Seksueel geweld is geen eenduidig begrip. Verschillende onderzoeken hanteren verschillende definities van seksueel geweld: seksueel misbruik, gedwongen seks, seksueel partnergeweld, sexual and gender-based violence... Bovendien worden de verschillende vormen en subvormen van geweld niet altijd duidelijk onderscheiden. 1. België 1.1 Seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksueel misbruik? Seksueel misbruik of seksueel geweld wordt in de sociale wetenschappen en de hulpverlening doorgaans als noemer gebruikt voor alle vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag (SGG). Dat gaat van lichte tot zware vormen van seksueel misbruik zoals iemand dwingen de geslachtsdelen te laten zien (exhibitionisme), seksueel getinte opmerkingen geven, aanranding en verkrachting. Toch kan een onderscheid gemaakt worden tussen seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel misbruik. De termen zijn met andere woorden niet inwisselbaar. Seksueel misbruik is zonder twijfel een vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Maar, niet elke vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag kan als misbruik bestempeld worden. We hanteren de volgende definitie van seksueel grensoverschrijdend gedrag bij kinderen en jongeren: Elke vorm van seksueel gedrag of seksuele toenadering ten aanzien van een kind of jongere, in verbale, non-verbale of fysieke zin, waarbij in seksueel contact aan één of meerdere van de volgende zes criteria niet wordt voldaan: (1) wederzijdse toestemming, (2) vrijwilligheid, (3) gelijkwaardigheid, (4) leeftijds- of ontwikkelingsadequaat, (5) contextadequaat en (6) zelfrespect. Onder seksueel grensoverschrijdend gedrag bij kinderen of jongeren valt alle seksueel gedrag dat over de grens van één van de betrokkenen gaat, en waarbij een kind of jongere gedwongen wordt, overgehaald, verleid, gemanipuleerd, gechanteerd of verplicht om seksuele dingen te doen, te zien, te ondergaan of toe te staan die hij of zij niet wil of waar hij of zij nog niet aan toe is. Seksueel grensoverschrijdende gedragingen kunnen variëren van ongewenste seksuele opmerkingen, ongepaste aanrakingen of gedrag niet aangepast aan de context, tot gedwongen penetratie en groepsverkrachting. We hanteren de volgende definitie van seksueel misbruik bij kinderen en jongeren: Elke vorm van seksueel grensoverschrijdend gedrag, in verbale, non-verbale of fysieke zin, opzettelijk of onopzettelijk, waar geen wederzijdse toestemming voor bestaat, en/of die op één of andere manier afgedwongen is, en/of waar het slachtoffer veel jonger is of in een afhankelijke relatie staat. De term seksueel misbruik bij kinderen en jongeren wordt door ons dus gebruikt als er duidelijk geen wederzijdse toestemming is bij seksueel gedrag het seksueel contact duidelijk op één of andere manier afgedwongen is het seksuele contact betreft met iemand die veel jonger is of die in een afhankelijkheidsrelatie staat In deze definitie van seksueel misbruik wordt de bepaling of het al dan niet om seksueel misbruik gaat niet afhankelijk gemaakt van de beleving van het slachtoffer. Het wordt wel geformuleerd vanuit het perspectief van diegene die het gedrag stelt. Op die manier vermijden we het schimmige gebied van hoe verschillende personen seksueel gedrag kunnen ervaren als grensoverschrijdend. We gebruiken uiteindelijk drie criteria om seksueel gedrag onder de noemer seksueel misbruik te 10 oktober 2011 pagina 1
plaatsen. Dat zijn het ontbreken van wederzijdse toestemming, het gebruik van dwang en grote ongelijke machtsverhoudingen. Deze ervaringen veroorzaken bijna zeker pijn, angst en/of kwetsuren bij het slachtoffer. De mate van schadelijkheid is niet steeds zichtbaar. Het slachtoffer kan aanvankelijk weinig klachten of reactie vertonen. Dit wil niet noodzakelijk zeggen dat er geen schade is. 1.2 Seksueel grensoverschrijdend gedrag en de wet Vanuit juridisch standpunt zijn seksuele handelingen strafbaar als één van de partijen er niet mee heeft ingestemd of er niet mee kan instemmen vanwege leeftijd, bevattingsvermogen, overmacht of dwang. De leeftijd speelt een belangrijke rol, want sommige feiten zijn alleen strafbaar wanneer er een jongere onder een bepaalde leeftijd bij betrokken is. 1.2.1 Seks zonder wederzijdse toestemming Volgens de wet zijn seksuele handelingen op zich niet strafbaar, op voorwaarde dat er sprake is van wederzijdse toestemming. Als seks (of seksuele handelingen) met dwang of geweld (dus zonder wederzijdse toestemming) gebeurt, is het ongeacht de leeftijd van het slachtoffer strafbaar. Of het om verkrachting of aanranding van de eerbaarheid gaat, hangt af van de vraag of er sprake was van seksuele penetratie (binnendringen in de vagina, mond of anus met penis, vingers of een voorwerp). Verkrachting: seksueel contact met penetratie en zonder toestemming van één van de betrokkenen. Bijvoorbeeld: gedwongen of ongewenste seksuele betrekkingen, onvrijwillige orale of anale seks. Aanranding van de eerbaarheid: seksueel contact zonder penetratie en zonder toestemming. Bijvoorbeeld: dwingen tot uitkleden, tegen de wil betast worden, gedwongen toekijken. 