Rapportage Vismigratie Rijn-West

Rapportage Vismigratie Rijn-West Van Advies naar Uitvoering Van concept-routekaart... naar uitgewerkte visie+ film. Van detail-routekaart + Top30... naar gezamenlijke uitvoering. Datum: 7 november 2014 Door: Procesmanager Vismigratie 0

Inleiding Het project Vismigratie Rijn-West komt voort uit de gezamenlijke Rijn-West activiteit: Stroomgebiedafstemming. Stroomgebiedafstemming richtte zich in eerste instantie op een aantal probleemstoffen, bijvoorbeeld Nutrienten. Voor het effectieve maatregelen rondom de thema s Nutrienten en Vismigratie is een grensoverschrijdende aanpak nodig, over bestuurlijke gebiedsgrenzen heen. Tijdens een kennismaking-workshop van de visexperts in Rijn-West bij RWS Zee en Delta (september 2013) werd daarom geconcludeerd dat er veel winst te behalen was uit samenwerking, afstemming onderling (Regio en Rijk) en een gezamenlijke visie. Op basis van deze workshop is het concept bedacht van een Routekaart Vismgratie Rijn-West en verder uitgewerkt. http://www.helpdeskwater.nl/publish/pages/32295/routekaart_vismigratie_rijnwest.pdf Het RBO constateerde daarop eind 2013 dat stroomgebiedafstemming bij het onderwerp vismigratie nadere aandacht behoefde via een pilot Vismigratie. De overwegingen daarvoor waren: Het deelstroomgebied Rijn-West is de toegangspoort voor trekvissen voor het hele Rijn stroomgebied. Goed inzicht in de visroutes in het stroomgebied, de samenhang van het watersysteem en prioritaire obstakels die nu voor problemen zorgen leidt tot kosteneffectieve maatregelen en betere resultaten. Vissen en vismigratie zijn uitstekend geschikt om het belang van goede waterkwaliteit en een gezonde leefomgeving te communiceren en te vertalen naar zowel de regio als nternationale fora (EU KRW, KRM, Rijn Commissie en OSPAR). Successen in het deelstroomgebied Rijn-West kunnen regionaal, nationaal en internationaal worden geëtaleerd (communicatie). Het RBO Rijn-West kan zich profileren met de resultaten van deze pilot. Het betekent een concrete invulling van de stroomgebiedsbenadering. De pilot bevordert het SAMEN werken aan vismigratie tussen RWS, waterschappen en partners zoals Sportvisserij Nederland. Resultaat is een uitwisseling van enthousiasme en inspiratie, afstemming en kosteneffectievere KRW-maatregelen. Vismigratie is een onderwerp waar de samenhang tussen de verschillende maatregelen in zowel het hoofdwatersysteem als het regionaal watersysteem van groot belang is voor de uiteindelijke effectiviteit. Kostenbesparing door o.a.: 1) effectiever omgaan met middelen voor vispassages; 2) inzet Europese fondsen voor onderzoek naar effectiviteit van vispassages; 3) samenwerking met partners t.a.v. monitoring met bijvoorbeeld Sportvisserij NL. Deze rapportage is opgesteld ten behoeve van het RBO Rijn-West. Er wordt aandacht besteed aan vier vragen: 1. Wat was de opdracht? 2. Wat zijn de resultaten? 3. Waar willen we verder aan werken en hoe? 4. Wat is de rol van de procesmanager? 1

1. Wat was de opdracht? De opdracht voor 2014 bestond uit drie onderdelen, te weten: 1. Uitwerken RBO Rijn-West visie op vismigratie Op basis van de resultaten van de allereerste workshop werd in 2013 een eerste opzet voor een gezamenlijke visie vismigratie Rijn-West gemaakt. Tevens werd een populaire kaart met beelden van succesverhalen, de visie en de aanpak van enkele prioritaire knelpunten geproduceerd. De opdracht was deze visie verder uit te werken. 2. Actualisatie integrale vismigratiekaart Rijn-West 2014 Opleveren van een vismigratiekaart met geactualiseerde knelpunten voor 2014 en geïntegreerde informatie van alle waterbeheerders in Rijn-West. 3. Naar gezamenlijke monitoring en onderzoeksagenda voor vismigratie in Rijn-West Aggregeren en integreren bestaande kennisvragen en monitoringsprogramma s zoals aanwezig bij RWS & waterschappen Rijn-West (o.a. type vispassages, kosteneffectiviteit, technieken en innovaties). Verkennen van de mogelijkheden voor kostenbesparing in gezamenlijke monitoring met o.a. Sportvisserij Nederland. Ook zullen we de mogelijkheden voor cofinanciering uit EU-fondsen voor uitvoering van maatregelen (o.a. via Interreg, Life of Horizon 2020) in beeld brengen. Concept Routekaart Vismigratie Rijn-West (engelse versie, februari 2014) http://www.helpdeskwater.nl/publish/pages/32295/roadmap_fish_migration_dutch_delta_english_ def.pdf 2

