T H E M A Kiezen voor landschap

Zes woordvoerders uit de Tweede Kamer over hun landschap van de toekomst Jaap Modder: We hadden ook de helft van het Groene Hart kunnen kopen Rondje bedrijventerrein: kinderdagverblijf naast sloopbedrijf Terra j a a r g a n g 2 n u m m e r 7 n o v e m b e r 2 0 0 6 T H E M A Kiezen voor landschap opinieblad van stichting natuur en milieu

Foto Natura U een kans, zij een kans! De Nationale Postcode Loterij is de grootste Goede Doelen Loterij van Nederland. Afgelopen jaar keerde zij ruim 212 miljoen euro uit aan meer dan 50 organisaties die zich inzetten voor de bescherming van mens en natuur. Stichting Natuur en Milieu deelt sinds 1996 in de opbrengst van de Nationale Postcode Loterij, dit jaar met een bijdrage van 2 miljoen euro. Hiermee kan Natuur en Milieu voort varend aan de slag met onder andere de campagnes voor een mooi landschap en de strijd voor schone lucht. Natuur en milieu een kans, maar u ook. Want tegenover uw steun staan grote prijzen. Zoals de PostcodeKanjer van 22,7 miljoen euro en honderdduizenden andere prijzen. Meedoen is eenvoudig, bel 0909-0033 (15 cpm) of meld u aan via internet: www.postcodeloterij.nl. Voor maar 8,50 per lot speelt u al mee. Alvast hartelijk bedankt voor uw deelname.

Terra j a a r g a n g 2 n u m m e r 7 n o v e m b e r 2 0 0 6 Claire De schemering is al overgegaan in diepe duisternis. Ik zit aan de rand van een veldje op de Veluwe in de hoop een glimp op te vangen van een wild zwijn. Mooi niet. Maar dan opeens stampt er vlakbij een groot beest. Onzichtbaar helaas. Net als ons landschap in de verkiezingscampagnes (zie p. 9 t/m 20). Als landelijke politici het al over landschap hebben, blijft het meestal bij vage verhalen. Ik heb dan altijd moeite me te blijven concentreren. Maar de volgende vertaaltip helpt: sturing door het Rijk betekent: een stevige bescherming van groene gebieden. Gemeenten maken zelf de afweging leidt in de praktijk meestal tot nieuwe bedrijventerreinen en huizen. Laat u dus niet misleiden door de saaiheid van beleidstaal. Lees vooral deze thema-terra over landschap en verkiezingen. En laat de toekomst van ons landschap mede uw stem bepalen op 22 november. Want onze keuzes van vandaag bepalen waar morgen nog wel wilde zwijnen stampen in het donker en waar nooit meer. foto omslag: herman wouters/hh Landschap & Verkiezingen Hoewel het landschap nauwelijks een onderwerp is in de verkiezingscampagnes, heeft een keuze voor een politieke partij vrijwel altijd ook gevolgen voor de toekomstige inrichting van Nederland. Het kan geen kwaad daar bij stil te staan alvorens de gang naar de stembus te maken. Deze landschapsspecial van Terra helpt u op weg. 10 Politiek René Didde sprak met de landschapsspecialisten van de zes grootste fracties in de Tweede Kamer. Hoewel er tussen de partijen ogenschijnlijk alleen nuanceverschillen bestaan, hebben de verschillende politieke keuzes op langere termijn grote gevolgen voor het landschap. 13 Bedrijventerreinen Nieuwe bedrijventerreinen schieten uit de grond, oude blijven verwaarloosd achter. Dat kost onnodig veel ruimte. Leden van het O-team van Natuur en Milieu maken de balans op. 16 Mister ruimtelijke ordening Jaap Modder biedt hoop voor het Nederlandse beleid op het gebied van ruimtelijke ordening. Burgers kunnen ook zelf stukken landschap opkopen. Waarom wachten op een overheid die het laat afweten? En verder Aanmodderen 20 Waarde Ons landschap heeft een grote economische waarde die we door verstandig handelen kunnen benutten en versterken, betoogt Tom Bade. Nieuws 6 Frank van Pamelen en Matthias Giesen 8 Goed Leven 22 Uit! 23 Vis uit Alaska 24 Terra kijkt 26 Duurzame auto 27 Brieven aan Terra 28 Berichten van Natuur en Milieu 29 Mirjam de Rijk 31 Terra 3

Warmer, natter, heftiger Is dit een beeld dat we vaker gaan zien in Nederland? Wel als we er niet in slagen het klimaatprobleem aan te pakken. Het wordt dan warmer en natter in ons land en we krijgen te maken met heftiger buien. In november bespreekt de wereld in het Keniaanse Nairobi de aanpak van het klimaatprobleem na 2012, als het huidige Kyoto-verdrag over het terugdringen van broeikasgassen eindigt. Het tij is nog te keren, maar alleen met zeer ingrijpende maatregelen. Meer weten over de klimaatproblematiek? Zie: www.natuurenmilieu.nl en kies als thema klimaat en energie. Foto: Jean-Pierre Jans/Hollandse Hoogte

