Colofon Auteurs: Murat Kotan, Mathias Bienstman, Luc Weyn, Esther Vandenbroucke (Netwerk Vlaanderen), Sara Van Dyck (Bond Beter Leefmilieu), Eloi Glorieux (Greenpeace België), David Heller (Friends of the Earth Vlaanderen & Brussel) en Sam Van den plas (WWF België) Met dank aan: Jan-Willem Van Gelder en Julia Padberg (Profundo) Marjon Meijer (Netwerk Vlaanderen) BankTrack De cijfers in hoofdstuk 2 omtrent de financiële link tussen de in België actieve banken en verschillende genoemde ondernemingen gedurende 2008 en 2009 zijn afkomstig uit onderzoek van onderzoeksbureau Profundo (auteurs Jan-Willem van Gelder & Julia Padberg) in opdracht van Netwerk Vlaanderen. De aanbevelingen in hoofdstuk 3 zijn gebaseerd op de aanbeveling uit de positiepaper van BankTrack A challenging climate 2.0, verschenen in december 2009. BankTrack is een wereldwijd netwerk van maatschappelijke organisaties en individuen die werken rond de private financiële sector en haar effect op mens en milieu. Netwerk Vlaanderen is lid van BankTrack. Ontwerp: Badly Designed Suitcase Janneke Janssen Afbeelding cover: Afreux VU: Kristien Vermeersch, Netwerk Vlaanderen vzw, Vooruitgangstraat 333/9, 103o, Brussel 02
Inhoudsopgave Inhoudsopgave 03 Samenvatting van de belangrijkste bevindingen 05 Aanbevelingen 06 Inleiding 07 Gebruikte methodologie 10 HOOFDSTUK 1 KLIMAATVERANDERING 11 1. Klimaatopwarming en de gevolgen voor mens en milieu 12 2. De rol van banken in het klimaatprobleem 15 HOOFDSTUK 2 KLIMAATSCHADELIJKE SECTOREN EN BEDRIJVEN DIE DOOR BELGISCHE BANKEN WORDEN GEFINANCIERD 16 1. Klimaatoplossing 1: laat steenkool in de grond! 17 1.1. Bedrijven die onderdeel zijn van het probleem: mijnbouwbedrijven 18 1.2. Banken die steenkoolontginning financieren 21 1.2.1. De sector van steenkoolontginning 21 1.2.2. Arch Coal 21 2. Klimaatoplossing 2: bouw geen nieuwe steenkoolcentrales! 23 2.1. Bedrijven die nieuwe steenkoolcentrales bouwen: RWE, E.ON en Vattenfall 24 2.2. Banken die nieuwe steenkoolcentrales financieren 27 2.2.1. E.ON 27 2.2.2. RWE 29 2.2.3. Vattenfall 30 3. Klimaatoplossing 3: delf geen teerzanden! 33 3.1. Bedrijven die onderdeel zijn van het probleem: Shell en Suncor 34 3.2. Banken die het probleem financieren 35 3.2.1. Shell 35 3.2.2. Suncor Energy 37 4. Klimaatoplossing 4: stop ontbossing voor palmplantages! 39 4.1. Bedrijf dat deel is van het probleem: Wilmar 40 4.2. Banken die het probleem financieren 42 HOOFDSTUK 3 DE FINANCIERINGEN EN INVESTERINGEN IN EEN NOTENDOP 43 1. Betrokkenheid van Belgische banken in klimaatschadelijke bedrijven 44 1.1. AXA 44 1.2. BNP Paribas 44 1.3. Citigroup 45 1.4. Deutsche Bank 45 1.5. Dexia 46 1.6. ING 46 1.7. KBC 47 2. Grootste Belgische investeerders in klimaatschadelijke bedrijven en in de ontginning van steenkool 48 03
3. Conclusie 48 HOOFDSTUK 4 VAN KLIMAATSCHADELIJK NAAR GROEN BANKIEREN 50 1. Maak een einde aan het ondersteunen van activiteiten die een nefaste invloed hebben op klimaatverandering 52 2. Verminder de klimaatimpact van alle investeringen 54 3. Financier de overgang naar een economie met weinig tot geen CO2-uitstoot 55 4. Investeer niet in en promoot geen valse oplossingen voor het klimaatprobleem 57 5. Wees transparant en rapporteer 60 HOOFDSTUK 5 WAT GEBEURT ER VANDAAG? 61 1. Publieke verklaringen 62 2. Bankproducten die klimaatvriendelijk gedrag belonen 63 HOOFDSTUK 6 DE OVERHEID KAN DE TRANSITIE REGISSEREN 68 Terminologie 73 Bibliografie 74 APPENDIX 1 78 Limitatieve lijst van nieuwe steenkoolcentrales in Europa 79 04