2. Wat zijn de resultaten? De resultaten zijn hieronder beschreven per onderdeel van de opdracht. Tevens is beschreven welke extra resultaten voor het RBO zijn behaald (buiten de opdracth om). De visexperts zijn positief over de samenwerking. Ze zien ernaar uit volgend jaar samen verder aan de slag te gaan met concrete, uitvoeringsgerichte stappen (zie bijlage 2: evaluatie visexperts). Uitwerken RBO Rijn-West visie op vismigratie Uitgewerkte concept visie is voorgelegd aan de visexperts tijdens Workshop1 op 11 maart en het RAO op 20 maart, het commentaar verwerkt, en daarna defintief vastgesteld en gepresenteerd tijdens het RBO op 10 april (zie bijlage 1). De visie heeft als input gediend voor de RBO Adviesnota Schoon Water 2014 en tevens voor de film De Weg Naar Gezond Water. Actualisatie integrale vismigratiekaart Rijn-West 2014 Geen knelpuntenkaart... In overleg met de begeleidingsgroep werd ter voorbereiding op Workshop2 besloten tot het verder detailleren de concept-routekaart met als uiteindelijk doel het vervaardigen van een Prioriteiten-kaart. Een gezamenlijke detail-routekaart met top-prioriteiten bevat immers meer geintegreerde informatie (toepassing expertknowlegde), dan een knelpuntenkaart. Bovendien zou een knelpunten-kaart een tussenproduct zijn, terwijl de begeleidingsgroep graag een totaal-overzicht van knelpunten als eindproduct wil hebben als afronding van de KRW1 eind 2015. 1 Maar een detail-routekaart... Op basis van geïntegreerde informatie van alle waterbeheerders zijn tijdens Workshop2 van 11 juni de provinciale en lokale wegen verder ingekleurd op een GIS kaart (rode en gele wegen in figuur Top30). En een Top30 prioriteiten-kaart. Tijdens workshop2 zijn door de visexperts de prioritaire knelpunten geidentificeerd, veelal op de overgangen tussen rijkswater (snelweg) en regionaal water (provinciaal). Het resultaat was Top30 Prioriteiten-kaart. Echter, een aantal van de betreffende maatregelen wordt nog binnen de KRW1 planperiode (2014-2015) uitgevoerd. Omdat de EU call betrekking heeft op maatregelen die in KRW2 periode en voor de helderheid is tijdens Workshop3 besloten de Top30 zodanig aan te passen dat de uitvoering van alle maatregelen in de KRW2 planperiode valt (2016-2021). Zie onderstaand figuur. Naar gezamenlijke monitoring en onderzoeksagenda voor vismigratie in Rijn-West Monitoring. Ter voorbereiding op Workshop2 zijn bij de waterbeheerders kennisvragen geinventariseerd. Er is een gezamenlijke monitoringsagenda opgesteld met 5 aandachtspunten. Met name een focus op routes ipv knelpunten en een uniforme aanpak zodat gegevens onderling vergeleken kunnen worden springen eruit. Deze agenda is verder uitgewerkt tijdens Workshop3 op 7 oktober. Tbv gezamenlijke monitoring (uniform) is toen door de visexperts besloten om aantal externe bureaus uit te nodigen een presentatie te geven over de volgens hen te volgen gezamenlijke aanpak. Hiervoor zal een uitvraag worden opgesteld waarvoor de monitorings-agenda input is. 1 Actualistie van knelpunten en de uitvoering van maatregelen door de waterbeheerders vindt plaats via een parallel lopend project Nederland Leeft met Vismigratie dat wordt afgerond begin november 2014. Deze gegevens voor Rijn-West worden door de begeleidingsgroep bezien is een tussenproduct. Het eindproduct in 2015 moet een kaart worden met de successen van de KRW1 planperiode. 3