Terra Gifcijfers openbaar Terra is het opinieblad van Stichting Natuur en Milieu en verschijnt acht keer per jaar. Redactieadres Postbus 1578 3500 BN Utrecht Telefoon: 030-234 82 11/213 E-mail: redactie@natuurenmilieu.nl Hoofdredactie Claire Tielens Eindredactie Johan Nebbeling (BLADEN&CO, Utrecht) Redactie Pieter van den Brand Michel Robles De Voedsel en Warenautoriteit (VWA) meldt sinds 1 oktober op zijn website (www.vwa.nl) op welke groente en fruit teveel resten van bestrijdingsmiddelen zijn gevonden. Door deze belangrijke stap zullen winkeliers, producenten en importeurs de wet beter naleven, verwacht Wouter van Eck van Vereniging Milieudefensie. Milieudefensie voerde samen sla daar niet onder te lijden, zegt Van Eck. Supermarktmanagers waren foto: goos van der veen/hh dat dit leidt tot een betere naleving van de wet. Het vergt enig doorklikken op de VWA-site, maar in principe kan iedereen zien bij wie de VWA normoverschrijdende hoeveelheden gif heeft gevonden. Ook kunnen milieuorganisaties meetgegevens opvragen die onder de norm blijven, maar toch relevant zijn. Bijvoorbeeld doordat verschillende stoffen elkaar versterken of doordat een importeur steeds net onder de norm blijft Denktank Duco van Dijk, Eric van Kaathoven en Jeroen Winckers met Natuur en Milieu en Goede Waar campagne voor de publicatie van de VWA- tot voor kort huiverig voor het namen en shamen van overtreders van residuregels. Nu voor een risicovolle stof. De organisaties die samenwerken in de campagne Weet Bladconcept Media Partners, Amstelveen gegevens. Het is nu helder wie in de fout gaat. Als er hoor ik uit de sector dat ze er blij mee zijn. In het Verenigd wat je eet zullen de resultaten zorgvuldig analyseren en hun Vormgeving en productie Louis Nouws (BLADEN&CO, Utrecht) teveel gif op een partij sla zit, hoeven verkopers van goede Koninkrijk, waar meetgegevens al langer openbaar zijn, blijkt bevindingen publiceren op www.weetwatjeeet.nl (CT) Drukwerk Hoontetijl, Utrecht Advertenties Bureau Recent Joop Slor 020-330 89 98 joop@recent.nl Kort Nieuws Fiat, Citroën en Renault het schoonst De grote automerken slagen Volkswagen daar- er onvoldoende in hun auto s entegen haalt de zuiniger te maken. Dat blijkt afgesproken doel- uit een studie van Transport stelling maar voor Stichting Natuur en Milieu werkt aan een rijke natuur, een divers landschap en een schone en groene leefomgeving. Wij dragen bij overheden en bedrijven constructieve oplossingen aan voor milieuproblemen. Dat doen we namens u. Telefoon: 030-233 13 28 E-mail: info@natuurenmilieu.nl Internet: www.natuurenmilieu.nl. Ook een gratis abonnement op onze tweewekelijkse e-mail nieuwsbrief? Kijk dan op onze website. & Environment (T&E), de Europese koepelorganisatie voor verkeer en milieu waar Stichting Natuur en Milieu lid van is. T&E heeft als eerste de hand weten te leggen op cijfers van de auto-industrie over milieuprestaties. Fiat, Citroën en Renault zijn de koplopers. Renault - het tweede automerk van Europa - ligt precies op schema om de afgesproken uitstoot te halen. De Europese nummer 1 de helft. Mazda, Suzuki en Nissan scoren nog slechter dan Volkswagen. Deze drie Japanse automerken hebben hun uitstoot de afgelopen jaren nauwelijks weten terug te dringen. De autoindustrie beloofde in een convenant met de Europese Unie in 1998 de gemiddelde uitstoot van nieuw verkochte auto s terug te brengen. Door de vergelijking van T&E is het nu voor het eerst mogelijk een uitspraak te doen over de voortgang van het convenant per merk. Volgens Natuur en Milieu laten de cijfers zien dat vrijwillige afspraken niet werken en dat wettelijke maatregelen noodzakelijk zijn. (CT) foto: bilderberg/hh Terra 6 j a a r g a n g 2 n u m m e r 7 n o v e m b e r 2 0 0 6

Klimaat Bijna alle organisaties die geld krijgen van de Nationale Postcode Loterij doen mee aan een gezamenlijk klimaatprogramma onder de noemer HIER. Wie doet wat? In deze aflevering: Greenpeace gaat zorgen dat er 1 miljoen spaarlampen worden ingedraaid, vertelt Jan Willem Dol, campagneleider klimaat en energie. Waarom doet Greenpeace mee met de gevolgen van klimaatverandering. aan HIER? Ik ben heel blij dat er door de HIER-campagne een brede Wat doen jullie precies? coalitie is van organisaties We willen gewone mensen die aan het klimaatprobleem betrekken bij het oplossen werken, ook internationaal. Voor Greenpeace was het al veel langer een internationale prioriteit. Mijn collega s in China bijvoorbeeld worden rechtstreeks geconfronteerd van het klimaatprobleem. We hebben een bespaar-verjaarskalender gemaakt met tips en trucs om veel energie en geld te besparen. In september zijn we gestart met de campagne voor 1 miljoen spaarlampen deze herfst en winter. De spaarlamp heeft een imagoprobleem: het zou een grote, lelijke jampot zijn. Maar dat is niet meer zo. Met de hulp van bekende Nederlanders willen we mensen een goed gevoel geven over spaarlampen. Je kunt er schamper over doen, maar ze bieden een eenvoudige manier om heel veel energie te besparen zonder luxe in te leveren. Nu zijn nog maar vier van de gemiddeld 31 lam- pen in een huis spaarlampen. Er valt dus veel winst te behalen. Uit onderzoek blijkt dat we in het huishouden zo n 30 procent energie kunnen besparen. Dat scheelt een nieuwe elektriciteitscentrale. Wat levert het op? Op de website www.1miljoenspaarlampen.nl kun je precies zien hoeveel CO 2 we al vermeden hebben. We praten ook met lampenfabrikanten en detailhandels, zoals Ikea. Als zulke grote bedrijven binnen deze HIER-campagne aanbiedingen voor spaarlampen gaan doen, wordt het echt groot. Dan halen we die 1 miljoen. (CT) Ecologische Hoofdstructuur kwakkelt Het gaat niet goed genoeg nog veel gebeuren voor- beleid, zoals provincies en de Rekenkamer op onderdelen met de Ecologische dat Nederland in 2018 een gemeenten, ondervinden dat te somber. Door afspraken Hoofdstructuur, het lande- samenhangend netwerk van het ministerie van LNV onvol- met de provincies over inves- lijke netwerk van natuurge- natuurgebieden heeft. Zo is doende sturing geeft. Het teringen in het landelijk gebied bieden. Dat rapporteert de de aanleg van verbindingen is vaak niet duidelijk welke hoopt hij de meeste knelpun- Algemene Rekenkamer. Nog tussen de talloze versnipperde gebieden precies bij de EHS ten op te lossen. Ook gaat hij maar 38 procent van de EHS natuurgebiedjes nog maar net horen, hoe ze moeten worden samen met VROM studeren is klaar en zelfs deze gebie- begonnen. beschermd en hoe provincies op een planologische bescher- den worden bedreigd door De Algemene Rekenkamer en gemeenten moeten sturen ming van de EHS. de intensieve veehouderij of had, zo meldt de Rekenkamer op milieukwaliteit en samen- Natuur en Milieu is niet onder bebouwing. zelf, overigens grote moeite hang van de EHS. de indruk van deze eerste de benodigde gegevens boven reactie van LNV en pleit De Ecologische Hoofd- tafel te krijgen. Feiten en cij- Minister Veerman van LNV voor het instellen van een structuur (EHS) is een goed fers bleken niet altijd volledig, reageerde mede namens Rijksnatuurmeester, die de rea- instrument om biodiversiteit betrouwbaar en consistent. VROM en V&W sussend op lisering van de EHS vlot moet te beschermen. Maar er moet De uitvoerders van het natuur- het onderzoek. Veerman vindt trekken. (CT) j a a r g a n g 2 n u m m e r 7 n o v e m b e r 2 0 0 6 Terra 7

