Lesbrief Kunstenaarsdorp Cultureel erfgoedproject Door de ligging aan de Nederlandsche Centraal Spoorweg en de stoomtram en niet in het minst door het net van goed onderhouden fietspaden, heeft Nunspeet zich in de laatste kwart eeuw een eerste plaats weten te verwerven in de lange rij van Veluwsche zomeroorden, die hun gastvrijheid, hun gezonde lucht, hun heerlijke bosschen en onafzienbare heide, den naar buiten snakkenden stadsmensch aanbieden. En het vindt zijn beste reclame in de vestiging van schilders en natuurvrienden D.J. van der Ven over Nunspeet in Ons mooie Nederland. Gelderland Deel III. De Veluwe, 1918 Cultureel erfgoed bovenbouw primair onderwijs
Colofon Nunspeet Kunstenaarsdorp! is een samenwerking tussen het Noord-Veluws Museum en de Vrije Academie voor Beeldende Kunsten Nunspeet. Ontwikkeling en samenstelling lesbrief en workshop: Patricia Docter en Marja Meijering Lay-out: Marja Meijering Kunstenaarsdorp maakt onderdeel uit va het Kunstmenu van Stichting Cultuurkust. Stichting Cultuurkust Klooster 4 3841EN Harderwijk Tel: 0341 721021 Mail: onderwijs@cultuurkust.nl Site: www.cultuurkust.nl 2
Verloop activiteiten Nunspeet kunstenaarsdorp! De leerlingen gaan in het museum op ontdekkingstocht met een boekje met opdrachten en interessante kijkinformatie. Ze worden gestimuleerd zelf te kijken en maken kennis met de tijd waarin de kunstenaars werkten, hun werkwijze, wat een uitvinding kan doen in de schilderkunst en hoe bijvoorbeeld de schilder een penseel op het doek zette. Vervolgens maken de leerlingen onder leiding van een kunstenaar/docent in de Vrije Academie een kunstwerk waarbij het kunstenaarschap van nu en het kunstenaarschap van toen een leidraad is. De leerlingen gaan n.a.v. een detail uit een schilderij van het museum met compositie oefening zelf mengen een klein schilderijtje maken. In die tijd waren de kunstenaars modern omdat zij kleur en perspectief anders gingen gebruiken. Leerlingen leren in deze opdracht dat kleur diepte kan geven en goed gemengd moet worden. Maar ook dat tegenwoordig een landschap abstract weergegeven kan worden (iets van deze tijd). Deze lesbrief geeft aanvullend nog een aantal lessuggesties die voor of na het bezoek uit te voeren zijn op school, in de klas. Verschillende aspecten komen terug in de workshop als wel in de aanvullende lessen. De belevenis zal hierdoor sterker zijn voor de leerlingen. Het eerste deel van les 3 is bijvoorbeeld aantrekkelijk voor het bezoek in het museum te doen in klas. Een paar aandachtspunten: Als er iets bijzonders is: neem contact op met Margot Jongedijk (conservator@noordveluws-museum.nl) of het telefoonnummer: 0341-250560. - Verzamelen bij de zij-ingang van de Vrije Academie (de kunstenaar/docent wacht de groep op en gaat met de groep naar het museum) - Neem schorten/schilderhemden mee. De leerlingen gaan schilderen! - Museumregels worden in het museum kort doorgenomen en worden aan de lesbrief toegevoegd. Achtergrondinformatie voor de leerkracht In navolging van het beroemde kunstenaarsdorp Barbizon bij Parijs ontstaan in de loop van de 19 e eeuw overal in Europa kunstenaarskolonies. In Nederland trekken kunstenaars uit steden zoals Den Haag en Amsterdam er op uit. Door de uitvinding van de verftube kunnen zij hun landschappen 'en plein air' schilderen in plaats van in het atelier. Ook in Nunspeet en Elspeet vormt zich vanaf 1890 een kunstenaarsgroep. Zo n honderd beeldend kunstenaars hebben tussen 1890 en 1950 in deze regio gewoond en gewerkt. Bekende kunstschilders zijn onder meer Arthur Brie t, Willy Martens, Edzard Koning, Jan van Vuuren, Ben Viegers, Jos Lussenburg, Jaap Hiddink en Chris ten Bruggen Kate. 3