Onderzoek. Tijdens Workshop2 is een gezamenlijke onderzoeksagenda opgesteld met 5 aandachtsgebieden (m.n. gebiedsgericht). Deze is verder uitgewerkt tijdens Workshop3 op 7 oktober. Tbv samenwerking langs De Nieuwe Waterweg heeft op 30 Oktober een eerste gesprek plaatsgevonden met het Havenbedrijf Rotterdam, de gemeente Rotterdam en enkele betrokken Waterschappen. Een voorstel tot samenwerking wordt uitgewerkt. Workshop op 11 juni 2014: Werken aan detail-routekaart + Top30 EU Calls. In juli heeft een quickscan EU calls plaatsgevonden, waaruit LIFE Traditonal, LIFE Integrated en Interreg 2014-2020 als meest kansrijk naar voren kwamen. Op 10 oktober is een preproposal ingediend voor EU LIFE Integrated vanuit Rijn-West (Provincie Utrecht). Extra resultaten (buiten de opdracht om) Naast de directe resultaten zijn er extra resultaten behaald, buiten de directe opdracht om. Deze hebben veelal verband met de film t.b.v. de vismigratiedag waar het RBO in heeft geinvesteerd, te weten: Engelse versie Routekaart Rijn-west film De Weg Naar Gezond Water https://www.youtube.com/watch?v=fvbcovw8xwg Engelse versie film Road to Healthy Water https://www.youtube.com/watch?v=eddgbrj2940 EU preproposal met kans op extra fondsen voor vismigratie (t.w.v. 9 miljoen Euro) Mogelijke rol voor RBO RW bij ICR Presentatie Routekaart aanpak Rijn-West op INBO en andere internationale fora Initiatie samenwerking Havenbedrijf, Gemeente Rotterdam en Waterschappen Presentatie Aanpak Rijn-West bij Rijn-Oost, eind van dit jaar 4

Detail-Routekaart (blauw=snelweg; rood=provinciaal; geel=lokaal), inclusief; TOP30 (groene punten,nummering in willekeurige volgorde) 5

3 Waar willen we verder aan werken en hoe? Kosteneffectieve en samenhangend aanpak vismigratie binnen Rijn-West. De uit de routekaart-aanpak voortkomende prioritering (Top30) uitwerken in een concreet Plan van Aanpak & maatregelenpakket; uitwerken en starten met een gezamenlijk onderzoeks- en monitoringsprogramma. 1. Uitwerken prioriteiten (Top30) in definitief Plan van Aanpak Het gaat hier om een Top30 van nieuwe projecten (SGBP2), veelal op de overgang van Rijkswater- Regionaal water (snelweg-provinciaal). In 2014 zijn mogelijke maatregelen voor deze Top30 geinventariseerd, inclusief kostenindicatie. De visexperts van Rijn-West en Imares (see box) verwachten met de uitvoering van deze maatregelen een significate bijdrage te kunnen leveren aan het Herstel van vismigratie. Dit zijn dus projecten waarvan we als waterbeheerders samen aangeven dat we die belangrijk vinden voor het watersysteem. In het Plan van Aanpak wordt omschreven hoe we als werkgroep Vismigratie RW willen komen van planning van kostenefficiente maatregelen, naar uitvoering en monitoring ervan (zie ook punt 2). Het omschrijft wie wat doet, en wanneer. Ook hoe we de lessons learned weer kunnen gebruiken in het vervolg van de planningscyclus. De methodiek voor het prioriteren als onderdeel van het iteratief planproces 2 / plan van aanpak wordt beargumenteerd. Research institute IMARES Wageningen UR/ Dr. Erwin Winter: (regarding the Rhine-west Top30 measures and their effect on silver eel migration) "Based on an inventory of estimated losses at 80 main barriers in the Netherlands estimated losses of silver eel vary from l0% ->50% per location, mainly pumping stations and hydropower stations. When effective measures can be taken at the proposed 30 locations in the catchment area, this will lead to a substantial increase of silver eel migration to sea, of at least several tens of percentages at the 30 locations in this proposal." Kwaliteit lokale weg als habitat Omdat in onze visie vismigratie de focus ligt op herstel van de totale route, werd tijdens de laatste workshop op 7 oktober 2014 door de visexperts benadrukt dat de kwaliteit van habitats waar de vissen naar toe zwemmen goed moet zijn. En ook de habitatgeschikteit van de route zelf. Juist aan de lokale weg ligt immers het werkelijke huis van de vis. Hoewel onze focus nu op de overgang Rijk- Regio een belangrijke start is, moeten we dus vanuit de routekaart-benadering ook aandacht blijven besteden aan de kwaliteit van de lokale wegen. Regionale waterbeheerders zijn/blijven verantwoordelijk voor het oplossen van knelpunten op overgang provinciaal-lokaal. Echter, indien een knelpunt door de gezamenlijke visexperts als prioritair voor het RW systeem/ of een bepaalde 2 Het prioriteren, uitwerken van maatregelen, en onderzoek & monitoring is een iteratief proces. Maw de uitkomsten van monitoring en onderzoek bevestigen de juistheid van prioriteiten/ maatregelen, en/of geven verbeter-punten aan. De kosten-effectiviteit van maatregelen wordt hierdoor vergroot. Hierbij is samenwerking met andere stroomgebieden/ monitoring noodzakelijk (samenwerking met werkgroep monitoring RW en werkgroep vismigratie en/of biologie van de ICBR). De Routekaart methode (evt. in combinatie met visgilde-methodiek) kan verder worden ontwikkeld tot een planning tool voor het prioriteren van Vismigratiemaatregelen stroomgebiedsbreed. 6