Frank van Pamelen foto: erik van der burgt (verbeeld) Waardenloos op snelwegen? Minder vervuilend vervoer in stadscentra? Helaas. Niets van dat al. Geen woord over fijnstofdoden, Nederland is, zoals bekend, van de normen. Nederland is kortere levens en gewonde ingewanden. De enigen die meer van de waarden. Nergens zijn de waarden zo hoog als in lucht krijgen, voorlopig, dat zijn de bouwers. Ruimtelijke Nederland. Met name de stikstofoxidenwaarden. En de fijnstofwaarden. Die bereiken in Nederland onmetelijke hoogten. staat er. Waarmee 97 procent van de bouwprojecten sowieso activiteiten worden flexibel ontkoppeld van milieugevolgen, Vrijwel nergens in de westerse wereld is de lucht zo slecht als is vrijgepleit. En wat de overige 3 procent betreft: die wordt hier. De gevolgen zijn er dan ook naar: pakweg 1.700 doden dankzij een flexibele uitvoering ook meteen maar wat minder per jaar, een lagere levensverwachting voor de meesten van stringent aan de Europese normen getoetst. Normen die alle ons en dat te korte bestaan moeten we dan ook nog eens Europese landen trouwens, vanwege de gigantische gezondheidsproblemen, flink willen aanscherpen. Alle Europese door zien te komen met lastige luchtwegen, verzwakte longen en allerlei allergieën. En oh ja: er liggen hier en daar ook landen, op één na. Nederland. Het land van de normen. Het wat bouwprojecten stil. Kortom: tijd voor actie. Drastische land van de waarden. Maar als hoogste puntje bij bouwpaaltje actie. We hebben meer lucht nodig. En dus keken we vol verwachting uit naar de nieuwe Wet Luchtkwaliteit. Wat zou erin weinig waarde. komt, hebben de Europese normen hier voorlopig betrekkelijk staan? Hogere accijnzen op brandstoffen? Lagere snelheden Matthias Giesen Terra 8 j a a r g a n g 2 n u m m e r 7 n o v e m b e r 2 0 0 6

T H E M A Illustratie Zoltan Korai Kiezen voor het landschap Op 22 november kiest Nederland een nieuwe Tweede Kamer. In de aanloop naar de verkiezingen gaat het vooral over koopkrachtplaatjes, bejaardenbelasting, het H-woord en integratie. Maar in het politieke debat is er nauwelijks aandacht voor onze directe leefomgeving, het landschap waarin we onze dagen doorbrengen van wieg tot graf. Toch bepalen we met onze stem ook de toekomst van de ruimte om ons heen. Kiezen we ervoor om willoos te blijven toekijken hoe die, door een gebrek aan visie en politieke daadkracht, steeds verder verrommelt? Of keren we de trend en spreken we ons uit voor een andere koers? En welke zou dat dan moeten zijn? Natuur en milieu voert vanaf dit najaar campagne voor het behoud van open ruimte onder de noemer Hoe ver laten we het komen. In deze special besteedt Terra andacht aan de toekomst van ons landschap. Politici, deskundigen, betrokkenen en liefhebbers geven hun visie. Aan de lezer om daardoor al dan niet zijn stemgedrag te laten bepalen. De redactie j a a r g a n g 2 n u m m e r 7 n o v e m b e r 2 0 0 6 Terra 9

T H E M A 6 x landschap Hoe zien politici de toekomst van ons landschap? Verslaggever René Didde sprak met de landschapsspecialisten van de zes grootste fracties in de Tweede Kamer. foto: hilz & verhoeff/hh Co Verdaas (PvdA) Centrale regie moet terug Wat wonen, werken en plezier betreft, ben ik een stadsmens. Maar drie keer per week moet ik echt de stad uit, 10 tot 15 kilometer hardlopen langs de IJssel bij mijn woonplaats Zwolle. Al lopend versmelt ik met het landschap. Ik kom foto: hilz & verhoeff/hh De kunst om het mooi te houden Drie keer per week moet ik de stad uit jubelend thuis als ik een zeearend heb gezien. Op vijf minuten van het centrum is die vogel het bewijs dat stad en natuur elkaar best verdragen. De PvdA maakt zich zorgen over de verrommeling en versnippering van het landschap. Arie Slob (Christen Unie) Boer betalen voor beheer Nederland heeft een eeuwenoude traditie van Ik woon in Zwolle en ben ook een hardlo- zorg voor landschap en cultureel erfgoed. Dat per. In de uiterwaarden bij Zwolle kan ik echt wordt nu in hoog tempo verkwanseld door inspannend ontspannen. Nederland heeft nog de laissez-faire politiek van de kabinetten- prachtige landschappen. De kunst is om het Balkenende. Iedere gemeente mag het lekker mooi te houden. Dat is in toenemende mate een zelf uitzoeken. probleem doordat vele boeren stoppen. Boeren De PvdA is niet tegen ingrijpen in het land- zijn de hoeders en verzorgers van het landschap schap, mits met visie en vanuit de gedachte en als ze wegvallen, dreigt verrommeling. dat een ingreep vele jaren zijn sporen nalaat. Het tegengaan van deze verrommeling en Regio s zoals het Groene Hart en de IJsseldelta versnippering van het platteland zie ik dan ook moeten hun plannen daarom onderwerpen aan als een grote opgave voor de komende tien jaar. een centrale regie. Het kabinet moet zich achter Plattelandsgemeenten moeten daar echt meer die plannen opstellen en ze financieel steunen. dan nu een visie op ontwikkelen. Ik ben niet Het is vervolgens aan de regio om de details bevreesd dat lokale bestuurders hun oor alleen verder in te vullen. laten hangen naar meer wonen en werken. Ik Een voorbeeld van wat de contouren kunnen zie ook aandacht voor landschapsbeheer en zijn van zo n landschapsvisie is de dubbelstad natuurontwikkeling. Bij het ontwikkelen van Amsterdam-Almere. Die heeft goede plannen: zo n integrale gebiedsgerichte visie zouden bouwen in het Markermeer, de natuurwaarden bestuurders wel meer steun mogen krijgen van ervan verbeteren en een brug. Ik wil daar met Den Haag. een open oog naar kijken. Natuur- en milieu- Het kabinet heeft het de afgelopen vier jaar organisaties reageren nog teveel met het senti- teveel bij mooie woorden gelaten. Nota s als ment van tegen. Vitaal Platteland van Veerman of de Nota Terra 10 j a a r g a n g 2 n u m m e r 7 n o v e m b e r 2 0 0 6