Samenvatting van de belangrijkste bevindingen Energie uit steenkool, olie uit teerzand en kaalkap van regenwoud zijn desastreus voor het klimaat De milieuorganisaties Bond Beter Leefmilieu (BBL), WWF, Greenpeace en Friends of the Earth Vlaanderen & Brussel (FOE) wijzen er in dit rapport samen met Netwerk Vlaanderen op dat een aantal activiteiten desastreus is voor het klimaat. Zo is energieopwekking uit steenkool dubbel zo vervuilend als die uit aardgas. Steenkool staat in voor 25% van de totale opgewekte energie in de wereld, maar veroorzaakt 42% van de mondiale CO2-uitstoot bij energieopwekking. Toch groeit de elektriciteitsproductie uit steenkool spectaculair met 5-10% per jaar. Zulke evoluties bedreigen de cruciale inspanningen om minder broeikasgassen uit te stoten en zo ver mogelijk uit de buurt van de 2 C opwarming te blijven. Sommige bedrijven zetten in op klimaatschadelijke praktijken Een aantal bedrijven kiest er bewust voor om in te zetten op klimaatschadelijke activiteiten zoals energie uit steenkool, olie uit teerzand of kaalkap van regenwoud. In dit rapport komen bijvoorbeeld de Duitse energiegiganten E.ON en RWE aan bod die overal in Europa nieuwe steenkoolcentrales plannen en bouwen. Of wat te denken van Shell dat zich op de olieontginning uit teerzand stort in Canada en Wilmar dat massaal regenwoud kapt voor palmolie plantages? Eén constante in het verhaal: die ondernemingen vinden vlot financiering voor de klimaatschadelijke activiteiten bij onze banken. Ons spaar- en beleggingsgeld wordt dus, zonder ons weten, gebruikt voor investeringen die onze toekomst op het spel zetten. Bijna alle onderzochte banken investeren in klimaatschadelijke activiteiten Het onderzoek van de milieuorganisaties en Netwerk Vlaanderen toont dat elke onderzochte grootbank (ING, BNP Paribas, Dexia, Citibank, Deutsche Bank, KBC en AXA) de voorbije twee jaar investeerde in meerdere van de onderzochte klimaatschadelijke bedrijven. In totaal werd voor een bedrag van bijna 25 miljard kredietverlening, vermogensbeheer of investeringen voor de onderzochte bedrijven gevonden. In tegenstelling tot wat vele van hun groene promopraatjes doen vermoeden, investeert elk van de onderzochte banken, 05
behalve Triodos, in klimaatschadelijke praktijken. Toch zijn er opmerkelijke verschillen. Van de grootbanken investeren KBC en Dexia beduidend minder dan de andere in de onderzochte klimaatbedreigende activiteiten. Maar zolang er bij die instellingen op groepsniveau geen beleid wordt ingevoerd dat het gebruik van spaar- en beleggingsgeld voor klimaatschadelijke activiteiten uitsluit, is er geen enkele garantie dat die betere klimaatprestaties doorgaan. Tabel 1: Belgische investeerders van klimaatschadelijke bedrijven in 2008-09 (in miljoen )* Investeerder Aandelen in bezit of beheer Obligaties in bezit of beheer Krediet verlening Uitgifte van aandelen Uitgifte van obligaties Totale investering Deutsche Bank 2.445,4 232,7 1.563,0-5.695,9 9.937,0 BNP Paribas 693,9 126,3 2.503,0-4.102,9 7.426,1 Citigroup - - 1.527,0-1.349,2 2.876,2 AXA 2.709,2 75,8 - - - 2.785,0 ING 235,6 122,3 100,0-1.000,0 1.457,9 Dexia 175,3 - - - - 175,3 KBC 85,5 25,8 - - - 111,3 Triodos - - - - - - Totaal 6.334,9 582,9 5.693,0-12.148,0 24.768,8 Aanbevelingen Netwerk Vlaanderen, WWF, Bond Beter Leefmilieu, Friends of the Earth en Greenpeace roepen banken dan ook op om: 1. Een einde te maken aan het ondersteunen van activiteiten die een nefaste invloed hebben op klimaatverandering 2. De klimaatimpact van alle investeringen te verminderen 3. De overgang te financieren naar een economie met weinig tot geen CO2-uitstoot 4. Niet te investeren in valse oplossingen voor het klimaatprobleem en deze niet te promoten 5. Transparantie in de praktijk te brengen * Profundo, Financing of coal mining by Belgian banks, 2010, p.34. 06