route wordt bezien, kan het worden meegenomen in het gezamenlijke plan van aanpak. Afgesproken is dat voor een aantal representatieve case-studies de kwaliteit van de hele route zal worden onderzocht (zie ook 4). 2. Uitwerken Onderzoeksprogramma (juni 2015) Dit is een uitwerking van de in 2014 opgestelde onderzoeksagenda. GEBIEDSGERICHT De volgende systeembrede vragen worden i.s.m. onze partners mogelijk uitgewerkt tot onderzoeksprojecten: 1. Wat zijn de kansen voor verbetering Merwedekanaal als verbinding Waal met de Nederrijn (vorige kaart, prioriteit J.) en optimalisatie van het Amsterdam-Rijnkanaal als vismigratieroute (vorige kaart, prioriteit J.)? 2. Noordzeekanaal & IJssel- en Markermeer. Hoe kan i.s.m. Rijn-Oost de vismigratie tussen het Noordzeekanaal en het IJssel- en Markermeer verder worden bevorderd? 3. De Nieuwe Waterweg. Hoe kunnen de regionale partners de kansen voor vismigratie via Deltastad Rotterdam gezamenlijk benutten (vorige kaart, prioriteit I.)? Tbv deze samenwerking heeft op 30 oktober een verkennend gesprek plaatsgevonden tussen de Procesmanager vismigratie Rijn-West, de projectleider vismigratie Noordzeekanaal en het Havenbedrijf Rotterdam. Aansluitend spraken zij met vertegenwoordigers van de Gemeente Rotterdam en enkele betrokken Waterschappen. Beide gesprekken verliepen zeer positief en er wordt op dit moment gewerkt aan een voorstel voor samenwerking. 4. Haringvliet. Welke verbindingen/ zoet-zout overgangen zijn er in potentie mogelijk tussen het Haringvliet en het achterliggend gebied (de KRW waterlichamen/ provinciale wegen)? Hierbij kan de mogelijkheid worden overwogen om aan te sluiten bij onderzoek aan de Nieuwe Waterweg (het betreft hier immers feitelijk één open watersysteem). 5. KWA+ gekanaliseerde Hollandsche Ijssel en Oude Rijn ; Meekoppelkansen ecologisch herstel met oa nevengeulen (ook onderdeel onderzoeksprogramma Deltaprogramma). 6. Beeksystemen. Wat zijn de kansen voor vismigratie door het verbinden van het hoofdwatersysteem met regionale beeksystemen in (het oostelijk deel van) Rijn-West. Hierbij ook aandacht voor isolatie i.v.m. bescherming kwetsbare soorten en exoten. Deze onderzoeksvraag kan i.s.m. RBO Rijn-Oost worden opgepakt. SYNERGIE OVERIGE WATEROPGAVEN De visexperts van RW zien meekoppelkansen voor vismigratie waarbij gezocht wordt naar cofinanciering en synergie met EU gelden, eventueel gekoppeld aan uitvoeringsprojecten (bijv. Natura2000), te weten: 7. Deltaprogramma. Waterkwantiteit (bijv. waterberging en kraamkamerfunctie voor vis), Dijkversterkingen, Zoetwater/ Verzilting, Ruimte voor de Rivier. 8. DAW; In de haarvaten van het systeem worden diverse successen geboekt via agrarisch natuurbeheer (bijvoorbeeld NVO). Successen in beeld brengen. Wat kan nog meer worden bereikt (bijvoorbeeld synergie met POP3 gelden)? Eerste contacten zijn reeds gelegd. NB: Coordinatie van deze sub-projecten valt niet binnen de opdracht en het takenpakket van de procesmanager vismigratie, wel de initiatie ervan. 7