Ruimte van Dekker zijn in wezen niet slecht, onderzoeken. Dat kan een mooi gebied worden maar ze helpen bestuurders niet om aan met natte en droge natuur, nieuwe dorpen en landschapsbeheer en natuurontwikkeling nieuwe verbindingen tussen Flevoland en de te doen. De regering laat het teveel aan de Randstad. markt over en houdt zelf de hand op de knip. De Christen Unie wil de boeren meer betalen voor natuurbeheer en landschapsonderhoud. Helaas heeft mijn motie daarvoor geen meerderheid verworven in de Tweede Kamer. Ik zie mezelf nooit buiten foto: hilz & verhoeff/hh Hard en lang Krista van Velzen (SP) Inpoldering Markerwaard onderzoeken Veenwoude is de plaats waar ik ben opgegroeid, een klein dorp in Noord-Friesland waar je vanuit de bebouwde kom zo het open landschap in liep. s Nachts zag je er de vuurtorens. foto: hilz & verhoeff/hh wonen Wijnand Duyvendak (Groen Links) Rijk moet visie vormen Ik ben een stadsmens en zie mezelf nooit bui- op de fiets Nu woon ik Den Haag, maar als plattelandsmens móet ik naar buiten. Dat doe ik s avonds, ten gaan wonen. Maar ik vind het wel belangrijk dichtbij huis de stad uit te kunnen. Aan de oost- op mijn fiets, hard en lang, kilometers maken zijde van Amsterdam kan dat. In tien minuten door de duinen. Dan is het pikkedonker en rus- ben je in Waterland. tig en hoor je alleen de kikkers brullen. Meer gemeenten zouden, net als Amsterdam, De kabinetten-balkenende hebben helemaal groene gebieden net buiten de stad aantrek- niets gepresteerd op het gebied van landschap, kelijker moeten maken. Ook boerenland en dij- natuur en ruimte. Ze hebben alle centrale regie ken van waterschappen mogen toegankelijker. weggehaald en laten het de gemeenten uitzoe- Vandaar dat ik een wandeloffensief ben gestart. ken. Dat kunnen die gemeenten helemaal niet, Er zijn prachtige plekken om overheen te lopen, want zij laten zich door directe kortetermijn- maar geen mens die het ziet. Boeren en water- belangen leiden. Maar als oppositie hebben we schappen moeten daarvoor worden betaald. geen deuk in een pakje boter geslagen. VVD en We hebben de afgelopen jaren weinig bereikt. CDA en LPF blokkeerden elk voorstel. Sinds de Nota Ruimte van 2003 is er in de Als het aan de SP ligt, draaien we nog in Kamer niet meer over landschap gesproken. december alle shit van de laatste jaren terug: Den Haag heeft de regie geheel losgelaten en de Nota Ruimte, nieuwe industrieterreinen, het resultaat is zichtbaar in een verdere verrom- de Tweede Maasvlakte. Allemaal nergens voor meling. Een gemeente kiest nu eenmaal altijd nodig. In plaats daarvan komen er duidelijke voor nieuwe bouwgrond. Ze concurreren met richtlijnen. In kwetsbare gebieden wordt niet elkaar om bewoners en bedrijven. Dus liever gebouwd, elders wordt duidelijk vastgelegd hoe een stuk weiland aangesneden en verkocht voor een nieuwbouwproject eruit komt te zien. een appel en ei dan bestaande bedrijventerrein Ik vind dat er meer toegankelijke natuur moet hergebruiken. komen, een keiharde corridor, met duurzame De Nota Ruimte moet worden verscheurd. landbouwgebieden eromheen. De boeren moe- Het Rijk moet een visie vormen waar ver- ten worden betaald voor landschapsbeheer. We stedelijking plaats mag vinden en waar niet. willen ook de inpoldering van de Markerwaard Milieuorganisaties zouden daarbij kunnen j a a r g a n g 2 n u m m e r 7 n o v e m b e r 2 0 0 6 Terra 11

