ISV s en de transitie naar Cloud Uitgevoerd door Keala Consultancy i.o.v. Previder
ISV s en de transitie naar Cloud Uitgevoerd door Keala Consultancy i.o.v. Previder pagina 2 Rijen, Samensteller: Ruud Alaerds
Inhoud 1. Introductie... 4 1.1. Over Previder... 5 1.2. De 4 Productgroepen van Previder... 5 2. Karakteristiek... 6 3. Transitie naar Cloud/SaaS... 7 4. Big changes in software land... 9 5. Inschakeling datacenters en cloud diensten... 14 6. Motivatie voor inschakeling datacenter... 16 7. Wat is belangrijk bij een hosting-/datacenter... 18 8. Servervirtualisatie... 19 9. Planvorming... 20 10. Grote (global) cloudaanbieders... 21 11. Afsluitend... 23 pagina 3
1. Introductie In de periode januari tot en met februari 2014 heeft Keala Consultancy een onderzoek uitgevoerd onder 200 ISV s in opdracht van Previder. De directie van deze in Nederland actieve software bedrijven is ondervraagd op hèt item dat in de gehele sector actueel is, namelijk de wijze waarop software bedrijven met het fenomeen cloud omgaan. In de afgelopen jaren zijn hierin reeds grote verschuivingen waargenomen. En de verwachting is dat het brengen van applicaties als een service naar eindgebruikers op termijn heel deze sector zal raken. Dit document beschrijft de resultaten van het onderzoek. In de interviews voor dit onderzoek is telefonisch gesproken met in hoofdzaak de directie van de bedrijven en met name bij grotere ISV s het operationeel of commercieel management. Uitgangspunt was dat men verantwoordelijk moet zijn voor beleid en keuzes in product en marktbeleid in de organisatie. De steekproef van het onderzoek onder ISV s is in die zin disproportioneel opgebouwd dat er in vergelijking met de werkelijke populatie van alle ISV s in Nederland relatief meer interviews voor dit onderzoek zijn uitgevoerd onder grotere ISV s. Dit om goede uitspraken te kunnen doen over ook middelgrote en grotere ISV s. pagina 4
1.1. Over Previder Previder is een datacenter- en cloudspecialist met een helder doel: business continuity, 100% uptime en keiharde garanties. Die leveren we met een perfecte combinatie van highend datacenters, cloud oplossingen en deskundige mensen. Mensen waarop u kunt bouwen. Vanuit onze eigen twin-datacenters leveren we de technische infrastructuur die nodig is voor het betrouwbaar hosten van applicaties. De oplossingen variëren van het leveren van datacenter en colocatiediensten, IaaS of PaaS, tot het bouwen en hosten van private clouds en het leveren van secure verbindingen. Onze carrier-neutrale datacenters zijn ISO 27001, 14001, 9001 en NEN7510 gecertificeerd en staan borg voor een extreme mate van bedrijfszekerheid. Wij helpen u graag persoonlijk met advies, het maken van een goede business case en technische support. 1.2. De 4 Productgroepen van Previder Co-locatie Previder heeft twee nieuwe, energiezuinige datacenters: PDC1 en PDC2. Beide zijn onderling gekoppeld, waardoor een twin-datacenter ontstaat. PDC1 (acht gescheiden zalen, 11.000m 2 ) en PDC2 (vier gescheiden zalen, 2.500 m 2 ) behoren tot de grootste carrier neutrale datacenters van Nederland. Gebruikers van de datacenters kunnen desgewenst ter plaatse beschikken over kantoorruimte met geavanceerde voorzieningen en uitgebreide vergaderruimten met audiovisuele presentatiemiddelen. De stroomvoorziening en koeling zijn van de nieuwste generatie. PDC1 is bovendien het eerste BREEAM Excellent gecertificeerde datacenter ter wereld! Meerdere unieke eigenschappen staan samen borg voor een extreme mate van bedrijfszekerheid. Cloud Hosting Previder biedt een breed scala Cloud Hosting oplossingen vanuit haar eigen hypermoderne datacenters in Nederland. Met de IaaS diensten Cloud Servers en Virtual DataCenter(VDC) kan on-demand cloud capaciteit worden gebruikt. Voor specifieke toepassingen levert Previder Private Cloud omgevingen die op maat worden ontworpen, gebouwd en beheerd. Daarnaast worden diverse oplossingen geboden voor online storage, backup, disaster recovery en fallback. Connectivity Previder levert verbindingen van de belangrijkste infrastructuurleveranciers in Nederland. Daardoor bent u verzekerd van een onafhankelijk advies als het gaat om de oplossing die in uw situatie de beste prijs/prestatieverhouding oplevert. Via het eigen datanetwerk van Previder kunnen uw locaties worden aangesloten op de datacenters en het internet. Bovendien is het mogelijk locaties onderling te koppelen met behulp van een VPN (Virtual Private Network). ISP Services Previder levert het complete dienstenpakket dat hoort bij een volwaardige ISP (Internet Service Provider). Tot de dienstverlening behoort onder meer domeinregistratie, webhosting en e-mailservices. Daarbij onderscheiden wij ons door de kwaliteit van de service die we bieden. pagina 5 Contactinformatie Previder BV Expolaan 50 7556 BE Hengelo 088-332 33 33 www.previder.nl info@previder.nl