les 1 EEN IMPRESSIE in kleur en woord Inhoud Vele eeuwen lang maakten schilders alle schilderijen in het atelier. Hun onderwerpen waren voorstellingen uit de Bijbel, de geschiedenis, en portretten van rijke mensen. De kunstenaar had hierbij weinig vrijheid. De onderwerpen, de compositie, de kleuren, alles moest volgens de regels van de officiële kunstacademies. In de 19 e eeuw veranderde het beroep van de schilder ineens door de uitvinding van de verftube. Kunstenaars gingen hierdoor buiten schilderen. Waarom gingen de kunstenaars naar Nunspeet? Zij zochten het authentieke: taferelen van de arbeiders. Verder wilden ze een rustige omgeving tussen bossen, heide, zand en de Zuiderzee. Onbedorven plekken maar een pension of hotel in de buurt, en bereikbaar per trein, was ook belangrijk. Arhur Briët (1867 1939) ontdekt Nunspeet op een trektocht vanuit Laren. Vanaf 1893 woont hij aan de rand van de Zoom aan de Harderwijkerweg. Aan de Zoom staan de kleine armoedige huisjes van de dagloners. Briët koopt zo n huisje en verplaatst het naar zijn tuin. Zo heeft hij altijd dit huisje als inspiratiebron voor de Nunspeetse en Larense binnenhuizen, waarmee hij bekend geworden is. Hij schildert de boereninterieurs met binnenvallend licht en doorkijkjes naar buiten. Opdracht Thema is: Een impressie van een schilderij en een elfje (impressie van woorden) Laat de leerlingen de afbeelding zien op bladzijde 4. Vertel voor het bekijken alleen iets over de beweegredenen waarom de kunstenaar naar Nunspeet kwam. (zie informatie hierboven). Zeg niets over het schilderij zelf. Vraag dan de leerlingen goed te kijken en te reageren met woorden die samengesteld zijn uit de dichtvorm een elfje. Vertel ze eerst wat een elfje is. Een elfje is een gedichtvorm van elf woorden, verdeeld over 5 regels. Bijvoorbeeld: (start 1 woord) (dan 2 woorden) (vervolgens 3 woorden) (hierna 4 woorden) (als slot weer 1 woord) Water Wie gaat Ik ben eerst Wat is het lekker Plons! Vervolg opdracht Laat de leerlingen de gedichtvorm beeldend vormgeven. Op A3 papier plaatsen zij hun impressie van woorden (het elfje). Ideeën: maak woorden van allemaal verschillende letters. Grote, kleine, geschreven en gedrukte. Letters mogen zelf ontworpen worden of geknipt uit kranten, tijdschriften. Of met bijzondere letters ontworpen op de pc. Sjabloneren (letters uitsnijden en vervolgens de uitsnede op een vel papier leggen en met verfrol kleuren). Het ene woord kan groter dan de ander, of schuin Of de letters stempelen zijn creatieve mogelijkheden. 4
5
les 2 HET OGENBLIK + de uitvinding van de fotocamera Inhoud De kunstenaars probeerden in die tijd hún indruk van het moment van wat zij zagen vast te leggen. Ze wilden een verslag geven van de wereld van alledag. De kunstenaars verlieten hun atelier en de academie om de straat en het platteland op te gaan en daar hun directe indrukken zo waarheidsgetrouw mogelijk vastleggen. Voor hen werd het heden het moment van bewustzijn waarin je beseft dat je bestaat! Ogenbliksfotografien noemden zij dit, een momentopname dus. Toen tegen het einde van de negentiende eeuw de fotocamera's handzamer en goedkoper werden, begon bijvoorbeeld de kunstenaar Breitner met dit medium te experimenteren. Met de camera had Breitner een instrument in handen waarmee hij de kale werkelijkheid kon vastleggen. Dit is kortgezegd fotograferen wat je ook echt voor je ziet, niemand poseert De kunstenaar Breitner gebruikte een nieuwe uitvinding: de handcamera. Met deze camera ging hij eindeloos en verdekt opgesteld zijn stadsgenoten fotograferen. Het