foto: ton poortvliet/hh Wonen waar veel ruimte is helpen, al is het moeilijk om lokale kwesties op een nationaal niveau te tillen. Zelfs in mijn eigen partij ligt het lastig, want mijn idee om op oude bollenvelden tussen Haarlem en Leiden een bollenstad te maken voor 150.000 mensen, is geschrapt op ons partijcongres. Bas Jan van Bochove (CDA) Trots op kabinetsbeleid Ik woon al 32 jaar in Flevoland, waar heel veel ruimte is. Onder meer de Oostvaardersplassen maken het landschap bovendien aantrekkelijk. Ik loop, wandel, fiets en trein. Flevoland kent een zorgvuldige mix van wonen, werken, groen, recreatie en landbouw, waaronder veel biologische landbouw. Lelystad heeft een bosareaal waar menige gemeente jaloers op is. Nee, de balans slaat de laatste jaren niet door naar wonen en werken. De Nota Ruimte spreekt van versteviging van de Nationale Landschappen, waarborgen van het cultuurhistorisch landschap, rust en recreatie. Ik erken dat er een zekere spanning is met wonen en werken. Als de oppositie echter verkondigt dat de Nota Ruimte een laat maar waaien-politiek van lokale overheden voorstaat, dan is dat niet alleen een karikatuur. Het is ook een diskwalificatie van lokale politiek, waarvan velen bestuurders zijn van diezelfde oppositiepartijen. Ik neem het niet voor mijn verantwoordelijkheid deze bestuurders als onnozel te bestempelen. Ik ben trots op het kabinetsbeleid. Niet alleen de Nota Ruimte, maar ook de Wet op de Ruimtelijke Ordening en de nota Vitaal Platteland. Het zijn betere stukken dan wat er de laatste tien jaar is gepresteerd. Het Rijk kan in duidelijke structuurvisies aangeven waar nog 400.000 woningen mogen gebouwd, waar bedrijventerreinen ontstaan. Hoe deze dan, samen met de opgave van de waterberging op een zorgvuldige manier in het landschap worden ingepast, is een zaak van lokale en regionale overheden. foto: hilz & verhoeff/hh Het contrast met Den Haag kan niet groter Janneke Snijders (VVD) Landschap verrommelt Ik ben geboren en getogen op het Oost- Groningse platteland, op de boerderij. Mijn man en ik hebben daar nog steeds een grote melkveehouderij. Ik houd heel veel van de natuur en van dieren. In de weekenden ben ik terug op ons honk en loop ik veel in het landschap; de weggetjes, de dorpen, de frisse lucht. Het contrast met Den Haag kan niet groter. Ik deel de kritiek dat we de laatste jaren niet zorgvuldig zijn omgegaan met bedrijventerreinen. Dat heeft inderdaad bijgedragen aan de verrommeling van het landschap. Voortaan moeten bedrijfsterreinen grondiger en strakker worden ingepast in het landschap. Regio s moeten dat zorgvuldiger doen. Datzelfde geldt voor woningbouw in het landelijk gebied. Het mag van de VVD, mits het verstandig gebeurt. Ik ga er vooralsnog van uit dat de Nota Ruimte daarvoor voldoende aangrijpingspunten biedt. En als uit de evaluatie het tegendeel blijkt, zullen we maatregelen bepleiten. Ik ga ervoor om aandacht te krijgen voor de rol van boeren in het natuur- en cultuurlandschap. De VVD is heus niet alleen een partij voor ondernemers. We moeten ook snel een goede regeling ontwerpen die boeren beloont voor de groene diensten die zij verrichten, ongeacht hun inkomen. Wel moeten boeren die in een moeilijk gebied wonen meer betaald krijgen dan boeren in een regio waar dergelijk landschapsbeheer makkelijker is. Terra 12 j a a r g a n g 2 n u m m e r 7 n o v e m b e r 2 0 0 6

T H E M A O-team inspecteert bedrijventerreinen Eigenaardig en rommelig Hoe groen, aantrekkelijk en zuinig met ruimte zijn bedrijventerreinen? Leden van het O-team, de ogen en oren van Natuur en Milieu, onderzoeken het. Een rondje over De Schaft in Houten met inspecteur Mirjam Speksnijder. Mirjam Speksnijder, secretaresse, 42 jaar, staat al klaar bij de Kringloopwinkel. Mét paraplu. De hele dag is het prachtig weer geweest. Maar nu, aan het einde van de middag, miezert het en dat doet het bij vlagen behoorlijk hard. Speksnijder is ook waterschapbestuurder bij Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden in Houten en is naar eigen zeggen behoorlijk groen. Om die reden doet ze als lid van het O- team mee aan de inspectie van De Schaft. Het terrein kent ze. Ze komt regelmatig bij de Kringloopwinkel: veel halen en brengen. En voorheen bezocht ze ook de naastgelegen Praxis, die inmiddels is verhuisd naar een plekje net buiten De Schaft. Helemaal leeg De inspectrice loert door het raam van de oude Praxis naar binnen. Echt helemaal leeg. Aan het raam hangt een briefje waarop we lezen dat dit al sinds 28 februari het geval is. Het gebouw ligt er verlaten en slordig bij. Gras groeit tussen de tegels. De Schaft is in de jaren tachtig aangelegd. Zo n zeven jaar geleden is de gemeente aan dezelfde kant van Houten begonnen met de bouw van Mirjam Speksnijder van het O-team j a a r g a n g 2 n u m m e r 7 n o v e m b e r 2 0 0 6 Terra 13

een nieuw bedrijventerrein, De Meerpaal. Sindsdien loopt De Schaft klaarblijkelijk leeg, zoals de rondgang duidelijk maakt. Gebouwen staan er genoeg. Aan de overkant rijst links een modern, hoog kantoorgebouw op. Maar afgaande op grote wervingsborden van de makelaar staat het gebouw voor de helft leeg. Even verderop doemt een groot, laag en zeer slecht onderhouden bedrijfspand op: voorheen een werkplaats voor caravans en campers: Frans Witte. Die is verhuisd naar De Meerpaal, weet Speksnijder. Onderhoud Het terrein maakt een rommelige indruk. Zo te zien zijn ze gestopt met het onderhouden van de groene stroken en perken, zegt Speksnijder, terwijl ze daar een aantekening van maakt op haar inspectieformulier. Tijdens onze ronde over het terrein maakt ze notities en foto s van panden die leeg staan of er zo uitzien. Ze noteert beschikbare vierkante meters en telefoonnummers van makelaars en meet van stukken braakliggend terrein in stappen af hoe groot deze zijn. Bij de tweede invalsweg naar De Schaft zien we links de nieuwe Praxis sprankelend afsteken tegen de grijze lucht. Uitkijkend over het braakliggende knollenveld rechts zien we tussen de autobedrijven met grote garagedeuren, sloopbedrijven en aannemers met graafmachines, zomaar een woonhuis. Als we er langslopen, valt de grote trampoline in de kleine tuin op. Een supersoaker op een natgeregend tuintafeltje Alle ruimte voor bedrijven Bedrijven krijgen in Gemeenten beroepen 6 procent. een moderner bedrij- ruimte intensiever te Nederland alle ruimte. zich vaak op de werk- Bestaande bedrijven venterrein met betere gebruiken en func- Zelfs zoveel dat leeg- gelegenheid die een trekken vanuit het voorzieningen. Vaak ties te combineren. stand en vroegtij- bedrijventerrein met (dure) centrum naar verrommelen de ach- Bestaande en nieuwe dige veroudering van zich mee zou brengen. goedkope ruimte op terblijvende terreinen. bedrijventerreinen bedrijventerreinen Maar uit cijfers van een bedrijventerrein, Natuur en Milieu moeten bovendien zo schering en inslag onder meer Natuur en waardoor steeds vaker pleit er daarom voor worden aangelegd, zijn. Natuur en Milieu Milieu blijkt dat nieu- tandartsen, sportscho- bestaande bedrijven- dat ze niet al binnen maakt zich daar zor- we bedrijventerreinen len en kinderdagver- terreinen eerst op te enkele jaren verouderd gen over. De gestage nauwelijks meer werk- blijven op bedrijven- knappen. De behoefte zijn en snel kunnen groei van het aantal gelegenheid creëren. terreinen te vinden aan nieuwe bedrij- worden aangepast aan bedrijventerreinen De gemiddelde toe- zijn. Ook verhuizen venterreinen kan wor- veranderende omstan- gaat ten koste van het name in werkgelegen- bedrijven nogal eens den teruggedrongen digheden en nieuwe schaarse landschap. heid bedraagt slechts van een ouder naar door de beschikbare eisen. Terra 14 j a a r g a n g 2 n u m m e r 7 n o v e m b e r 2 0 0 6