Inleiding De klimaatverandering is pijnlijk urgent. Om de opwarming zo ver mogelijk onder de kritische drempelwaarde van 2 C te houden, moeten we nu met zijn allen actie ondernemen. Wereldwijd groeit er een consensus, ook bij heel wat banken, dat de CO2-uitstoot snel naar beneden moet. Deze kennis en intenties leiden echter nog niet tot een drastische ommekeer: er wordt nog steeds ingezet op klimaatschadelijke sectoren en praktijken. Een voorbeeld: ondanks het feit dat de uitstoot van broeikasgassen minstens 80% moet dalen tegen 2050 om zo ver mogelijk onder de 2 C opwarming te blijven, wordt nog steeds massaal ingezet op steenkool, de fossiele brandstof die het meest vervuilt. Alleen al in Europa zijn er 70 nieuwe kolencentrales gepland. Elke nieuwe centrale staat garant voor minstens 30 jaar energie-opwekking en dus minstens 30 jaar torenhoge emissies van CO2 en andere vervuilende gassen. Banken spelen een belangrijke rol in dit verhaal. Door leningen, investeringen en andere financiële dienstverlening bepalen ze welke projecten gefinancierd en dus gerealiseerd worden. Financiële instellingen bevinden zich daarmee in een unieke positie: ze kunnen, via de investeringskeuzes die ze maken, de toepassing van klimaatvriendelijke technologiën versnellen en het verder inzetten op fossiele brandstoffen tegenhouden. Dit is niet alleen vanuit klimaatoogpunt een verstandige keuze, het is ook een slimme bedrijfsstrategie: inzetten op een stabiel klimaat is inzetten op de toekomst. Bedrijven die winst maken op fossiele brandstoffen moeten zich vroeg of laat omvormen tot meer klimaatvriendelijke bedrijven. Banken die vandaag die omschakeling mee financieren en zich daarmee als voorloper op deze markt profileren, kunnen daar in de toekomst mee scoren. Deze banken ruilen een kortetermijnwinst voor een meer duurzame bedrijfsstrategie. De keuze voor klimaatvriendelijke investeringen stelt echter niets voor wanneer dit niet gepaard gaat met het resoluut afwijzen van schadelijke sectoren en bedrijven. Dit rapport onderzoekt of een aantal praktijken die schadelijk zijn voor het klimaat gefinancierd worden door banken actief in België. Meer specifiek worden acht banken in België onderzocht: 7 grote (ING, BNP Paribas, Dexia, Citibank, Deutsche Bank, KBC en AXA) en een 07
ethische bank1 (Triodos Bank). Hoofdstuk 2 gaat na of deze banken financiële steun verlenen aan bedrijven die steenkool ontginnen en verbranden, bedrijven die olie ontginnen uit teerzanden of bij bedrijven die hun activiteit grootschalige ontbossing veroorzaken. De onderzochte praktijken zijn duidelijk klimaatschadelijk: ze leveren een aanzienlijke bijdrage aan de klimaatopwarming. Het onderzoek toont dat elke bank, met uitzondering van Triodos, de voorbije twee jaar investeerde in meerdere van de onderzochte bedrijven. In totaal werd voor bijna 25.000 miljoen euro kredietverlening, vermogensbeheer of investeringen voor de onderzochte bedrijven gevonden. In tegenstelling tot wat vele van hun promopraatjes doen vermoeden, investeert elk van de onderzochte banken, behalve Triodos, in klimaatschadelijke praktijken. Twee banken springen in het oog: KBC en Dexia investeren beduidend minder dan de andere banken in de onderzochte klimaatschadelijke activiteiten. Het kan toeval zijn, of een bewuste keuze, maar doordat KBC en Dexia niet voor alle omstreden praktijken2 ook een bijpassend uitsluitingsbeleid hebben, ontbreekt de garantie dat ze dit soort praktijken bewust uitsluiten en dit ook in de toekomst zullen doen. Door dergelijke investeringen volledig en ook beleidsmatig uit te sluiten zouden Dexia en KBC echt een voortrekkersrol kunnen opnemen, net zoals Triodos dat doet. Wanneer de betrokkenheid van de banken in de onderzochte bedrijven wordt vergeleken, komt BNP Paribas er relatief als de grootste investeerder uit. De bank investeerde in bijna alle onderzochte bedrijven, en investeerde bovendien voor het grootste bedrag in de klimaatschadelijke bedrijven gedurende de laatste twee jaar. Absoluut gezien investeerde Deutsche Bank het meest in de onderzochte bedrijven. Vooral de betrokkenheid van Deutsche Bank in de Duitse energiebedrijven E.ON en RWE speelt hier een grote rol. Triodos is de enige onderzochte bank met een degelijk en afdoend beleid om klimaatschadelijke investeringen tegen te gaan. Een aantal andere banken, ook internationaal, zet stappen richting klimaatvriendelijk bankieren. 1 Ethische banken zijn meestal kleine banken, ontstaan om als een kapitaalverstrekker te dienen voor duurzame projecten en bedrijven. 2 Dexia heeft wel een beperkt uitsluitingsbeleid, waarmee onder andere financiering aan teerzandprojecten in kwetsbare gebieden wordt uitgesloten. 08
