) resteren alleen het Klarenbeekpad, het Kleisteepad, een deel van t Mannenpad/ Spaanse weg en een deel van het Oudelandsepad. Daarnaast zijn er nog resten van informele voetpaden zoals het Kriekelpad, Stellepad, Kelderpad, een pad tussen de Oud Nieuwlandseweg en Beatrixweg en tussen de Oudelandseweg en de Dorpsweg. Het schouwpad op de Preekhilsedijk is slechts ten dele behouden gebleven. Status van kerkepaden Bijlage 2 geeft de nog bestaande paden aan en wat hun status is in het bestemmingsplan en op de Cultuurhistorische Waardenkaart van de gemeente Goedereede. In de bestemmingsplannen Oude Land en Oude Nieuwland 2013 en Stad Goedereede en dorpsgebied Ouddorp 2012 zijn een aantal kerkepaden/voetpaden beschermd met de enkelbestemming agrarisch met waarden en specifiek bestemd met Functieaanduiding specifieke vorm van verkeer voetpad. Het betreft hier het Klarenbeekpad, Oudelandsepad, Kriekelpad, een deel van het Mannenpad, en het pad tussen de Oudelandseweg en de Dorpsweg. De waarden van het Mannenpad/ Spaanse weg, het Kleisteepad/ Kelderpad/Stellepad, het pad tussen de Oud Nieuwlandseweg en de Beatrixweg en de Preekhilsedijk zijn niet als zodanig beschermd in het bestemmingsplan. Een aantal paden is wel opgenomen op de Cultuurhistorische Waardenkaart van de gemeente Goedereede, die tot 2013 als onderlegger bij de bestemmingsplannen diende. Bij een ontwikkeling moest rekening worden gehouden met de aanwezigheid van de paden als cultuurhistorisch waardevolle elementen. Interessant is dat het Klarenbeekpad in het bestemmingsplan een andere loop heeft gekregen dan op de wegenlegger. Dit zou in het Herinrichtingsplan Ouddorp-West 2002 gestalte krijgen maar is nooit gebeurd. De nieuwe niet-bestaande loop van het Klarenbeekpad is wel overgenomen in het bestemmingsplan. 3
Conclusie Een overzicht van de omvang van het historische kerkepadennetwerk in Ouddorp is moeilijk te geven. Een getal van 20 kerkepaden zoals de stichting Natuurlijk Ouddorp geeft, is realistisch. Het betreffen zowel paden die in de Wegenligger staan als paden die informeel gebruikt werden, dus uit gewoonte bestonden. De kerkepaden zijn na de Tweede Wereldoorlog bijna allen verdwenen of sterk ingekort. Dit is gebeurd door het in onbruik raken, door verharding, door uitbreiding van het dorp, door afsluiting van wegen in natuur- en militaire gebieden. Daardoor zijn nog maar zeven kerkepaden (deels) over. Het betreffen het Mannenpad/ Spaanse Weg, het Klarenbeekpad, het Kleisteepad/ Stellepad/ Kelderpad, het Oudelandspad, het Kriekelpad, Pad Oud Nieuwlandseweg en het Pad tussen de Oudelandseweg en de Dorpsweg. In deze tijd is het gebruik vooral recreatief en de waarde cultuurhistorisch van belang. Vele mensen hebben in Ouddorp aangegeven dat de kerkepaden bij hun identiteit en bij Ouddorp horen. Bescherming vinden ze wenselijk. Kijken we naar de status van voetpaden in het bestemmingsplan of in het cultuurhistorisch beleid dan is maar een deel van de paden in de plankaart of op de Cultuurhistorische Waardenkaart opgenomen. De bescherming kan dus veel beter. Advies is dan ook: probeer om alle nog bestaande voetpaden met een functieaanduiding op de bestemmingsplankaart te projecteren met bestemmingsregels hieraan gekoppeld. Daarnaast zouden alle voetpaden ook op de Cultuurhistorische Waardenkaart van de gemeente Goeree-Overflakkee dienen te worden aangeduid. Verder archiefonderzoek is noodzakelijk om te kijken naar de omvang van het historische netwerk van paden. Zo is nog weinig bekend welke particuliere voetpaden, die uit gewoonte bestonden, echte kerkepaden zijn. Daarnaast is interessant om over het historische gebruik van de wegen te verhalen en de historische eigendomsverhoudingen te bezien. Bronnen Streekarchief Goeree-Overflakkee, Inventarisnummers 1397, 1398, 1399-1403 en 1404. Topo Op Reis, http://www.topotijdreis.nl/ Beeldbank van het Cultureel Erfgoed, via beeldbank.cultureelerfgoed.nl. Kadastrale kaart 1811-1832: minuutplan Ouddorp, Zuid Holland. Met dank aan: Dennis Flikweert van den Boogert voor het bewerken van het kaartmateriaal. 4
Bijlage 1 Wegenlegger Ouddorp 1938 5
Bijlage 2 in bestemmingsplannen beschermde en niet-beschermde kerkepaden/voetpaden geprojecteerd op kaart Herinrichtingsplan 2002 - - - op Cultuurhistorische Waardenkaart In bestemmingsplan opgenomen 6
7