1.2.2 Seks mét toestemming: leeftijdsgrens in de Belgische wet Naast gewone aanranding en verkrachting bestraft de strafwet ook feiten waarbij wel sprake is van wederzijdse toestemming, maar waarbij een jongere onder een bepaalde leeftijd betrokken is. Er wordt in dit verband een onderscheid gemaakt tussen seksuele handelingen buiten en binnen de familiale sfeer. Buiten de familiale sfeer Volgens de Belgische wetgeving ben je pas bekwaam om toe te stemmen met seksuele handelingen als je 16 jaar bent. Jongeren onder de 16 jaar zijn volgens de wet niet rijp genoeg om te oordelen of zij seksuele omgang (tongzoenen, ontbloten, aanraken, coïtus...) willen. Seksuele handelingen met instemming (zonder dwang of geweld) met iemand van 15 jaar of jonger zijn dus strafbaar door het ontbreken van juridische toestemming. Men spreekt in dit verband van aanranding of verkrachting bij gelijkstelling. Geslachtsgemeenschap met iemand die nog geen 14 jaar is, wordt door de wet als verkrachting bij gelijkstelling beschouwd. Is er geen penetratie, dan is seks onder de 14 jaar strafbaar als aanranding bij gelijkstelling. Tussen 14 en 16 jaar is elke seksuele handeling (met of zonder penetratie) strafbaar als aanranding bij gelijkstelling. Binnen de familiale sfeer Voor seksuele handelingen in de familiale sfeer ligt de leeftijdsgrens op 18 jaar. Het gaat dan om seksuele handelingen: Tussen een minderjarige en een bloedverwant in opgaande lijn (ouders, (over)grootouders); Tussen een minderjarige en een adoptant; Tussen een minderjarige en een broer of zus of ieder ander persoon met een soortgelijke positie in het gezin (stiefbroer en -zus en halfzus en broer); 10 oktober 2011 pagina 2
Tussen een minderjarige en gelijk welke andere persoon die gewoonlijk met de minderjarige samenwoont én gezag over hem/haar heeft. Seksuele handelingen met iemand van 17 jaar of jonger zijn binnen de familiale sfeer steeds strafbaar, zelfs als er sprake is van wederzijdse toestemming (geen geweld of dwang). 1.2.3 Specifieke misdrijven Wat de wet nog als strafbaar beschouwt: Zedenschennis: foto s, films, teksten... die strijdig zijn met de goede zeden tonen, verspreiden of verkopen aan een minderjarige (min 18 jaar); of seksuele handelingen stellen in aanwezigheid van een minderjarige of op een plaats (park, auto...) waar anderen je kunnen zien. (Kinder)prostitutie: seksuele handelingen tegen betaling of andere vorm van vergoeding met een minderjarige (min 18 jaar). Ontucht: wat de gemiddelde Belg als kwetsend ervaart op het vlak van seksualiteitsbeleving. Voorbeeld: groepsseks, partnerruil, sadomasochisme. De ontucht, het bederf of de prostitutie van een minderjarige opwekken, begunstigen of vergemakkelijken is strafbaar. Kinderpornografie: de visuele afbeelding van een minderjarige (min 18 jaar) die betrokken is bij werkelijke of gesimuleerde seksuele gedragingen; of de afbeelding van een minderjarige wanneer het overheersende kenmerk een voorstelling met seksuele doeleinden is. 1.3 Risicogroepen Onderzoekers hebben enkele factoren geïdentificeerd die het risico vergroten om op jonge leeftijd geconfronteerd te worden met seksueel grensoverschrijdend gedrag: Geslacht. Meisjes lopen gemiddeld 2,5 tot 3 keer meer risico dan jongens. Toch is ongeveer een kwart van alle kinderen en jongeren die ooit met seksueel grensoverschrijdend gedrag te maken kregen van het mannelijke geslacht. Dit wordt nog al te vaak vergeten. Meisjes komen bij hulpverleners meer in beeld als slachtoffer. Leeftijd. Een derde van de jongeren is 12 of ouder bij de eerste confrontatie met seksueel grensoverschrijdend gedrag. Een kwart is tussen de 8 en 11, een ander kwart is tussen de 4 en 7. In 10 procent van de gevallen is het slachtoffer een kleuter van 0 tot 3 jaar. Handicaps. Kinderen met een handicap lopen een groter risico. Dit geldt vooral voor blinde en dove kinderen en voor kinderen met een mentale handicap. Dat ze afhankelijk zijn van anderen, dat ze dikwijls in een residentiële voorziening zitten en dat ze het moeilijker hebben om te communiceren, draagt daartoe bij. Kwetsbare gezinssituatie. Een kwetsbare gezinssituatie verhoogt het risico gevoelig. Bijvoorbeeld bij de afwezigheid van één of beide ouders, de aanwezigheid van een stiefvader in huis, een zieke vader, een moeder met een drankprobleem, ouders die drugs gebruiken en sociale isolatie. 1.4 Kenmerken van plegers Man of vrouw? In de meerderheid van de gevallen van seksueel geweld vóór 18 jaar is de pleger een man, ook als het gaat om mannelijke slachtoffers. Maar ook vrouwen maken zich schuldig aan seksueel geweld. 14% tot 24% van de mannelijke slachtoffers en 6% tot 14% van de vrouwelijke slachtoffers meldt een vrouwelijke pleger. Bekend of onbekend? Veel mensen denken dat kinderen en jongeren met name te maken krijgen met seksueel grensover- 10 oktober 2011 pagina 3
schrijdend gedrag van onbekende volwassen mannen. Dit beeld klopt niet. Minderjarigen zijn het vaakst slachtoffer van seksueel grensoverschrijdend gedrag van een bekende: iemand van het gezin of de familie of iemand uit de naaste omgeving (een buur, een vriend van de familie, iemand van school...). Dit is vooral het geval bij minderjarige vrouwelijke slachtoffers. Ook ernstige vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren komen voor. Uit anekdotische gegevens van de Vertrouwenscentra blijkt dat er de laatste jaren meer meldingen binnenlopen van tieners die op een ongezonde manier hun seksuele grenzen aftasten. Daarbij komen ook situaties voor waarin een jongere ernstig seksueel misbruik pleegt. Kinderen en jongeren maken zich schuldig aan een brede waaier van seksueel grensoverschrijdend gedrag, zoals kindermisbruik en exhibitionisme. De meeste jeugdige plegers stoppen na hun eerste delict, maar een kleine minderheid hervalt. Meisjes zijn vooral het slachtoffer van seksueel grensoverschrijdend gedrag van mannelijke familieleden (23,6%), mannelijke daders in de omgeving (18%), onbekenden (14,6%), vaders (12,4%) en broers (5%). Meer dan een tiende (11,2%) van de feiten werd bij meisjes gepleegd door nog andere daders. Jongens worden ongeveer even vaak het slachtoffer van seksueel grensoverschrijdend gedrag van onbekenden als van bekenden (vooral leerkrachten of oversten en mannen uit de naaste omgeving). Seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren Ook jongeren maken zich schuldig aan seksueel grensoverschrijdend gedrag: binnen een relatie, binnen de schoolcontext, binnen het gezin, binnen het uitgaansleven, op internet... Dikwijls gaat het om experimenteerfouten met leeftijdsgenoten. Door een gebrek aan seksuele opvoeding, ervaring of assertiviteit, omdat ze de grenzen van anderen niet goed aanvoelen, geen inzicht hebben in de impact van seksueel grensoverschrijdend gedrag of door miscommunicatie. Ook in een relatie tussen twee jonge mensen loopt het wel eens uit de hand: er valt weleens een klap, er wordt soms gedreigd of er wordt seks afgedwongen. 