Ze ontwikkelden een beleid dat het financieren van de meest vernietigende activiteiten uitsluit of dat de CO2-uitstoot van hun portefeuille drastisch moet doen dalen. In hoofdstuk 3 wordt een aantal voorbeelden behandeld van een klimaatvriendelijk bankenbeleid. Hoewel banken op het vlak van algemeen investeringsbeleid nog een lange weg te gaan hebben, zien we bij de banksector een aantal initiatieven ontstaan die haar bezorgdheid over de klimaatopwarming aantonen. Banken bieden op de markt bijvoorbeeld producten aan die groene investeringen en klimaatsparend gedrag bij overheden, ondernemingen en particulieren aansporen. Zo worden meer voordelige autoverzekeringen aangeboden voor wie de auto weinig gebruikt, of goedkope leningen voor groene bedrijfshuisvesting. Hoofdstuk 4 geeft een aantal voorbeelden van groene bankproducten die op de Belgische markt worden aangeboden. Banken hebben een grote rol te spelen, maar ook overheden kunnen en moeten hen daarbij helpen. In de eerste plaats door het goedkeuren van een bindend en ambitieus klimaatakkoord. Een overheid moet de finaliteit van haar klimaatbeleid bewaken en moet dan voldoende krachtige instrumenten inzetten om banken en andere maatschappelijke actoren in de juiste richting te sturen. Dit kan bijvoorbeeld door het creëren van investeringszekerheid voor groene projecten en bedrijven. Hoofdstuk 5 geeft een korte beschouwing met aanbevelingen voor de rol van de overheid. 09
Gebruikte methodologie Dit onderzoek wil de volgende vragen beantwoorden: Over welke activiteiten bestaat er wetenschappelijke consensus dat ze een disproportioneel negatieve impact hebben op het klimaat? Welke bedrijven kunnen als voorbeeld dienen van diegenen die ervoor kiezen in te zetten op klimaatschadelijke activiteiten? Welke van de onderzochte banken investeert in deze bedrijven? Wat kan een bank doen om klimaatvriendelijk te bankieren? Welke producten die klimaatvriendelijk gedrag stimuleren worden op de Belgische markt aangeboden? We onderzochten acht banken actief in België: zeven grote (ING, BNP Paribas, Dexia, Citibank, Deutsche Bank, KBC en AXA) en een ethische bank (Triodos). Het onderzoek naar de investeringen van deze banken in klimaatschadelijke bedrijven in de periode 2008 2009 werd gedaan door onderzoeksbureau Profundo. 10
Hoofdstuk 1 Klimaatverandering
Hoofdstuk 1 Klimaatverandering 1. Klimaatopwarming en de gevolgen voor mens en milieu De klimaatverandering is een feit. Tegenover het pre-industriële niveau is onze planeet nu al 0,7 C warmer. Die temperatuurstijging wordt toegeschreven aan menselijke activiteiten. Door de verbranding van fossiele brandstoffen, ontbossing en bepaalde industriële en landbouwactiviteiten is de concentratie aan broeikasgassen in de atmosfeer sterk gestegen sinds 1750.3 Figuur 1 van de International Panel on Climate Change (IPCC) verduidelijkt in grafiek a) het aandeel van fossiele brandstoffen (57%), landbouw (22%) en ontbossing (17%) in de globale klimaatproblematiek. Het taartdiagram (b) geeft het relatieve belang aan van CO2 en andere broeikasgassen, terwijl diagram (c) het relatieve belang van de verschillende sectoren in de uitstoot van alle broeikasgassen verduidelijkt. Figuur 1: sectoren en broeikasgassen die deel uitmaken vanklimaatproblematiek.4 