3. Uitwerken kostenefficient maatregelenpakket/ uitvoeringsstrategie (juni 2015) Dit is een uitwerking van de Top30 (zie product 1). Kostenefficientie treedt o.a.op doordat we weten dat deze maatregelen een groter rendement zullen hebben voor het systeem (het verbinden van rijkregionaal is immers cruciaal voor de connectiviteit in het watersysteem). Kostenbesparing vindt ook plaats door het delen van kosten (o.a. synergie met onderzoek en monitoring) en het benutten van EU fondsen. Hiertoe is het preproposal voor een Rijn-West LIFE Integrated Project op 10 oktober ingediend. Dit kan mogelijk voor miljoenen Euros aan extra fondsen voor nieuwe vismigratiemaatregelen opleveren. 4. Uitwerken Uniform Monitoringsprogramma (juni 2015) Dit is een uitwerking van de in 2014 opgestelde Monitoringsagenda met de volgende punten: 1. Welke vis(groep) zwemt welke routes (meer focus op route dan op individuele knelpunten)? Waar zitten ze al wel, en waar nog niet. Waar zwemmen ze naar toe? Waarom? Zijn die gebieden geschikt als habitat? Is (een deel van de) route zelf geschikt als habitat?wat zijn kansen voor verbetering? 2. Uniformiteit van monitoring- gegevens. Aandachtspunt is de uniformiteit van monitoringsmethoden zodat gegevens onderling kunnen worden vergeleken in (meta-)data analyses. Zo kunnen we een beeld krijgen van de hoeveelheid vissen (zeker voor doelsoorten) die gebruik maken van een bepaalde route (en niet alleen het aantal soorten dat passeert bij 1 bepaald op zichzelfstaand knelpunt). Doel is een kwantitatief beeld van de (belangrijkheid van) de routes te krijgen. 3. Werken de vispassages altijd voluit (dag, seizoen, optimalisatie lokstroom). Worden ze soms dichtgehouden? 4. Hoe is beheer en onderhoud van vispassages? 5. Evaluatie van de kosten-effectiviteit. Fine-tuning ten aanzien van bovenstaande punten is belangrijk, maar de kennis daarover moet voor een groot deel ism de waterbeheerders worden ontwikkeld en gedeeld. Ook het verder doorvoeren naar de praktijk verdiend aandacht, wat zijn weerslag kan hebben op ontwerp en bouw. Tijdens de van workshop van 7 oktober is daarom besloten om een en ander uit te werken voor een aantal representieve voorbeeldproject/ -routes. Ook is besloten een aantal bureaus uit te nodigen om een presentatie te geven over de volgens hen best te volgen gezamenlijke aanpak onderzoek & monitoring. Hiervoor wordt i.s.m de begeleidingsgroep een uitvraag opgesteld. In verband met het bovenstaande wordt nadrukkelijk de samenwerking met onderzoeksbureaus als Imares gezocht en het Ministerie van Economische Zaken. 5. Update routekaart, successen 2009-2015 (afronding KRW1/ oktober 2015) Deze Routekaart Vismigratie geeft de succesverhalen weer van de waterbeheerders in Rijn-West voor de periode 2009-2015. Het is daarmee een mooie afronding van de KRW1 periode en doorkijk naar KRW2. Het geeft ook een indicatie van welke vissen (gildes), welke routes zwemmen en om hoeveel vissen het dan gaat. De Rijn-West Routekaart aanpak richt zich op dit moment m.n. op de overgangen van Rijkswater naar Regionaal water. Maar we zijn natuurlijk ook lokaal aan de slag, in de haarvaten van het systeem. De samenwerking tussen de waterschappen en lokale waterbeheerders (zoals agrariers) is daarbij essentieel. Indien mogelijk willen we i.s.m. DAW een aantal van die successen laten zien en communiceren. De eerste contacten hiervoor zijn reeds gelegd (zie ook punt 2, lid. 7). 8