2. Internationaal Seksueel geweld onder jongeren vormt een fenomeen dat veel onderzocht wordt in Westerse landen. Er bestaan echter weinig onderzoeksgegevens over gedwongen seks onder jongeren in ontwikkelingslanden. Enkel Zuid-Afrika vormt op dit vlak een uitzondering. De meeste gedwongen seks wordt gepleegd door een individu dat het slachtoffer kent, zoals de partner of echtgenoot. Partnergeweld omvat verschillende vormen van geweld. Ten eerste bevat het fysiek geweld (slagen, aanval met een wapen ). Een tweede vorm is psychologisch geweld (intimidatie, kleineren ). Een derde vorm is seksueel geweld, ook wel seksueel grensoverschrijdend gedrag of seksuele agressie genoemd. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) definieert seksueel geweld als: Any sexual act, attempt to obtain a sexual act, unwanted sexual comments or advances, or acts to traffic, or otherwise directed, against a person s sexuality using coercion, by any person, regardless of their relationship to the victim, in any setting, including but not limited to home and work. Seksueel geweld omvat dus niet enkel verkrachting, maar ook andere gedragingen die zonder de toestemming van het slachtoffer plaatsvinden. Dwang kan overeenkomstig deze definitie bovendien 10 oktober 2011 pagina 4
betrekking hebben op vele vormen (fysiek geweld, verbale bedreigingen, intimideren...). Onder grensoverschrijdende seks mét fysiek contact worden alle gebeurtenissen gerekend die met fysieke seksuele handelingen te maken hebben (zoenen, aanraken, uitkleden, penetratie...). Deze gebeurtenissen worden vervolgens opgedeeld in drie subcategorieën naargelang de gebruikte tactieken: Verbale manipulatie (overhalen, zeuren, roddelen, boos worden, belonen...) Seksuele dwang (bedreigingen, geweld, drogeren, met een groepje werken...) Situatiegebonden misbruik (het slachtoffer kan geen toestemming geven omdat hij/zij dronken, niet bij bewustzijn of verstandelijk niet capabel is) Onder grensoverschrijdende seks zonder fysiek contact verstaan we gebeurtenissen zoals ongewenste seksuele opmerkingen, seksueel getinte opnamen maken of tonen of masturberen in iemands bijzijn, waarbij één van de betrokkenen niet wil of aangeeft dat het moet stoppen. Bij directe ervaringen zijn beide betrokkenen lijfelijk aanwezig. Bij mediagerelateerde gebeurtenissen gaat het bijvoorbeeld om ongewenste seksueel getinte telefoontjes of voor de webcam masturberen. 3. Risico- en beschermingsfactoren voor seksueel geweld bij jongeren Weinig studies hebben onderzocht welke structurele en omgevingsfactoren bepalend zijn voor het risico op seksueel geweld bij jongeren in ontwikkelingslanden. Factoren die naar voor komen zijn armoede, een patriarchale samenleving, maatschappelijke normen die seksueel geweld en genderongelijkheid versterken, huwen op jonge leeftijd, ontoereikende onderwijs- en gezondheidszorg en een ondoeltreffend beleids- en rechtssysteem. Naast deze structurele factoren zorgen ook een aantal factoren op individueel, familiaal en gemeenschapsniveau ervoor dat jongeren kwetsbaar zijn voor seksueel geweld. 3.1 Socio-demografische kenmerken Uit verschillende studies blijkt dat bepaalde sociodemografische kenmerken gerelateerd zijn aan slachtoffer- en daderschap van seksueel geweld. Zo blijken laagopgeleide jongeren, niet-westerse jongeren en homoseksuele jongeren een groter risico te lopen op confrontatie met SGG. Mannen zijn vaker daders van SGG, meisjes en vrouwen zijn dan weer vaker slachtoffer van verschillende vormen van geweld. Een onderzoek in Zuid-Afrika wijst wel uit dat leeftijd in dit opzicht een rol speelt: jonge Zuid- Afrikaanse jongens rapporteren meer slachtofferschap dan jonge meisjes, terwijl in de oudere leeftijdsgroep (vanaf 16 jaar) meer meisjes dan jongens rapporteren dat ze het afgelopen jaar gedwongen waren om seks te hebben. 3.2 Individuele factoren We kunnen de individuele factoren opdelen in drie clusters: achtergrond en gedrag, seksuele attitudes en motieven en seksuele en relationele vaardigheden. 3.2.1 Achtergrond en gedrag Alcohol- en druggebruik Alcohol- en druggebruik beïnvloedt het meemaken of vertonen van seksueel grensoverschrijdend gedrag op twee manieren. Studies wijzen uit dat alcoholconsumptie tijdens een afspraakje enerzijds het risico op seksueel agressief gedrag bij mannen verhoogt. Anderzijds lopen vrouwen die alcohol consumeren meer risico om slachtoffer te worden van 10 oktober 2011 pagina 5