Op basis van modellen voorspellen klimaatwetenschappers een verdere temperatuurstijging tussen 1990 en 2100 van 1,1 C tot 6,4 C. Temperatuurstijgingen van meer dan 2 C zouden dramatische gevolgen hebben voor mens en milieu. Zo zal de zeespiegel stijgen en de kans op overstromingen verhogen, zullen door veranderende neerslagpatronen bepaalde gebieden met droogte en andere met noodweer kampen, vergroot de kans op hongersnoden en grondstoffenconflicten en riskeren we tenslotte tot 3 Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), Climate change 2007: synthesis report. 4 Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), Climate change 2007: synthesis report, hoofdstuk 2.1. 12
30% van de soortenrijkdom op onze planeet te verliezen.5 Sinds het 4th Assessment Report (2007) van het IPPC verschenen er nieuwe studies die aantonen dat de gevolgen van de klimaatverandering zich sneller voltrekken dan in 2007 vermoed werd.6 Meer en meer wordt aangenomen dat de opwarming van de aarde dient beperkt te worden tot 1,5 C om onomkeerbare klimaatverandering te voorkomen. Om de temperatuur zo ver mogelijk onder 2 C opwarming te houden, moet de emissie van broeikasgassen drastisch gereduceerd worden. Wereldwijd zou de uitstoot van broeikasgassen moeten dalen vanaf 2015 en minstens met 80% gereduceerd moeten worden tegen 2050. Industrielanden moeten hun uitstoot verminderen met minstens 40% tegen 2020. Hoewel China nu naar uitstoot de grootste vervuiler is, zijn het vooral de rijkere landen in Noord-Amerika en Europa die de historische verantwoordelijkheid dragen voor de uitstoot van broeikasgassen. Bovendien ligt de uitstoot van CO2 equivalent7 per capita in de Westerse landen ver boven het wereldgemiddelde en ook boven het gemiddelde van landen zoals China en India, zoals figuur 2 uit het World Development Report 2010 verduidelijkt. Figuur 2: ongelijke voetafdrukken: uitstoot per capita in landen met lage, midden en hoge inkomens. 8 Ongelijke voetafdrukken: uitstoot per capita in landen met lage, midden en hoge inkomens CO2-uitstoot per capita (in ton) 16 14 12 10 Uitstoot door verandering in landgebruik Alle overige uitstoot 8 6 4 Gemiddelden ontwikkelingslanden: Met verandering in landgebruik Zonder verandering in landgebruik 2 0 landen met hoge inkomens landen met midden inkomens Uit: Wereldbank, World Development Report 2010, p.2. landen met lage inkomens 5 WWF, Climate change : faster, sooner, stronger, 2008, pp. 4-5. 6 WWF, Climate change : faster, sooner, stronger, 2008, pp. 2. 7 Meeteenheid gebruikt om het opwarmend vermogen van broeikasgassen weer te geven. CO2 is het referentiegas, waartegen andere broeikasgassen gemeten worden. 8 Wereldbank, World Development Report 2010, overzicht p.2. 13
In Vlaanderen is meer dan 80% van de broeikasgasuitstoot een direct gevolg van het energiegebruik. De verbranding van fossiele brandstoffen (steenkool, aardolie, aardgas en hun afgeleide producten) levert een belangrijke bijdrage aan de uitstoot van broeikasgassen. CO2 waarvan de emissies praktisch volledig te wijten zijn aan de verbranding van fossiele brandstoffen is met een aandeel van 87% in de uitstoot ook veruit het belangrijkste broeikasgas in Vlaanderen.9 Wereldwijd kunnen we de helft van de benodigde broeikasgas-reducties realiseren door in te zetten op energiebesparing.10 Bij ons kan al zeker 30% van de klimaatinspanning om onder de twee graden opwarming te blijven, bereikt worden door in de eerste plaats efficiënter om te gaan met energie en ons energieverbruik te minderen.11 Daarnaast dient het gebruik van fossiele brandstoffen afgebouwd te worden en moeten we meer en meer overschakelen op hernieuwbare energie. Zo kunnen we de klimaatimpact van het transport en ons voedselpatroon drastisch reduceren, onder andere door minder vlees te eten, minder de