Permacultuur Méér dan goochelen met groente 18 mensennatuur
Rob aan het werk in de proeftuin Permacultuur wordt in Nederland meestal in verband gebracht met rommelig ogende groentetuintjes. Maar eigenlijk is het een allesomvattende manier van kijken, denken en doen; een ontwerpsysteem dat breed toepasbaar is. En de wereld kan redden, volgens de kenners. Tekst en foto s: Annelies Roon De permacultuur vormt een integrale benadering voor ons leven op aarde, waarin we de principes toepassen die we kunnen herkennen in natuurlijke ecosystemen, schrijft Fransje de Waard op de flaptekst van haar boek Tuinen van Overvloed. Deze bosbouwkundige en specialist in plattelandsontwikkeling was één van de allereersten die zich in Nederland met permacultuur ging bezighouden. Zij verbond begin jaren negentig haar naam aan het gedachtegoed als oplossing voor milieuproblemen en een dreigend wereldvoedseltekort. Alleen werd op dat moment voedselschaarste nog amper beschouwd als een dreigend probleem, vertelt ze nu. De schappen liggen er toch vol mee? Onze moderne landbouw produceert toch heerlijk efficiënt? Waar hebben we het dan over? Pas de laatste jaren schiet het gedachtegoed van de permacultuur een beetje wortel. Het valt wat meer in vruchtbare aarde, om even in toepasselijke landbouwtaal te blijven. Door de zich opstapelende problemen in de wereld (rond milieu, klimaat, grondstoffen, overbevolking, graaicultuur) ontstaat er meer oog voor de drie ethische basisprincipes van de permacultuur: zorg voor de aarde; zorg voor de mens; en eerlijk delen. Want het besef dat onze huidige voedselproductie en manier van leven niet heel veel langer houdbaar zijn, niet dúúrzaam zijn, begint in steeds bredere kring door te dringen. Made in Australia Dat besef daagde al in de jaren zeventig bij de Australische biologen Bill Mollison en David Holmgren. Zij zagen dat de grootschalige industriële landbouw in hun land niet alleen een hoop voedsel opleverde, maar ook een hoop problemen, zoals uitputting van de grond, plantenziektes en milieuvervuiling. Zo kan het niet langer, concludeerden de heren. Ze hadden alles wat groeit, bloeit en leeft in de wouden van Tasmanië grondig bestudeerd en zagen dat daar alles zichzelf keurig in evenwicht hield en welig tierde. We moeten met de natuur meewerken, niet er tegenin, begrepen ze. We moeten slim gebruik mensennatuur 19
Permacultuur is alles behalve nieuw: het is een heruitvinding van het wiel, van de kringloop van de natuur Blauwe bes maken van zon, wind en regen, van de verschillende functies van planten en dieren. We moeten een systeem op gang helpen brengen dat zoveel mogelijk zelfvoorzienend is, rijk gevarieerd en minder kwetsbaar voor schadelijke invloeden van buitenaf. Zo n systeem, geïntegreerd in de leef- en woonomgeving van de mens, levert met een minimum aan zorg een overvloed aan eetbare planten, vruchten, kruiden, noten en zaden. Een soort tuin van Eden, een eetbaar landschap. Een functioneel ontwerp van hoe de natuur het zélf aanpakte, voor de mens zich ermee ging bemoeien. In die zin is permacultuur dus alles behalve nieuw: het is een heruitvinding van het wiel, van de kringloop van de natuur. Hervonden groenten Rob van Deursen past de door Mollison en Holmgren ontwikkelde principes toe op een klein veldje in Heemskerk. In de permacultuur gebruiken we planten als basis voor het ecosysteem, legt hij uit. Rob is initiatiefnemer van De Proeftuin, waar een klein groepje vrijwilligers sinds vorig jaar een buurtmoestuin aan het opzetten is. Ook bezoekers van de aangrenzende kinderboerderij mogen er een kijkje komen nemen en een praatje maken over waarom het er hier zo anders uitziet dan in andere moestuinen: in een permatuin vind je geen parmantige kropjes sla in een zorgvuldig omgeschoffeld bedje, geen aangeharkte rechte paden of een glazen kas voor de tomaten. We proberen vooral met vaste planten te werken, die zichzelf uitzaaien