seksuele agressie, omdat de verdoving door alcohol er voor zorgt dat alarmsignalen met betrekking tot agressie minder snel worden herkend. Bovendien ondermijnt de verdoving bij vrouwen het vermogen om actief weerstand te bieden. Dit positief verband tussen alcoholgebruik en seksueel geweld wordt ook bevestigd in verschillende onderzoeken in ontwikkelingslanden. Zo is er in een onderzoek bij vrouwen tussen 15 en 24 jaar in Oeganda een samenhang gevonden tussen alcoholgebruik voor de seksuele interactie en fysiek geweld en seksuele dwang. Deze vormen van geweld hangen op hun beurt samen met een verhoogd risico op hiv-infectie bij jonge vrouwen. Seksuele en relationele geschiedenis In de categorie achtergrond en het gedrag van een jongere speelt ook iemands seksuele en relationele geschiedenis een rol. Onderzoek wijst uit dat een hoog niveau van seksuele activiteit (aangegeven door een jonge leeftijd bij de eerste seksuele interactie, een groot aantal seksuele partners en door de bereidheid om losse seksuele contacten aan te gaan zonder voorafgaande kennismaking) een risicofactor inhoudt voor seksuele agressie én slachtofferschap. Ook blijkt dader- en slachtofferschap van seksueel geweld een sterke samenhang te vertonen. Uit onderzoek in Zuid-Afrika blijkt bijvoorbeeld dat de meerderheid van de Zuid-Afrikaanse jongeren die iemand dwongen tot het hebben van seks, in het verleden zelf ooit gedwongen is geweest tot seks. Andere seksuele risicofactoren voor SGG houden verband met seksuele risicogedragingen die ook het risico op hiv doen toenemen. Zo is het hebben van oudere sekspartners een risicofactor voor het meemaken van seksueel geweld. Onderzoekers suggereren dat partnergeweld een kenmerk kan zijn van relaties met oudere mannen. De meisjes zijn weliswaar in eerste instantie in staat om de oudere seksuele partner zelf te kiezen. Maar eens in de relatie zijn het veelal de oudere mannen die de seksuele relatie controleren, inclusief het condoomen anticonceptiegebruik, en dat in sommige situaties door het gebruik van geweld. Zo hebben Zuid- Afrikaanse meisjes (16-23 jaar) met partners die minstens drie jaar ouder zijn dan hen, 1,5 keer meer kans op slachtofferschap van fysiek en seksueel geweld dan meisjes met partners uit hun eigen leeftijdsgroep. Daarnaast is het hebben van meerdere seksuele partners of niet-primaire partners (partners buiten het huwelijk) een seksueel risicogedrag voor geweld op vrouwen. 3.2.2 Seksuele attitudes en motieven Seksuele attitudes Wat de seksuele attitudes betreft, bestaat een eerste risicofactor uit de mate waarin jongeren geloven in bepaalde verkrachtingsmythen (vooroordelen en stereotiepe opvattingen ten opzichte van seksueel geweld). Zo vindt een onderzoek bij Zuid-Afrikaanse jongeren een samenhang tussen het hebben van misvattingen over seksueel geweld (opinies zoals one has to have sex to show love, girls like violent guys, girls enjoy being raped en girls mean yes when they say no ) en het dwingen tot seks bij jongens. En ook slachtofferschap van seksueel geweld blijkt bij jongeren verband te houden met het hebben van dergelijke misvattingen. Deze misvattingen worden bovendien vaker onderschreven door bepaalde categorieën van jongeren: jongens, jongere respondenten (10-14 jaar) en jongeren die in een landelijk gebied leven, blijken meer misvattingen over seksueel geweld te hebben dan meisjes, oudere jongeren (15-19 jaar) en jongeren die in een stedelijk gebied wonen. Ook jongeren met vrouwonvriendelijke of seksistische denkbeelden en jongeren met een positieve attitude ten aanzien van het gebruik van seksuele dwang hebben een grotere kans op daderschap van seksueel geweld. Meisjes die deze opvattingen genegen zijn, zijn vaker slachtoffer van SGG. Daar- 10 oktober 2011 pagina 6
naast spelen ook andere attitudes een rol, zoals de eigenwaarde van jongeren (de attitude die ze hebben ten opzichte van zichzelf). Seksuele motieven Wat de motieven voor seks betreft, komt het gebruik van seksuele dwang vaker voor bij jongeren die dominante of louter op lust gerichte seksuele motieven hebben. Zo vormt transactionele seks een risicofactor voor confrontatie met geweld. We verstaan hieronder het uitwisselen van seks in ruil voor materiële voordelen en basisbehoeften (zoals voedsel en onderwijs) voor overleving. Dit risicogedrag hangt bovendien samen met het hebben van meerdere seksuele partners of oudere partners. Ook seks hebben omwille van de goedkeuring van vrienden of van de partner zorgt ervoor dat een jongere kwetsbaar wordt voor seksueel geweld. Dit staat tegenover meer positieve motieven zoals intimiteit met de partner. 3.2.3 Vaardigheden op relationeel en seksueel gebied Een laatste cluster van individuele factoren bevat de relationele en seksuele vaardigheden van een persoon. Jongeren die kunnen communiceren en onderhandelen over seksuele zaken, hebben een kleinere kans om met seksueel geweld geconfronteerd te worden. In dit opzicht wordt in de wetenschappelijke literatuur gesproken over de seksuele interactiecompetentie. Hieronder verstaat men een complex geheel aan sociale vaardigheden, gevoeligheden en strategieën die nodig zijn om een seksueel contact prettig, veilig en gelijkwaardig te maken. Het gaat onder meer om het kunnen plannen en bespreken van seksuele wensen zoals wanneer je seks wilt, weten wat jij zelf en wat de ander wil en grenzen kenbaar kunnen maken en respecteren. Onderdelen van seksuele interactiecompetentie die jongeren beschermen tegen SGG zijn een positief seksueel zelfbeeld (onder andere weinig schulden schaamtegevoelens bij seks), de regie kunnen houden in seksuele contacten en seksuele assertiviteit (om bijvoorbeeld ongewenste seks te weigeren). Een ander begrip dat verband houdt met iemands vaardigheden en een risicofactor vormt voor SGG is ambigue communicatie. Het negotiëren van seksuele intimiteit gebeurt voor een groot deel via impliciete hints en niet door middel van expliciete verbale uitspraken over de eigen seksuele intenties. In dit opzicht kan ambigue communicatie over het wel of niet willen van seks als risico-element een rol spelen. Het kan daarbij gaan om symbolisch verzet ( token resistance ) d.i. een persoon zegt nee, terwijl hij/zij eigenlijk ja bedoelt of om meegaan in ongewenste seks ( compliance ) d.i. een persoon zegt ja terwijl hij/zij eigenlijk nee bedoelt. Uit onderzoek blijkt dat beide vormen van ambigue communicatie verband houden met slachtofferschap bij vrouwen en met seksueel agressief gedrag bij mannen. Ambigue communicatie ontstaat overigens vooral wanneer seks verloopt volgens traditionele patronen. Het gaat dan over scenario s waarbij de man de rol van initiator krijgt toebedeeld en de vrouw de rol van gatekeeper. In dit kader is de initiële weigering van de seksuele avances van de man door de vrouw immers een deel van de rolverdeling, ook in gevallen waarbij de vrouw eigenlijk wel seks wil. Wanneer de vrouw inconsistente hints geeft over haar seksuele intenties, bestaat dan het risico dat de man haar initiële weigering tot seks kan interpreteren als symbolisch verzet in plaats van als een oprechte weigering. 