wagen te nemen en daarnaast efficiëntere en elektrische voertuigen op basis van hernieuwbare energie te gebruiken. Bovendien dient de ontbossing een halt toegeroepen te worden.12 Het milieuprogramma van de VN riep in deze context op om de economie in de rijke landen te laten draaien met 10 maal minder grondstoffen en energie.13 Anders verwoord: de particulieren, bedrijven en overheden die nu al de nodige investeringen doen om dit te bereiken, bewandelen een duurzaam pad. Duurzaamheid gaat over het consequent en doelmatig nastreven van die factor 10 reductie in één generatie, niet over iets groen doen. De Britse topeconoom Nicholas Stern berekende in 2006 dat een streng klimaatbeleid goedkoper is dan het bestrijden van de gevolgen van klimaatverandering. Volgens Stern zouden mitigatiemaatregelen ons jaarlijks 1 tot 2% van het wereldwijde bruto binnenlands product (BBP) kosten. Als we niets doen, zou de kostprijs om de gevolgen van klimaatverandering te bestrijden kunnen oplopen tot 5 à 20% van het wereldwijde BBP. Het voorkomen van klimaatverandering is dus volgens Sterns rapport ook vanuit economisch oogpunt de beste oplossing.14 9 MIRA-T, Achtergronddocument klimaatverandering, 2008. 10 IEA, World Energy Outlook, 2009. 11 McKinsey&Company, Naar een energie-efficiëntie van wereldklasse in België, 2009. 12 Wereldbank, World Development Report 2010, overzicht p.15. 13 UNEP, Global Environmental Outlook 2000, 1999. 14 Stern, Nicholas, Stern Review Report on the Economics of Climate Change, Summary of conclusions, p.2. 14
2. De rol van banken in het klimaatprobleem Om ervoor te zorgen dat de mondiale economie de draagkracht van het milieu niet overschrijdt, zijn investeringen nodig. Vanuit die invalshoek bekijken we in dit rapport de investeringskeuzes van banken actief in België. Volgens Netwerk Vlaanderen en milieuorganisaties zal een bank die de klimaatproblematiek serieus neemt het geld van haar klanten niet langer uitlenen aan bedrijfspraktijken die overduidelijk klimaatschadelijk zijn, zoals de winning van olie uit teerzand of de productie van elektriciteit uit steenkolen. De reden daarvoor is simpel. Een nieuwe steenkoolcentrale met een jaarlijkse uitstoot van bijvoorbeeld 6 miljoen ton CO2 dwingt de investeerders en de samenleving voor jaren op een klimaatschadelijk pad. De financiële instelling heeft er alle belang bij dat de verstrekte leningen worden terugbetaald en dat de kolencentrale niet vroegtijdig de operaties staakt. Minstens voor de looptijd van het krediet en hoogstwaarschijnlijk voor de levensduur van de centrale (40 jaar) gaan er miljoenen tonnen CO2 de lucht in die met geen enkele van de bestaande groene investeringen weer ongedaan gemaakt worden. Windmolens en zonnepanelen nemen immers geen broeikasgassen op. Aan gedane emissies valt nog weinig te doen. Groene investeringen zijn belangrijk. Het droogleggen van de geldstromen naar klimaatschadelijke bedrijven evenzeer. Beide stappen zijn onontbeerlijk en onvermijdelijk voor landen en financiële instellingen die de klimaatverandering tegen willen gaan. 15
Hoofdstuk 2 Klimaatschadelijke sectoren en bedrijven die door Belgische banken worden gef inancierd
Hoofdstuk 2 Klimaatschadelijke sectoren en bedrijven die door Belgische banken worden gef inancierd In dit hoofdstuk gaan we dieper in op de financiering van een aantal voorbeelden van klimaatschadelijke bedrijfsactiviteiten door Belgische banken. We bekijken meer bepaald de betrokkenheid van acht banken actief in België bij: Steenkoolontginning Steenkoolcentrales Olie uit teerzanden Ontbossing 1. Klimaatoplossing 1: laat steenkool in de grond! Steenkool is allerminst een aflopende zaak. Integendeel, steenkool is zelfs aan een renaissance begonnen. De productie en verbranding van steenkool wereldwijd groeit sinds 2000 tussen de 5 en 10% per jaar, met een spectaculaire groei in China. In 2008 werd wereldwijd 5845 Mt steenkool gedelfd. In 2000 was dat nog minder dan 4000 Mt. Het overgrote deel van die steenkool wordt gebruikt voor energie- en elektriciteitsopwekking. 