Investeren in oude gebouwen ASN Bank is een van euro onder beheer. Dit en beleggers blij als cierd. Daarin zijn nu de weinige banken is grotendeels spaar- hun geld hierin zou een muziekcentrum die investeert in het geld en geld in beleg- zitten? Als het ren- en een restaurant opknappen van verval- gingsfondsen, bedoeld dement twijfelachtig gevestigd. Ook heeft len bedrijfsgebouwen. voor een duurzame is, doen we het niet. de bank geld gestoken Kredieten aan vast- investering. Daarin zijn we net zo in de herinrichting van goed met een herbe- Wie een goed idee conventioneel als elke watertoren Buitenlust, stemmingen zijn een heeft voor de her- andere bank, aldus waar nu onder meer prima belegging, zegt structurering van een Putman. een ligfietsenmaker, senior relatiebeheer- bedrijfsgebouw kan ASN Bank heeft onder- een restaurant en een der Dorine Putman. bij ons een verzoek meer de verbouwing biologische winkel zijn indienen. Wij vragen van het voormalige gehuisvest. De bank heeft nu ons dan allereerst af: badhuis de Badcuyp in Tekst Sandra Langendijk ongeveer 3,5 miljard maakt het spaarders Amsterdam gefinan- Foto s Johan Nebbeling ligt te wachten op beter weer. Op de achtergrond rijzen de supermoderne urban villa s op van de Vinexwijk pal naast De Schaft. Werkgelegenheid Blijft De Schaft overigens bestaan nu De Meerpaal gereed is? Ja, zegt Speksnijder. Ze heeft voorafgaande aan de inspectie de website van de gemeente bekeken. Houten wil werkgelegenheid creëren. Er was hier geen werkloosheid. Maar door de bouw van Houten-Zuid zijn er 15.000 mensen bijgekomen, dus nu liggen die cijfers waarschijnlijk anders. Bovendien pendelde tweederde van de werkenden naar Amsterdam en Utrecht. Het zou mooi zijn als er in Houten zelf meer werkgelegenheid komt, want al dat woon-werkverkeer geeft veel overlast. We lopen een zijstraat in. Hier zien de gebouwen er plots een stuk moderner uit. En dan ontdekken we tussen de sloopbedrijven een kinderdagverblijf. Een vader zet zijn dochter achterop de fiets en een moeder loopt met een baby in een maxicosi in de ene hand en een kleuter aan de andere snel door de motregen naar haar auto. Slechts een heg scheidt het kinderdagverblijf van de Vinexwijk erachter, waarvan we zowat in de achtertuinen kunnen kijken. De conclusie van Mirjam Speksnijder: De Schaft is een rommelig en eigenaardig bedrijventerrein. Leegstand, verval en moderne dienstverlening wisselen elkaar af. Haar bevindingen zullen, samen met die van de andere rapporteurs, worden aangeboden aan plaatselijke en landelijke politici en beleidsmakers. Feiten en cijfers 28.000 tot 40.000 hectare (ongeveer 40 procent) van de bedrijventerrein is verouderd 8.300 ha bedrijfsruimte staat te koop of te huur tot 2015 komt er ruim 32.000 ha aan nieuwe bedrijventerreinen bij j a a r g a n g 2 n u m m e r 7 n o v e m b e r 2 0 0 6 Terra 15

Twintig jaar

T H E M A Mister ruimtelijke ordening Jaap Modder ergert zich mateloos aan het Nederlandse beleid op het gebied van landschap en ruimtelijke ordening. Met het geld voor de HSL-tunnel, hadden we ook de helft van het Groene Hart kunnen kopen. De kennismaking is op de fiets. Jaap Modder trapt zijn zwarte Gazelle met de interviewer achterop door het stadscentrum van Nijmegen, op zoek naar een goed terras. Want de najaarszon is verleidelijk en Modder kan nog de hele winter binnen zitten op het kantoor van de stadsregio Arnhem Nijmegen, waarvan hij bestuursvoorzitter is. Liever nemen wij daarom plaats op het modern vormgegeven en intieme Mariënburg. Hier, in de oudste stad van Nederland, tekent zich het nieuwe stadslandschap af: trendy horeca, een bibliotheek, een bioscoop en een theater klonteren samen rond de terrazzo sierbestrating. De strakke vormen en de eeuwenoude Mariënburgkapel passen wonderwel bij elkaar. Het plein onderstreept dat de inrichting van de openbare ruimte het humeur van een mens kan maken of breken. Het thema ruimte en landschap lijkt in de verkiezingsstrijd geen rol van betekenis te spelen. Zijn inrichtingsvraagstukken te ingewikkeld voor politici en hun kiezers? Ingewikkeld en abstract zijn de discussies over de nationale nota s. Als het over ruimtelijke ordening en het landschap gaat, moet je juist debatteren over concrete projecten als uitvloeisel van die abstracte nota s. Projecten als de HSL of de Betuweroute zijn natuurlijk heel geschikt voor het politieke debat. Hetzelfde geldt voor de A6/A9. In dat laatste debat vind ik het teleurstellend dat het alléén maar ging over het oplossen van files en dat het ruimtelijk ontwerp van de hele noordvleugel niet aan bod kwam. Maar dan kom je dus weer terecht in een machtig complex van oorzaken en gevolgen waarin je als argeloze kiezer het spoor gauw bijster raakt. Ruimtelijke ordening is nauwelijks een onderwerp voor landelijke discussies. Generieke maatregelen werken niet. Niet in onze bestuurlijke inrichting, waarbij gemeenten en regionale besturen met de uitvoering zijn belast. Bij het ministerie van VROM hebben ze jarenlang gedacht: als we een nota opstellen en we doen er een mooie kaart bij, dan gaan we kijken hoe de wereld verandert. Het is maar een paar keer gebeurd dat landelijke nota s grote invloed hadden. Geslaagd was bijvoorbeeld de zogeheten gebundelde deconcentratie uit de Tweede Nota Ruimtelijke Ordening in de jaren zestig. Het was een typisch Nederlandse antwoord op onze afkeer van grote steden. Later is daar het groeikernenbeleid uit voortgekomen. En het werkt nog steeds door, in de vorming van de stedelijke netwerken die nu groeien. Minder geslaagd in mijn ogen is de Vinex. Het is wel gelukt grote aantallen huizen te bouwen, maar in mijn ogen zijn het teveel uitbreidingslocaties geworden en is de bestaande stedelijke ruimte vaak onbenut gelaten. Uit Jaap Modder (1950) is voorzitter van het College van Bestuur van de Stadsregio Arnhem Nijmegen. Na zijn studie sociologie, met specialisatie planologie, vervulde hij functies in het openbaar bestuur en het bedrijfsleven. Zes jaar lang was hij wethouder in Ede, daarna werkt hij bij Arcadis en als directeur van het Nederlands Instituut voor Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting (NIROV). aanmodderen j a a r g a n g 2 n u m m e r 7 n o v e m b e r 2 0 0 6 Terra 17