3.3 Sociale factoren Naast eerder vernoemde socio-demografische kenmerken en individuele factoren speelt tenslotte de sociale context d.i. de directe omgeving van de jongere een rol. Het gaat om de invloed van vrienden, leeftijdsgenoten en ouders. Een goede band met de ouders en seksuele communicatie in het gezin van herkomst blijkt een beschermende factor voor het meemaken en vertonen van SGG. 10 oktober 2011 pagina 7
Het conformeren aan vrienden en het ervaren van groepsdruk of peer pressure blijken een risicofactor. Zo vergroot de kans op daderschap wanneer een jongere leeftijdsgenoten kent die SGG hebben vertoond. Het kennen van slachtoffers hangt bovendien ook samen met een verhoogd risico op het ervaren van SGG. 4. Seksueel geweld als oorlogswapen Seksueel geweld tegen vrouwen wordt als oorlogswapen gebruikt door verschillende gewapende groepen, zoals militairen, paramilitairen en guerrilla. Ze gebruiken dit tegen vrouwelijke burgers, maar ook tegen hun vrouwelijke strijders. Waarom gebeurt dit? Omdat vrouwen in hun ogen niet doen wat ze volgens hen horen te doen of bepaalde dingen doen die ze volgens hen als vrouw niet zouden mogen doen. Omdat het beschouwd wordt als een nuttige instrument om de vijand te vernederen (verkrachting geeft de boodschap aan de mannen van de tegenpartij dat zij niet in staat zijn hun vrouwen te beschermen). Omdat de vrouwen ervan verdacht worden met de vijand samen te spannen. Omdat het een onderdeel is van een werkwijze om de hele burgerbevolking te terroriseren (gemeenschappen angst aanjagen en intimideren). Het gebruik van seksueel geweld als oorlogswapen is geen uitzondering meer. Het is vaak een praktijk die integraal deel uitmaakt van het gewapend conflict. Doordat de overheden deze misdaden verzwijgen en negeren, blijft er echter grote straffeloosheid heersen en worden de misbruiken niet onderzocht of berecht. Dit heeft er voor gezorgd dat seksueel geweld als het ware als iets normaal beschouwd wordt. Vrouwen zien zichzelf vaak niet als slachtoffers omdat ze niet geloven of niet weten dat seksueel geweld een misdaad is. Doordat gezwegen wordt over seksueel geweld, gaan ook vrouwen erover zwijgen en worden zo in de vergeethoek geduwd. Veel vrouwen durven om verschillende redenen geen klacht indienen: Uit vrees voor wraak Uit schaamte, angst Uit vrees voor het gevaar dat zij en hun families kunnen lopen Omdat zij een schuldgevoel hebben na het seksueel misbruik Degenen die wel aangifte doen ondervinden eveneens problemen: Gebrek aan legale garanties Wantrouwen ten opzichte van overheidsinstellingen Meisjes en jonge vrouwen worden in Liberia, Oeganda, Congo, Sierra Leone en Colombia ook ontvoerd om mee te strijden tijdens de vele oorlogen als kindsoldaten of als seksslaven voor andere kindsoldaten en superieuren. Veertig procent van de kindsoldaten zijn meisjes. Vrouwen die conflicten of de honger ontvluchten lopen extra risico om in aanraking te komen met seksueel geweld. De doorgang aan checkpoints, voedsel of onderdak wordt vaak betaald met seks. Eens ze veilig aangekomen zijn in een vluchtelingenkamp stoppen verkrachtingen nog niet, dit keer door bendes buiten het kamp, medevluchtelingen of bewakers. Want in tijden van oorlog vervallen sociale en morele normen en zijn het niet alleen soldaten en rebellen, maar ook mannen van de eigen gemeenschap of burgers die profiteren van de chaos en straffeloosheid. Als het gewapende conflict voorbij is, stopt het seksueel geweld niet. Integendeel, volgens de Verenigde Naties (VN) stijgt de kans op 10 oktober 2011 pagina 8
verkrachting, gedwongen prostitutie en mensenhandel zelfs. 5. Schadelijke traditionele praktijken Met schadelijke traditionele (of ook wel culturele ) praktijken bedoelt men bepaalde gebruiken die discriminerend zijn voor vrouwen en die voornamelijk te maken hebben met culturele en religieuze normen en tradities uit Afrika en Azië. In het Engels gebruikt men de term Harmful Traditional Practices. Voorbeelden daarvan zijn genitale verminking, kindhuwelijken, verstoting van vrouwen, eergerelateerd geweld, het doden van pasgeboren meisjes of het uitvoeren van abortus omwille van het feit dat de baby een meisje is. De Verenigde Naties gebruiken het om te spreken over praktijken die voortvloeien uit culturele tradities van ongelijkheid tussen mannen en vrouwen. En als ze strijdig zijn met de rechten van de vrouw op gezondheid, leven, waardigheid en persoonlijke integriteit. In een aantal gemeenschappen blijft men vasthouden aan praktijken die de slachtoffers ernstige schade toebrengen. Dat gebeurt zelfs bij migranten uit de tweede of derde generatie, waarvan de kinderen of kleinkinderen het land van herkomst nooit hebben gekend. Deze schadelijke traditionele praktijken moeten stoppen, omdat ze een schending zijn van de rechten van de mensen die ze moeten ondergaan, vaak vrouwen en kinderen. De bekendste zijn vrouwelijke genitale verminking (VGV) en misdaden die worden gerechtvaardigd op grond van eer. deze organen waartoe omwille van culturele, religieuze of andere niet-therapeutische redenen wordt overgegaan. Er zijn verschillende manieren waarop de vrouwelijke geslachtsorganen worden besneden. Het varieert welk deel van de geslachtsorganen verminkt wordt, en de mate waarin. Dit is afhankelijk van wat lokaal gebruikelijk is, heeft te maken met de wens van de ouder(s) en hangt af van diegene die de besnijdenis uitvoert. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) onderscheidt vier vormen: Type 1: Gedeeltelijke of totale verwijdering van de clitoris, en/of de voorhuid. Deze vorm wordt clitoridectomie genoemd. Type 2: Gedeeltelijk of totale verwijdering van de clitoris en de kleine schaamlippen, met of zonder verwijdering van de grote schaamlippen. Dit wordt ook excisie genoemd. Type 3: Vernauwen van de vaginale opening door wegsnijden en aan elkaar hechten van de kleine schaamlippen en/of de grote schaamlippen, met of zonder verwijdering van de clitoris. Dit wordt ook infibulatie genoemd. Type 4: Alle andere schadelijke handelingen aan de vrouwelijke geslachtsorganen om nietmedische redenen, zoals prikken, piercing, kerven, schrapen en wegbranden. Voor het besnijden van meisjes worden verschillende termen gehanteerd. In Engelstalige landen wordt gesproken van female genital mutilation (FGM), circumcision, cutting, of female genital cutting. In Franstalige landen wordt de term mutilation genital feminine of excision gehanteerd. 5.1 Vrouwelijke genitale verminking 5.1.1 Wat? Onder vrouwelijke genitale verminking worden alle ingrepen verstaan die leiden tot een gedeeltelijke of volledige verwijdering van de externe geslachtsorganen van de vrouw of elke andere verminking van 5.1.2 Waar en wie? Volgens onderzoek van internationale VN-organisaties als UNICEF hebben van de huidige wereldbevolking 100-140 miljoen meisjes een besnijdenis ondergaan. Elk jaar lopen 3 miljoen meisjes het risico besneden te worden. 10 oktober 2011 pagina 9
In meer dan 29 Afrikaanse landen worden meisjes nog blootgesteld aan besnijdenis en infibulatie. Seksuele verminking wordt voornamelijk toegepast in sub-saharaans Afrika en op het Arabisch schiereiland (Jemen, de Verenigde Arabische Emiraten, Oman). Maar genitale verminking komt ook voor bij bepaalde groepen in het Midden-Oosten (Irak, Israël), Azië (India, Indonesië, Maleisië en Sri Lanka) en Latijns-Amerika (Colombia en Peru). Meisjesbesnijdenis vindt meestal plaats op de leeftijd van 4 tot 12 jaar, maar in een aantal culturen wordt een paar dagen na de geboorte al besneden. Ook tot vlak voor het huwelijk kan meisjesbesnijdenis nog plaatsvinden. Migratie kan ook bijdragen aan besnijdenis op een andere leeftijd. In Somalië, Djibouti en Noord-Soedan wordt veelal de meest ingrijpende vorm - infibulatie - toegepast. Er wordt verondersteld dat de ingreep plaatsvindt tijdens schoolvakanties, zodat de meisjes kunnen herstellen. Een besnijdenis kan georganiseerd worden voor één meisje, maar soms worden alle meisjes in een dorp tegelijk besneden. De manier waarop het meisje besneden wordt wisselt sterk. Sommige meisjes worden in een ziekenhuis onder verdoving besneden. Traditioneel wordt de besnijdenis uitgevoerd buiten een ziekenhuis, zonder verdoving. De besnijder is vaak een vrouw, een niet medisch geschoold persoon. Zij vervult soms de rol van vroedvrouw, vaak is de besnijder een traditionele genezeres. De identiteit van deze vrouwen wordt vaak geheim gehouden, vanwege de toenemende illegaliteit in verschillende landen. Uit onderzoek blijkt dat de procedure vaak wordt uitgevoerd zonder verdoving, onder niet-hygiënische omstandigheden, zonder goede instrumenten. Als de betreffende gemeenschappen zich in westerse landen vestigen, blijven zij jonge meisjes besnijden. Hun familie doet een beroep op een geïmmigreerde besnijdster of stuurt het meisje op vakantie om in het land van herkomst te worden besneden. 5.1.3 Waarom wordt een meisje besneden? Ouders laten de besnijdenis uitvoeren omdat zij anders geen enkele kans heeft ooit een man te krijgen, dus om haar toekomst veilig te stellen. Huwbaarheid is de meest constante factor, evenals collectiviteit (mensen zitten gevangen in hun sociale norm: omdat alle anderen hun dochters laten besnijden, is een ieder gedwongen mee te doen). Veel meisjes en vrouwen zien de ingreep als iets vanzelfsprekends: het hoort erbij, iedereen is immers besneden. De meisjes kunnen trots ervaren als het gebeurd is. Het besnijden bepaalt de vrouwelijke identiteit van het meisje en haar toekomst. De pijn hoort bij het leven van een vrouw, zoals ook de pijn bij een bevalling. Mensen die het gebruik volgen, geven onder meer de volgende redenen: het vergroot haar huwelijkskansen het beschermt de maagdelijkheid van het meisje het geeft haar status in de gemeenschap een geïnfibuleerde vrouw is mooi het is een teken van een goede opvoeding het zou een religieus voorschrift zijn In een gemeenschap waar besnijdenis traditie is, kunnen de sociale gevolgen voor een onbesneden meisje groot zijn. De familie en de gemeenschap: beschouwen het meisje als onrein verdenken haar van seksueel ongeremd gedrag oefenen sociale druk uit op de voortzetting van de traditie. Een onbesneden, open vrouw maakt de familie te schande, wordt doorgaans uitgestoten en heeft minder kans op een huwelijk. Onderzoek heeft veel argumenten opgeleverd om de positieve motieven om een meisje te laten besnijden ter discussie te stellen. De negatieve gevolgen voor de gezondheid is daar een zeer belangrijke van. In voorlichtingscampagnes wordt daar dan ook veel aandacht aan besteed. Voorlichtingsgesprekken over meisjesbesnijdenis gaan vaak gepaard met afbeeldingen van bevallingen van onbesneden vrouwen en van besneden vrouwen. Hiermee wordt 10 oktober 2011 pagina 10