en weinig zorg vragen, vertelt Rob. Vergeten groenten, of, zoals ze het in Frankrijk zo mooi noemen: légumes rétrouvé, hervonden groenten. Aardpeer bijvoorbeeld, of boomspinazie, of splijtkool. Commercieel oninteressante groenten omdat ze, als ze eenmaal aanslaan, geen hulp van de mens nodig hebben. Ze hebben geen extra water nodig, geen kunstmest, ze groeien maar door. En wij maar oogsten. Geitenmest Het belangrijkste van de permacultuuraanpak is het zoeken naar een goed evenwicht in het systeem. Dat duurt wel een paar jaar. Je probeert planten bij elkaar te zetten die elkaar ondersteunen in hun functies. Kijk! zegt Rob en hij wijst naar een ruim 20 mensennatuur
twee meter hoge plant met groene schermbloemen. Dat is selderij. Die is niet meer geschikt om te eten, maar het is een favoriete plek van sluipwespen. En sluipwespen zijn heel nuttig omdat ze ongedierte helpen bestrijden. Ook de enorme bossen munt in verschillende soorten (chocolademunt, citroenmunt en nog een soort waar Rob even niet op kan komen) hebben een nuttige functie, behalve dat ze lekker zijn om te eten of om thee van te maken: Munt verdrijft brandnetels. Vorig jaar stond dat stuk tuin helemaal vol met brandnetels doordat de geitenmest van de boerderij deze kant op spoelde met het regenwater: overdreven vruchtbare grond! Maar munt wint het van brandnetels en is een stuk lekkerder. Zelfvoorzienend systeem Een permacultuurtuinier zie je niet snel met een schoffel of een schop: Onkruid wieden doen we zo min mogelijk, zegt Rob. We trekken het wel uit wanneer het eetbare planten overwoekert of wegdrukt, maar hier (hij wijst naar een vederlichte bodembedekker onder de bessenstuiken), kan vogelmuur helemaal geen kwaad. Sterker nog, het beschermt de bodem tegen uitdroging, maar de reguliere tuinder bestempelt het als onkruid en haalt het weg. Als het even kan, zoekt de permacultuur naar combinatieteelt: radijs en tuinbonen doen het leuk in één bed, bijvoorbeeld. Of De Drie Gezusters maïs, bonen en pompoen, hoewel dat vooral een combinatie is voor een warmer klimaat. De bonen klimmen langs de maïs omhoog en de pompoen houdt de grond koel en vochtig. We proberen een stabiel ecosysteem in te richten met een minimale inbreng van buitenaf, vat Rob samen. Een ecosysteem waar we zelf deel van uitmaken. En dat is tegenwoordig bijna een nieuw inzicht. Sleutel naar een duurzame samenleving Fransje de Waard schreef in 1996 als eerste in Nederland een boek over deze vernieuwende oervorm van land- en tuinbouw, op verzoek van een uitgever. In Tuinen van Overvloed, dat vorig jaar opnieuw wegens groeiende belangstelling werd uitgegeven, benadrukt ze dat permacultuur méér is dan goochelen met groenten. In Nederland zijn moestuinen inderdaad wel de meest voorkomende verschijningsvorm, ook vanwege het gebrek aan beschikbare grond en het overschot aan ambtelijke bestemmingsplannen. Maar permacultuur laat zich ook toepassen in de woningbouw, in de inrichting van de maatschappij, in de verdeling van de welvaart en de omgang met hulpbronnen. Het is de sleutel naar een duurzame samenleving. Prutsen aan kleine onderdelen Waar we heel snel van af moeten, bezweert Fransje, is de gedachte dat economie en ecologie elkaars tegenpolen zouden zijn. Waneer je kijkt naar de oorsprong van de woorden, in het oud-grieks, dan Viooltjes Bieslook Kamille Peterselie Oregano Rozemarijn Salie Basilicum Dragon Goudsbloem Maak een kruidenspiraal Koriander Tijm Groene munt Ook in je eigen achtertuin kun je met permacultuur aan de slag. Met oude bakstenen, houten paaltjes of keien kun je, als je tenminste een beetje handig bent, een kruidenspiraal maken. Met dit bouwwerk, dat je zo groot of klein kunt maken als je zelf wilt, maak je optimaal gebruik van licht en schaduw, van vochtige en droge grond. Kruiden die van zon houden en tegen wat droogte kunnen (zoals tijm en rozemarijn), plaats je bovenin en aan de zuidkant; kruiden die