Mijn idee: fuseer Verkeer en Waterstaat zo snel mogelijk met VROM. Dat zeg ik al jaren. Paars heeft toch geïnvesteerd in het Groene Hart door een tunnel voor de HSL te bouwen? Infrastructuur en ruimtelijke ontwikkelingen gingen hand-in-hand. Die tunnel heeft een miljard euro gekost. In plaats van een tunnel aan te schaffen om een van de hoekjes van het Groene Hart te redden, had het Paarse kabinet met hetzelfde geld misschien meer dan de helft van het Groene Hart kunnen kopen. Het was allemaal goedkope landbouwgrond. Uit onderzoek is gebleken dat Rotterdam zijn hele woningbouwtaak binnen de ring van autosnelwegen had kunnen volbrengen Die investering was dus eigenlijk een loos gebaar? Ik neem de landelijke discussies over landschap en ruimtelijke ordening niet erg serieus. Twintig jaar praten zonder iets substantieels te doen, daar komt het op neer. Politieke partijen zouden eens moeten kijken naar het Engelse model. Daar worden grote gebieden beschermd en beheerd op grond van gebiedswetten. Waarom is er nog geen Wet op het Groene Hart, waarin precies staat waar overheden, bedrijven, burgers en buitenlui zich aan moeten houden? Zo n wet zou een eind kunnen maken aan al het geneuzel over dit gebied. Een heel andere mogelijkheid zou kunnen zijn dat burgers grote stukken landschap zelf opkopen, bijvoorbeeld via Natuurmonumenten. Waarom wachten we op een overheid als die het laat afweten? onderzoek is gebleken dat Rotterdam zijn hele woningbouwtaak binnen de ring van autosnelwegen had kunnen volbrengen. Toch wordt op uitgebreide schaal buiten de stad gebouwd. Is dat nou goed voor Rotterdam? Ondertussen groeit half Nederland dicht, overal nieuwbouw, wegen, bedrijventerreinen... Daar faalt het beleid. De landelijke overheid eist haar invloed niet op. We praten al twintig jaar over het Groene Hart. Dikke Rijksnota s worden volgeschreven, maar er gebeurt helemaal niks. Gebrek aan daadkracht, zowel politiek als bestuurlijk. Zo lang de ministeries van VROM, Verkeer en Waterstaat en Binnenlandse Zaken zo langs elkaar heen werken blijft het bij mauwen. Bij VROM hebben ze best goede ideeën, maar zijn ze meestal afhankelijk van het vele geld dat bij Verkeer en Waterstaat ligt. Ik word niet vrolijker van uw verhaal. Is er nog hoop? De bal ligt bij de stadsregio s of de regiosteden zoals zich later zullen vormen. Gunstig is Europese concurrentie door de opkomst van stedelijke regio s in heel Europa. Dat brengt het besef met zich mee dat Nederland een provincie in Europa aan het worden is. Nederlandse stedelijke regio s moeten vooral scoren op zaken als arbeidsmarkt, bereikbaarheid en zeker niet als laatste een aantrekkelijke leefomgeving. Op die drie aspecten moet je optimaliseren. Met andere woorden: wie geen aantrekkelijke leefomgeving heeft, beschikt niet over de goede vestigingsvoorwaarden. Waar hoogopgeleide mensen niet willen wonen, zullen bedrijven zich niet vestigen. Landschap en leefomgeving gaan nu echt een economische waarde vertegenwoordigen. Daar mag je best hoop uit putten. Terra 18 j a a r g a n g 2 n u m m e r 7 n o v e m b e r 2 0 0 6