een direct verband gecreëerd tussen vrouwelijke genitale verminking en de baringservaringen van besneden vrouwen. Tot op dat moment wordt vaak verondersteld dat de complicaties die zij tegenkomen, universeel zijn. Ditzelfde verband wordt vaak ook gemaakt als het gaat over klachten in verband met menstruatie en geslachtsverkeer. 5.1.4 Risico s Genitale verminking bij vrouwen komt de gezondheid niet ten goede. Integendeel, het berokkent meisjes en vrouwen veel schade. De praktijk gaat in tegen de natuurlijke werking van het vrouwelijk lichaam. De onmiddellijke gevolgen zijn hevige pijn, shock, bloedingen, tetanus, infecties, urineverlies, open wonden in de genitale zone en letsels aan het genitale weefsel. Op lange termijn kan dit frequente blaasontstekingen, cystes, onvruchtbaarheid en complicaties bij de bevalling (met kindersterfte tot gevolg) veroorzaken. Het dichtnaaien van de vaginale opening heeft een negatieve invloed op de seksuele en reproductieve gezondheid van de vrouw en moet daarom operatief opengemaakt worden om seksuele betrekking en bevalling mogelijk te maken. In sommige gevallen wordt de vagina opnieuw dichtgenaaid na de bevalling. 5.1.5 Religieuze aspecten Er zijn islamitische landen die het besnijden van meisjes niet kennen (zoals Marokko, Algerije en Tunesië) en ook in Saoedi-Arabië, een zeer islamitisch land, komt het niet voor. Hoewel de mensen die meisjesbesnijdenis toepassen overwegend moslim zijn, betekent dit dus niet dat het islamitisch gebruik is. Noch de Koran noch de Bijbel spreekt over besnijdenis van meisjes als een religieuze plicht waaraan gelovigen moeten voldoen. Hoewel het niet in de Koran staat, houden mensen desondanks vast aan de overtuiging dat je besneden moet zijn om een goede moslimvrouw te zijn. Die overtuiging is van generatie op generatie overgegeven en zit diep geworteld. In november 2006 heeft de Duitse mensenrechtenorganisatie Target een conferentie georganiseerd aan de Al Azhar Universiteit in Egypte. Doel van de bijeenkomst was om antwoorden te geven op de vele vragen die er zijn over meisjesbesnijdenis en de islam. De aanwezige vooraanstaande geestelijk leiders hebben zich na uitvoerig beraad uitgesproken over het gebruik van vrouwelijke genitale verminking: het wordt geclassificeerd als strafbare agressie en als een misdaad tegen de menselijkheid. Om die reden mogen moslims volgens hen het gebruik niet langer praktiseren. Doorslaggevend voor het uitspreken van de fatwa waren de verhalen van artsen over de gevolgen voor de gezondheid. Een moslim dient de integriteit van het menselijk lichaam te beschermen, en meisjesbesnijdenis staat daarmee haaks op de essentie van de islam. Religieuze leiders nemen verschillende houdingen aan tegenover genitale verminking. Door sommigen wordt het gepromoot, anderen beschouwen het irrelevant en nog anderen veroordelen het. De lokale machtsstructuren en autoriteiten, zoals leiders van de gemeenschap, van de religie en zelfs medisch personeel dragen vaak bij aan het in stand houden van de praktijk. De culturele traditie wordt dikwijls aangehaald als een argument voor het behoud van de verminking. In sommige maatschappijen wordt vrouwenbesnijdenis toegepast door nieuwe groepen als ze verhuizen naar regio s waar de lokale bevolking de verminking toepast. 5.2 Eergerelateerd geweld Volgens schattingen van de Verenigde Naties uit het jaar 2000 werden jaarlijks ongeveer vijfduizend meisjes en vrouwen in ten minste veertien landen waaronder Pakistan, Jordanië en Turkije vermoord uit naam van de familie-eer. Volgens Europol is het aantal gevallen van eerwraak in Europa sinds midden jaren negentig toegenomen, hoewel er slechts weinig officiële gegevens beschikbaar zijn. Veel van 10 oktober 2011 pagina 11
de gevallen die de afgelopen jaren in de openbaarheid zijn gekomen, hebben betrekking op moorden op vrouwen en meisjes uit de Turkse/Koerdische gemeenschap, maar eerwraak is geenszins beperkt tot deze groep. Een aantal van de vrouwen die in het Verenigd Koninkrijk om het leven werd gebracht, was bijvoorbeeld van Zuid-Aziatische afkomst. mening zijn dat hun religie en/of tradities hun zeggenschap over de vrouwen binnen de familie geven en hen tot de hoeders van de kuisheid van de vrouwen maakt. Dit is al eens beschreven als een grootschalig misbruik van collectieve politiek-religieuze regels, uitgegroeid tot een carte blanche voor individuele mannen om een machtspositie in te nemen. Meisjes uit migrantengezinnen worden vaak slachtoffer omdat ze geboren zijn binnen een familie die zich strikt houdt aan bepaalde culturele of sociale conventies. Jonge vrouwen sterven omdat hun moordenaars een verwrongen idee hebben van eer, religieuze plicht of patriarchale verantwoordelijkheid, en dit als rechtvaardiging zien. Motivatie wordt echter niet altijd vastgelegd in de statistieken over geweldpleging en moord. Het is derhalve onmogelijk exacte cijfers te geven voor het aantal eermisdaden dat per jaar plaatsvindt in Europa. Veel mensen menen dat eermoorden een product zijn van culturele diversiteit en vervreemding waardoor mensen zich tot oude tradities wendden. Oude tradities zijn evenwel geen rechtvaardiging van geweld in welke vorm dan ook, inclusief het extreme geweld van moord. Wat eermoord en vrouwenbesnijdenis gemeen hebben zijn de patriarchale structuren en instellingen die er de basis van vormen. Deze zijn het gevolg van gebruiken binnen families en gemeenschappen waarbij meisjes en vrouwen zich onderin de hiërarchie bevinden en waardoor mannen vaders, broers, echtgenoten, leiders beslissingen voor hen kunnen nemen, hen ongepast kunnen behandelen, en hen kunnen straffen wanneer men van mening is dat ze de regels hebben overtreden. Eermoorden en vrouwenbesnijdenis zijn in feite het topje van de ijsberg op het gebied van patriarchaal geweld, waarbij vrouwen in Europa het slachtoffer worden van afranseling, verkrachting, opsluiting