zijn juist de foto s van de straten van zijn stad: het winkelende publiek, een dienstbode of een man met kar die Breitner bekend maakten. Hij experimenteerde wel met allerlei perspectieven, zoals goed te zien op de foto op achterkant van deze leskaart. *Een kikvorsperspectief is een foto genomen met een laag standpunt: zak iets door je knieën en fotografeer dan vanuit die positie naar boven. Een vogelvluchtperspectief is precies andersom: vanaf een hoog standpunt neem je een foto naar beneden. Bijvoorbeeld: op een trap gaan staan en dan een foto nemen. De kale werkelijkheid gingen de kunstenaars 100 jaar geleden dus vastleggen. Dit is niet mooier maken (nu zou je kunnen zeggen; niet fotoshoppen) maar fotograferen wat je voor je ziet gebeuren. Maar wel verdekt opgesteld, dus onzichtbaar voor de mensen die werden gefotografeerd. Werkwijze en opdracht: Maak foto s van het straatbeeld van Nunspeet. Winkelende mensen, een postbode die voorbij komt, de politieman op paard etc. etc. Wat belangrijk is dat ze niet door hebben dat jij ze fotografeert. Want dan zijn de mensen echt zoals ze zich bewegen in de straat. Ga kijken of je ook kunt experimenteren met een ander standpunt kiezen. Bijvoorbeeld vanaf een trap fotograferen of juist vanuit liggende positie iets fotograferen. Het resultaat zijn foto s van echte (niet geposeerde) beelden, van nu en dus 100 jaar later Wat gebeurt er als de foto s niet in kleur worden afgedrukt maar in zwart/wit? Wat is dan het verschil? Hang al die foto momenten bij elkaar in de klas en bespreek hoe het voor de leerlingen was om ongezien foto s te maken van een straatbeeld en hoe het experiment verliep in standpunten. * Discussievraag: kan facebook het nieuwe impressionisme zijn. Materiaal: fotocamera of telefoon. 6
Afbeeldingen voor les 2 Foto s van Breitner kikvorsperspectief (van iets onderaf gezien) 7
les 3 een oefening in kleur Voorbereidende les voor de workshop (op de Vrije Academie): KLEUR MENGEN Doel Leerlingen ervaren dat je met drie primaire kleuren heel veel verschillende kleuren kan maken. Opdracht Experimenteren met kleuren. Gebruik als inleiding de afbeeldingen om de leerlingen de kleurovergangen te laten zien. Waar gaat rood over in oranje? Of Blauw naar een andere kleur? Hierna is als volgt de opdracht: De leerlingen tekenen op een groot wit vel papier met potlood een aantal vakjes op een rij. Bijvoorbeeld vier rijen van 10 vakjes. 1. laat de leerlingen van verschillende kleuren een oplopende serie maken van licht naar donker. 2. laat van verschillende mengkleuren een oplopende serie maken van bijvoorbeeld rood naar oranje, blauw naar groen, enzovoort. Materiaal - plakkaatverf of acrylverf in drie basiskleuren (rood, blauw en geel) wit en zwarte verf. - wit papier A3 - penselen, potten water, papier of doekje voor het droog en schoonmaken penselen 8
Huisregels bezoek museum voor het Primair Onderwijs Kunstwerken in het museum mogen niet worden aangeraakt, ze zijn kostbaar en uniek. Rugzakken mogen niet mee naar de museumzalen. Tijdens de activiteit mag niet gebeld, gerend, geschreeuwd, gestoeid, gegeten, gedronken of gerookt worden. Foto s maken mag, maar niet met flitslicht en niet van te dichtbij. Er mag niet tegen de muren aan geschreven worden, bij het schrijven in de routeboekjes eventueel gaan zitten. De docent/begeleider is verantwoordelijk voor het verloop van het bezoek en het gedrag van de leerlingen, van hem/haar wordt dan ook een actieve rol verwacht. Aanwijzingen van het personeel moeten altijd worden opgevolgd. Parkeren is mogelijk achter het gebouw van de Vrije Academie/ Noord-Veluws Museum 9