De vraag is alleen of we daar bijtijds iets van zullen merken. Lukt het om het tij te keren, voordat het te laat is? Je geloof het misschien niet, maar nu al gebeurt er meer dan je denkt. Bouwen zullen we moeten doen, omdat tot 2030 de bevolking nog toeneemt. Het gaat niet lukken om grote mobiliteit in de woningmarkt te stand te brengen. De miljoenen ouderen van straks blijven grotendeels in hun ruime huis wonen, daar hebben ze hun sociale omgeving en dat is prima. We moeten dus blijven bouwen. Dat doen we door contrast aan te brengen tussen de steden en de buitengebieden. In de buitengebieden wonen steeds meer mensen, Arnhem en Nijmegen hebben nu al minder inwoners dan de omliggende gemeenten samen. Er is een regiostad aan het ontstaan, waarin de steden en randgemeenten gezamenlijke belangen hebben. Het is gelukt af te spreken waar we nog duizenden woningen gaan bouwen, maar óók dat er tussen Arnhem en Nijmegen een 1.250 hectaren groot open gebied blijft, dat tegenwicht biedt aan de ontwikkeling van wonen, werken en infrastructuur. Het is het verhaal van rode contouren, lijnen waarbinnen in gemeenten en dorpen nog mag worden gebouwd, en groene contouren, lijnen die aangeven waar ruimte open en groen blijft. Hier geldt de metafoor van de oceaanstomer. We zijn al aan het roer aan het draaien, werken er hard aan, maar het duurt even voordat je ziet dat het schip van koers verandert. en Drenthe. Want die dreigen anders vol te lopen. Maar ook hiervoor geldt dat je gebiedswetten zult moeten maken, zeker omdat in de komende eeuw nieuwe ontwikkeling in de lage delen van de Randstad op veiligheidsbezwaren zullen stuiten in verband met klimaatsverandering en zeespiegelstijging. Want of we willen of niet: we zullen toch moeten opschuiven in de richting van de hogere zandgronden. Rond Zwolle, Deventer en Apeldoorn zullen dan ook stadsregio s ontstaan, om waardevolle gebieden te ontzien. Je zou de ontwikkeling van de groene ruimte alleen veel krachtiger ter hand moeten nemen. Als overheid zou je bijvoorbeeld iets kunnen regelen, zoals het recht van overpad in groene gebieden. Waarom mag je niet over het land van een boer lopen? Ook dit is in Engeland zoveel beter geregeld. Engelsen mogen door hun eigen landschap lopen, alles is in principe toegankelijk. Als je hier in Nederland de uiterwaarden in wilt, moet je overal over hekken klimmen. Dat moet toch anders kunnen? Tekst Jos Steehouder Foto s William Moore En die groene ruimte gaan de gemeenten samen ontwikkelen? Sterker nog: dat gebeurt al. In stadsregio s hoeven de afzonderlijke gemeenten elkaar geen vliegen meer af te vangen omtrent bedrijfsvestigingen en woningbouwontwikkeling. De concurrentie valt weg en maakt plaats voor het besef dat je ook de aantrekkelijkheid van de omgeving samen ter hand moet nemen. Geen van de partijen kan dat in zijn eentje. Nu al zie je dat Nijmegen geld steekt in de ontwikkeling van groene voorzieningen in Ubbergen, omdat veel Nijmegenaren daar in het weekeinde wandelen en fietsen. In groter verband zie je dat deze ontwikkelingen in regiosteden de redding zullen zijn voor open gebieden als het Rivierenland, de Veluwe We werken er hard aan, maar het duurt even voordat je ziet dat het schip van koers verandert j a a r g a n g 2 n u m m e r 7 n o v e m b e r 2 0 0 6 Terra 19

T H E M A Natuur is (ook) De economische waarde van landschap en natuur valt prima te berekenen, betoogt Tom Bade. Maar soms moeten we juist niet willen weten hoeveel euro s de natuur waard is. Sommige dingen doe je gewoon niet. Omdat ze ons te veel waard zijn. Tom Bade (1962) is We moeten toch niet altijd alles in geld uitdrukken, hoor ik vaak als ik een presentatie senior manager bij KPMG en voorzitter van de onlangs En dat klopt. Het is helemaal niet nodig aan geef over de relaties tussen natuur en economie. opgerichte vereniging Vrienden van prijskaartje te hangen. Sterker nog: het is zelfs iedere boom, schelp of zeldzame diersoort een de Veluwe. Hij is ongewenst. onder meer auteur Een puur economische benadering van natuur van het boek Van en landschap kan immers tot merkwaardige Betuweroute naar conclusies leiden. Zo wordt in de discussie over Veluweroute, waarin de maatschappelijke kosten en baten van de hij de economische Kaderrichtlijn Water de economische waarde waarde van de Veluwe van een mensenleven vastgesteld op 2,2 miljoen onder de aandacht euro. Kennelijk zijn er dus huizen die meer brengt. waard zijn dan een mensenleven! We hoeven ook niet alles in geld uit te drukken. Waarom zouden we mensen vragen wat een walvis of een panda waard is? Veluwe We kunnen beter gewoon onderzoek doen naar wat een natuurgebied aan opbrengsten genereert. Concrete opbrengsten, in de vorm van omzet, winst en werk. Het grote voordeel van deze aanpak is dat we het over écht geld hebben en over bestedingen die al hebben plaatsgevonden. Moeilijk? Welnee. We weten toch dat mensen veel meer willen betalen voor een huis in een natuurgebied dan voor dezelfde woning in een stedelijke omgeving? We weten toch ook dat de natuur ons water gratis zuivert en de samenle- We weten toch ook dat de natuur ons water gratis zuivert en de samenleving daarmee miljoenen aan kosten bespaart ving daarmee miljoenen aan kosten bespaart? Allemaal omzet, waardetoevoegingen of vermeden kosten die - in ieder geval deels - kunnen worden toegerekend aan de natuur. Dat wil nog niet zeggen dat we daarmee de waarde van de natuur echt in geld kunnen uitdrukken en dat na zo n studie de natuur vogelvrij is, omdat zij veel geld waard zou zijn. We laten er alleen mee zien dat de natuur een heleboel maatschappelijke baten genereert. Naast ecologische en emotionele argumenten een extra argument om de natuur te beschermen tegen zogenaamde harde economische en ruimtelijke claims op het gebied van wonen en werken. Sterker nog: het pleit juist voor méér natuur. De natuur rendeert immers vaak beter dan welk bedrijventerrein ook, zo blijkt uit eigen onderzoek vastgelegd in het boek De Veluwe verdient beter. Vanuit deze benadering is bijvoorbeeld de Veluwe het grootste bedrijventerrein van Gelderland. Daar wordt jaarlijks 535 euro omgezet in de toeristische sector. Maar omdat het vaak om kleine bedrijfjes gaat, valt dat minder op dan de omzet van die grote raffinaderijen op de Maasvlakte. Benadering Dit uitgangspunt vraagt natuurlijk wel om een andere benadering dan wat we nu zien bij de totstandkoming van maatschappelijke kostenbatenanalyses. Die proberen meestal geforceerd alles in geld uit te drukken. Een voorbeeld daarvan is de kosten-batenanalyse voor de Westerschelde Container Terminal in Zeeland. De realisering van deze terminal zou betekenen dat de Kaloot voorgoed zou verdwijnen, nou net een van de twee stranden in Nederland waar fossielen aanspoelen. Terra 20 j a a r g a n g 2 n u m m e r 7 n o v e m b e r 2 0 0 6