liever vochtig blijven en wel wat schaduw verdragen (zoals peterselie en citroenmelisse) zet je wat meer onderaan, aan de noordkant van je bouwwerk. De overige plekken vul je op met veelgebruikte keukenkruiden als bieslook, oregano, koriander, munt, noem maar op. Onderin kun je eventueel nog een klein vijvertje plaatsen, waar de vogels kunnen badderen en kikkers een plekje kunnen zoeken. Dat zijn welkome gasten die dol zijn op slakken en insecten, en ook nog wat vruchtbare mest voor je achterlaten. Op internet zijn diverse instructiefilmpjes te vinden voor de aanleg van een kruidenspiraal. Waterkers vijvertje mensennatuur 21
Waar we snel van af moeten,is de gedachte dat economie en ecologie elkaars tegenpolen zouden zijn komt eco van het woord voor huis. Het achtervoegsel -nomie komt van wet, en -logie van kennis. Nu vinden we de ecologie veel minder belangrijk dan de economie. Dat betekent dat we bezig zijn met het beheren van ons huis, onze aarde, zonder goed te weten hoe het precies werkt. Geen wonder dat het nu allemaal vastloopt: we hebben een heel beperkt soort economie, met hele beperkte wetten, tot belangrijkste model voor onze huishouding gebombardeerd. De Waard pleit ervoor een paar stappen terug te doen, om het systeem beter als geheel te kunnen zien, en aanpakken. Nu zitten we wat te prutsen aan kleine onderdelen. We gaan op biobrandstof rijden, of misschien zelfs vliegen, we komen met keurmerken voor producten uit de oude systematiek, maar dan in een iets verantwoorder jasje. Maar dat is niet genoeg. Het systeem zélf deugt niet. Dát moeten we aanpakken. Durven uitproberen Op de vraag hóe, heeft ze geen strak antwoord, moet ze toegeven. De eerste stap is in elk geval dat consumenten zich bewust worden van de manier waarop onze voedselproductie nu in elkaar zit. Dan pas kunnen ze de keuze maken dat ze dat ánders willen, en ook echt iets gaan dóen. Kleinschalig beginnen met wat eigen voedselproductie bijvoorbeeld; elkaar opzoeken om elkaar te versterken en verder te helpen. Daar is Rob van Deursen het van harte mee eens. Je kunt deze manier van denken en werken het beste leren door het samen te gaan dóen. En durven uitproberen ook vooral. We hebben onze tuin niet voor niets De Proeftuin genoemd. Van onderop Fransje geeft een voorbeeld van de kracht van onderlinge samenwerking: In Engeland ontstaan er steeds meer voedselcoöperaties, zoals de Peoples Supermarket, waarbij groepen burgers hun eigen voedsel regionaal inkopen bij biologische boeren en in de wijk verkopen. Kleine initiatieven kunnen bij elkaar optellen tot iets groots, tot een kanteling in het systeem. Zo is het in de geschiedenis altijd al gegaan bij grote veranderingen. In elk geval moeten we niet gaan zitten wachten tot het bedrijfsleven het allemaal oplost, of de overheid. Een écht nieuw systeem moet vooral van onderop komen. n Boomspinazie Meer weten? Veel informatie over permacultuur, met een uitgebreide plantenindex en een downloadbare cursus in de basisprincipes van het ontwerpsysteem, is te vinden op de website van Permacultuur Nederland: www.permacultuurnederland.org. Op deze site vind je ook een overzicht van permacultuurterreinen. Organisaties www.eetbaar-park.nl (Den Haag) www.bikkershof.nl (Utrecht) De Eetbare Stad (Amsterdam) www.saiwala.nl (Heemskerk) Boeken Voor een uitgebreide collectie boeken over permacultuur: www.permacultuur.nu Films In de film A Farm for the Future onderzoekt maakster Rebecca Hosking hoe zij de boerderij van haar vader met behulp van de permacultuur kan transfomeren. http://bit.ly/afarmforthefuture In de film Greening the Desert zie je hoe Geoff Lawton een stuk woestijngrond in Jordanië met permacultuur tot leven weet te brengen. http://bit.ly/greeningthedesert Cursus Van vrijdag 17 augustus tot en met 2 september wordt in Boxtel een cursus Permacultuur gegeven. Kijk voor meer informatie op http://bit.ly/cursuspermacultuur 22 mensennatuur