6. Workshops Visexperts RW samenwerking Werkgroep Monitoring RW (2015-2016) Conform 2014 worden er verschillende workshops met de visexperts in RW gehouden. In 2015 worden er 4 gepland. Eventueel kan de werkgroep worden uitgebreid met actieve partners uit de regio (zoals Sportvisserij NL), bijvoorbeeld onze partners in Rotterdam. Mogelijk kunnen ook visexperts uit andere stroomgebieden (Rijn-Oost ea) op onderdelen worden uitgenodigd. Ook de samenwerking met de Werkgroep Monitoring RW wordt versterkt. 7. Samenwerking Routekaart met Rijn-Oost, Maas en Internationaal (2015-2016) Onze film De Weg Naar Gezond Water eindigt met de uitnodiging: Wij zijn begonnen, doet u mee? We willen daarom actief de samenwerking met andere regio s zoeken. Er zal daartoe een presentatie worden gehouden op het RAO Rijn-Oost in december 2014. Maar ook internationaal zal onze aanpak worden gepresenteerd op de INBO conferentie in Boekarest (november 2014), bij de werkgroep Biologie en mogelijk het strategisch overleg van de ICR, en op het World Water Forum(2015). Ralph de Vries in de film De Weg naar Gezond Water : Die vismigratie houdt niet op bij Arnhem. Die gaat door naar Duitsland en via de Maas door naar Frankrijk, Belgie. Dat betekent dus ook dat we het internationaal met elkaar moeten afspreken. Ingrid ter Woorst in de film De Weg naar Gezond Water : Zeker in een gebied als Nederland wat zo drukbevolkt is, waar mensen zo ver van de natuur, van het water, afstaan... is vis gewoon de manier om water, de natuur, weer dicht bij de mensen te brengen. Rijn-West conferentie In samenhang met punt 5. willen we mogelijk een eigen RW conferentie organiseren als afsluiting van de eerste KRW-periode. Onze KRW partners uit andere stroomgebieden zijn dan onze gast. Het kan dan gaan over de positieve resultaten van onze samenwerking en Routekaart aanpak in Rijn- West. Evt. als een KRW brede sessie. Tijdens de conferentie kunnen de gasten op een interactieve/ workshop-achtig kennis maken met de Routekaart methode. Evt. ism World Fish Migration Platform. NB: Coordinatie van deze conferentie valt niet binnen de scope van het werkprogramma vismigratie, maar zou wel significant bijdragen aan het bereiken het doel ervan: samenwerking met andere regio s ter bevordering van vismigratie. VISMIGRATIE communicatie-speerpunt KRW Awareness-gap Het thema Vismigratie is zeer geschikt om de Awareness Gap bij burgers mbt KRW/Waterkwaliteit te dichten. Het recente OECD report spreekt hier nadrukkelijk over. Een gericht communicatieplan dat hiervan gebruik maakt is wenselijk. De boodschap kan duidelijk en eenvoudig zijn: Hoe schoon en gezond het water is kan je afmeten aan hoe goed het gaat met trekvissen. Communicatievoorbeelden zijn; de Routekaart en de film De Weg naar Gezond Water. Ook de Eel-Game voor het basisonderwijs Ali de Paling. Onderwatercamera s kunnen via highlights laten zien en duidelijk maken dat de vispassage echt werkt (i.e. Kadoelen). En dus ook de KRW.Met livestreams en Youtubes kan worden gevolgd hoe, wat en waar gemonitord wordt. Sport- en beroepsvissers kunnen zo ook participeren (evt. via een speciaal ontwikkelde Sportvissers App). Bij openingen van vispassages zouden burgers/ belangenpartijen (zoals boeren of tuinders) zo directer betrokken kunnen worden. 9

8.Uitvoering Maatregelenpakket en gezamenlijk Onderzoeks-& Monitoringsprogramma (2016) In 2016 zal een aanvang worden gemaakt met het uitvoeringsprogramma van de gezamenlijke maatregelen. Het gezamenlijk Onderzoeks-& Monitoringsprogramma zal worden uitgevoerd, eventueel leidend tot nieuwe projecten. Dit natuurlijk naast de reguliere worskshops en nauwe samenwerking met de werkgroep monitoring RW en de werkgroep biologie ICR. 10