13% daarvan gaat naar de staalindustrie.15 Volgens de Amerikaanse National Mining Association was 2008 een topjaar voor steenkoolproducenten in Amerika, met een recordhoogte van 1.171 miljoen short tons16 opgegraven steenkool.17 De VS nam dat jaar 17% van de wereldproductie van steenkool voor haar rekening. Daarmee is de VS de tweede grootste producent na China, dat 47% van de steenkool uit de grond haalt.18 Uit statistieken van het International Energy Agency (IEA) blijkt verder dat de groei in het gebruik van fossiele brandstoffen bijna volledig terug te brengen is op de groei in het gebruik van steenkool, in de eerste plaats in China en India. Nochtans is steenkool net de brandstof die vanuit klimaatoogpunt het eerst moet worden afgebouwd. Ze is in vergelijking met andere fossiele 15 Statistieken op World Coal Institute: www.worldcoal.org en IEA, Key World Energy Statistics, 2009, p.16. 16 1 short ton = 907 kg 17 National Mining Association (U.S.A.), 2008 Coal Producers Survey, 2009, p.3. 18 Statistieken op World Coal Institute: www.worldcoal.org en IEA, Key World Energy Statistics, 2009, p.16. 17
brandstoffen een stuk vervuilender. Hoewel steenkool slechts instaat voor 25% van de totale opgewekte energie in de wereld, veroorzaakt ze 42% van de mondiale CO2-uitstoot bij energieopwekking.19 Vergeleken met aardgas stoot de verbranding van steenkool per eenheid geproduceerde elektriciteit bijna tweemaal zoveel broeikasgassen uit! Daarnaast is steenkoolontginning in meerdere opzichten een vuile business. In China sterven elk jaar verschillende duizenden kompels in de steenkoolmijnen. Sommige mijnbouwbedrijven zoals Arch Coal toppen hele bergen af bij de ontginning van steenkool, wat ernstige gevolgen heeft voor het leefmilieu. Een recente overzichtsstudie in Science concludeert dat die techniek, mountain top removal, ernstige negatieve gevolgen heeft voor het leefmilieu.20 1.1. Bedrijven die onderdeel zijn van het probleem: mijnbouwbedrijven Er zijn nog heel wat ondernemingen die zich toeleggen op het delven van steenkool. Niet alle bedrijven doen dit voor de volle 100%, sommige houden zich ook met andere activiteiten bezig. Tabel 2 toont welke bedrijven werden onderzocht en het aandeel van steenkoolontginning in hun activiteiten. 19 IEA, CO2 emissions from fuel combustion, 2009, p.12. Cijfers voor 2007. 20 Palmer M.A. et al., Mountaintop Mining Consequences, Science, 8 januari 2010, Vol. 327, p. 148. 18
Tabel 2: onderzochte bedrijven betrokken bij steenkoolontginning en hun aandeel in steenkoolontginning.21 Mijnbouwbedrijven % van aandelen in koolontginning Adaro Energy 85,8 Alpha Natural Resources 100 Anglo American Coal 12,0 Arch Coal 100 BHP Billiton 12,0 Centennial Coal 100 Drummond 60,0 Evraz 6,5 Fushan International Energy 100 Glencore 15,0 Grande Cache Coal 100 International Coal Group 100 Massey Energy 100 Peabody Energy 100 Rio Tinto 5,0 Sherritt International 8,1 Siberian Coal Energy (SUEK) 82,1 Teck Resources 57,0 Vale 4,9 Xstrata 22,4 Tabel 2 toont dat een aantal mijnbouwbedrijven zich uitsluitend bezighoudt met steenkool. Sommigen maken zich schuldig aan verwoestende mijnbouwtechnieken en veroorzaken daarbij andere problemen zoals de kaalkap van oerbossen of de vervuiling van rivieren. Arch Coal is hier een treffend voorbeeld van. 21 Enkel de bedrijven waarbij investeringen van de onderzochte banken werden gevonden, zijn opgenomen. 19