thuis en ander fysiek geweld. Indirect geweld in de vorm van gedwongen huwelijken of het ontzeggen van de toegang tot onderwijs of arbeid, duiden eveneens op familiebetrekkingen waarbinnen de mannen van 6. Aanrakingen, lichaamscontact en cultuur Lichaamscontact is een zeer sterk signaal. Er zijn zeer veel manieren om elkaar aan te raken, maar in elke cultuur zijn er slechts enkele gebruikelijke zoals bijvoorbeeld het schudden van de hand, het geven van een schouderklopje, elkaar een kus geven bij een weerzien, enzovoort. Onderzoek over wie mag aanraken en wie aangeraakt mag worden, toont aan dat er grote verschillen zijn tussen culturen. In onze cultuur is lichaamscontact aan strenge normen gebonden en hoofdzakelijk beperkt tot het gezin en vrijende paartjes. Artsen of kinesisten raken het lichaam aan in het kader van hun beroep, maar niet als sociale handeling. In de klas kan een leerkracht Lichamelijke Opvoeding bv. frequenter aanraken dan een andere leerkracht, maar enkel als dit functioneel is. Europa wordt beschouwd als een niet-contactcultuur, waarmee bedoeld wordt dat er weinig lichamelijk contact met anderen is. Indien we gedwongen zijn andere lichamen aan te raken, bijvoorbeeld in een overvolle lift of tram, zullen we ons opspannen en verontschuldigen, en oogcontact vermijden. Er wordt meestal een verschil gemaakt tussen mensen in volgende zin: Kinderen worden gemakkelijker aangeraakt dan volwassenen Vrouwen mogen meer aanraken en worden meer aangeraakt dan mannen 10 oktober 2011 pagina 12
Moeders mogen eigen kinderen meer aanraken dan vaders Jongens en vaders raken het minst aan Ouderen en hoger geplaatsten kunnen het initiatief nemen tot aanraken, niet andersom In onze cultuur wordt aanraken vaak gezien in de betekenis van erotiek, tederheid en zorg. Verder zijn er grote verschillen tussen gezinnen: sommige kinderen worden vaak geknuffeld en houden van veel lichamelijk contact, andere niet. In Latijns-Amerikaanse en mediterrane culturen is aanraken tussen mannen gebruikelijker. In het openbaar raken vrouwen en mannen elkaar veel minder aan. In Arabische landen is zelfs oogcontact tussen de seksen al onzedig. Indien er een grotere scheiding is tussen de mannen- en vrouwenwereld zullen de regels verschillen voor meisjes en jongens. Meestal moeten jongens zich dan meer mannelijk gedragen, wat betekent dat zij belang hechten aan materieel succes, geld, winnen, sterk zijn, vechten. Meisjes moeten dan vrouwelijk gedrag stellen zoals bescheidenheid, zorg voor anderen, aandacht voor gevoelens en intuïtie, solidariteit en compromissen. Culturen die minder individualistisch zijn zullen bij hun lichaamstaal ook meer rekening houden met de context, met de eigen relatieve status of rol, met de groep waartoe men behoort. De loyaliteit aan de groep is de voorwaarde tot bescherming van die groep. Een Marokkaans meisje dat in de ene situatie de ogen neerslaat en in de andere opgewekt kwettert is niet oneerlijk, maar toont bescheidenheid in de ene, en betrokkenheid in de ander situatie. In de moderne westerse welvaartstaat is het ideaal van het romantische huwelijk gemeengoed geworden. In veel culturen echter vertegenwoordigen de meisjes de eer en dus ook de schande van de familie, en hebben ze het gevoel voortdurend in de gaten gehouden te worden als ze met jongens omgaan. Het is van belang niet in opspraak te komen. Je wordt ook geacht als maagd in het huwelijk te treden. Jongens kunnen iets gemakkelijker experimenteren met vriendinnetjes buiten de eigen groep. Op vlak van seksualiteit hadden de vrouwen binnen de islam oorspronkelijk meer vrijheden dan de westerse vrouwen. Er werd geëmancipeerd en openlijk over seksualiteit gesproken. In traditionele gemeenschappen voeden vrouwen elkaar op, ook op seksueel gebied. Bij migranten is de vrouwenkring minder sterk ontwikkeld. Er wordt minder over seksualiteit gesproken. Seksuele voorlichting op school wordt niet afgekeurd, maar men is geen voorstander van een gemengde klas. Bovendien beschouwt men seksualiteit als iets persoonlijks, wat niet openbaar kan worden gemaakt. 7. Literatuur Fact sheet Female genital mutilation (2010). Geraadpleegd op 22 september 2011 via www.who. int/mediacentre/factsheets/fs241/en/ Feiten en Cijfers: Seksueel grensoverschrijdend gedrag tegenover en door kinderen en jongeren (2011). Geraadpleegd op 22 september 2011 via www.sensoa.be/pdf/feiten_en_cijfers/feiten_ en_cijfers_seksueel_grensoverschrijdend_gedrag_2011.pdf Frans, E. (2009). Seksueel grensoverschrijdend gedrag. Algemene gids. Antwerpen: Sensoa. Frans, E. & Franck, T. (2010). Vlaggensysteem. Praten met kinderen en jongeren over seks en seksueel grensoverschrijdend gedrag. Antwerpen: Garant. Kane, J. (2008). Daphne-boekje: Schadelijke traditionele praktijken. Geraadpleegd op 22 september 2011 via ec.europa.eu/justice_home/ daphnetoolkit/files/others/booklets/03_daphne_ booklet_3_nl.pdf San Pedro, P. (2009). Sexual Violence in Colombia. Oxfam Briefing Paper. Geraadpleegd op 22 september 2011 via www.oxfam.org/en/policy/ sexual-violence-colombia 10 oktober 2011 pagina 13
Sex and young people: contextual factors affecting risk for hiv/aids. A comparative analysis of multi-site studies in developing countries (1999). Geneva: UNAIDS. Sexual and reproductive health. Female genital mutilation and other harmful practices (z.j.). Geraadpleegd op 22 september 2011 via www. who.int/reproductivehealth/topics/fgm/prevalence/en/index.html Van Decraen, E. (2010). Masterproef Seksueel geweld onder Rwandese adolescenten. Implicaties voor hiv-preventie. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven. www.gams.be. Geraadpleegd op 22 september 2011. www.meisjesbesnijdenis.nl. Geraadpleegd op 22 september 2011. 10 oktober 2011 pagina 14