Arch Coal Arch Coal, Inc is één van de grootste steenkooldelvers uit de VS, met inkomsten van ongeveer 2,3 miljard euro per jaar.22 Het voorziet met haar twintig actieve mijnen in ongeveer 16% van de totale steenkoolproductie in de Verenigde Staten. Ze bezit er 2,8 miljoen ton bewezen reserves van steenkool. Arch Coal kwam in opspraak met een welbepaalde mijnbouwtechniek: bergtopmijnbouw (mountain top removal). Bergtoppen die veel steenkool bevatten worden volledig opgeblazen, waardoor de steenkool zich ophoopt in de dalen. Deze dalen worden vervolgens afgegraven. Naast de milieuproblemen en de sociale gevolgen die gewone dagbouw met zich meebrengt (oa. drinkwatervervuiling, erosie, stof- en geluidsoverlast), veroorzaakt deze techniek een enorme verwoesting van landschap en biodiversiteit.23 Arch Coal wordt op die manier aansprakelijk gesteld voor het verdwijnen van 122.000 ha woud.24 22 Businessweek, Arch Coal INC, Snapshot, Investing Businessweek, geraadpleegd in januari 2010. 23 Greenpeace, De wereld achter kolenstroom, pp.15-17. 24 Platform, Cashing in on caol, 2008, p.17. 20
1.2. Banken die steenkoolontginning financieren 1.2.1. De sector van steenkoolontginningsbedrijven Tabel 3 geeft een overzicht van de acht onderzochte banken en hun investeringen in de sector van bedrijven die steenkool ontginnen. Tabel 3: Grootste Belgische investeerders in de productie van steenkool in 2008-2009 (in miljoen )25 26 Institutionele investeerder Aandelen in bezit of beheer Obligaties in bezit of beheer Krediet verlening Uitgifte van aandelen Uitgifte van obligaties Bedrag geïnvesteerd in steenkool Deutsche Bank 267,0 21,1 14,1 332,6 410,2 757,5 BNP Paribas 298,2 7,0 98,3 18,9 308,7 731,1 AXA 617,1 61,8 - - - 679,0 ING 161,0 57,9 70,0 309,7 44,9 543,8 Citigroup 48,0 9,3 8,3 90,3 243,3 399,1 Dexia 25,0 - - - - 25,0 KBC - 5,7 18,3 - - 24,0 Triodos - - - - - - Totaal 1.416,3 162,9 208,9 751,4 1.007,1 3.159,5 1.2.2. Arch Coal Aandeelhouders In december 2009 hadden de volgende banken aandelen in bezit of beheer van Arch Coal:27 AXA 2,0% 51,6 mln ING 0,6% 14,9 mln Deutsche Bank 0,5% 13,6 mln Citigroup 0,5% 12,1 mln 25 Profundo, Financing of coal mining by Belgian banks, 2010, hoofdstuk 1, pp.2-10. 26 Niet alle bedrijven binnen de steenkoolsector zijn enkel en alleen met steenkool bezig. De investeringen van Belgische banken in deze bedrijven werden dan ook verrekend volgens het aandeel dat het bedrijf heeft in de kolenproductie (zie tabel 2). Investeringen die niet gerelateerd zijn aan hun steenkoolmijnbouwactiviteiten werden niet in rekening gebracht. 27 Thomson One Database, geraadpleegd in januari 2010. 21
Obligatiehouders In januari 2010 werden volgende banken gevonden die obligaties van Arch Coal in bezit of beheer hebben:28 ING 0,5% 5,9 mln AXA 0,3% 3,7 mln BNP Paribas 0,3% 3,0 mln Kredietverlening In augustus 2009 werd de vervaldatum van een doorlopend krediet met een waarde van US$ 860 miljoen ( 609,4 miljoen) verlengd door Arch Coal. De lening is bedoeld voor het betalen van bankschulden en om het bedrijf van werkingskapitaal te voorzien. Citigroup was één van de vijf banken die deze leningen regelde.29 Uitgifte van aandelen In juli 2009 gaf Arch Coal 19,6 miljoen aandelen uit met een totale waarde van US$ 342,1 miljoen ( 240,1 miljoen). Vier bookrunners en een bankensyndicaat van 13 banken waren betrokken. Citigroup was één van de bookrunners en was zelf ook verantwoordelijk voor het verkopen van 2,9 miljoen aandelen:30 Citigroup 14,7% 35,3 mln Uitgifte van obligaties In juli 2009 gaf Arch Coal 423,4 miljoen obligaties uit die in augustus 2016 zullen vervallen. Citigroup was één van de vier bookrunners en droeg bij voor het volgende bedrag:31 Citigroup 21,3% 90,2 mln 28 Bloomberg Database, geraadpleegd in januari 2010. 29 Arch Coal Inc., EX-10.1 op 10Kwizard.com, geraadpleegd in augustus 2009. 30 Thomson One Database, geraadpleegd in januari 2010. 31 Arch Coal, Purchase Agreement, Arch Coal, 28 juli 2009: Thomson One Database, geraadpleegd in januari 2010. 22