2. Karakteristiek Slechts een klein deel van de in Nederland actieve ISV s past alleen software aan en brengt dat op de markt. Het overgrote deel bouwt haar oplossingen geheel zelf. Kleinere ISV s maken wat vaker gebruik in hun go-to-market van resellers. De grote ISV s benaderen hun markt bij voorkeur direct. Grootste deel van in Nederland actieve ISV s zijn: Klein van schaal (leeuwendeel is kleiner dan 20 FTE) Hebben een groot aandeel ontwikkel- en salesmensen in dienst Produceren in basis alleen eigen software Hebben eerder een branche focus (57%) dan een generieke focus (horizontaal) Zoals mocht worden verwacht is de meerderheid van ISV s vooral actief binnen Nederland. Toch is bijna tweederde van de ISV s ook actief in het buitenland. Alleen is het aantal klanten daar wel duidelijk minder ten opzichte van het aantal in Nederland. Er zijn geen ISV s die alleen in het buitenland actief zijn en gevestigd zijn in Nederland. Wat op zich logisch is te noemen. Ontwikkeling is qua personele bezetting nadrukkelijk aanwezig. Doorgaans is bijna de helft van de mensen actief in de ontwikkeling van software/product. Naarmate een ISV kleiner van omvang is, des te groter wordt het aandeel sales in het personeelsbestand. Hetzelfde geldt voor service / ondersteuningsmensen. pagina 6
3. Transitie naar Cloud/SaaS De ISV s actief in Nederland zijn anno 2014 in overgrote meerderheid bezig met of in overgang naar een SaaS oplossing. Liefst 52% levert haar product al via het SaaS model 16% is native SaaS leverancier 17% is in transitie naar SaaS en nog eens 14% verwacht op afzienbare termijn in transitie naar SaaS te zijn 18% is hardnekkig / principieel tegen SaaS en blijft bij traditioneel geleverde oplossingen Van de partijen in transitie verwacht een behoorlijk deel (58%) binnen een jaar operationeel te zijn. Maar toch ook 13% verwacht pas na 2 jaar op de markt te komen met SaaS. pagina 7 In 2012 was een relatief klein deel van de ISV bedrijven met een SaaS aanbod actief. Belangrijk was toen, maar ook nu zo blijkt uit dit onderzoek, de vraag vanuit de klant. Deze is niet alleen enorm toegenomen in de afgelopen jaren, de bekendheid met het Software as a Service leveringstype is ook duidelijk toegenomen. Er lijkt ook een duidelijke groei gekomen te zijn in het aantal partijen dat bij de start van het bedrijf onmiddellijk een SaaS gebaseerd aanbod heeft ( Cloud native ). Het deel bedrijven dat in transitie is of deze juist heeft doorgemaakt van on premise naar SaaS is in de periode 2012-2014 eveneens toegenomen. Het deel ISV s met een principiële weerstand tegen Cloud neemt duidelijk af.
Een ander groot verschil met de situatie 2 jaar geleden is het behoorlijk grote deel van bedrijven dat van begin af aan met een SaaS aanbod actief is in de markt. Dat is ten opzichte van 2012 bijzonder fors toegenomen. Deze zogenaamde native SaaS aanbieders worden steeds meer bepalend voor de Nederlandse ISV markt. Dit laat niet weg dat nog steeds het grootste deel (68%) van de in Nederland actieve softwarebedrijven de weg van transitie af legt. Het is opvallend te constateren dat ISV s die internationaal actief zijn ook relatief vaker een SaaS product voeren dan hun collega s die alleen nationaal actief zijn. Zonder vooruit te lopen op conclusies wordt SaaS ook vaak gezien als een deuropener naar meer internationale markten. Gesteld kan worden dat de zich op meer generieke markten richtende ISV s een relatieve voorsprong hebben op hun collega s die zich op een sector of branche richten als het gaat om de transitie naar Cloud. Als we kijken binnen de groep ISV s die zich op branches richt zijn verdere verschillen waarneembaar. Zo zijn branche specialisten op de transport- en zorgsector duidelijk verder in de ontwikkeling naar een SaaS aanbod dan ISV s die zich primair richten op sectoren als industrie of bouw. Omdat al eerder is geconstateerd dat het aanbieden van SaaS/Cloud door ISV s ook zeker samenhang vertoont met de vraag uit de markt, kan worden geconcludeerd dat sectoren als transport en zorg grotere vraag kennen naar oplossingen die in een SaaS vorm worden geleverd. pagina 8
4. Big changes in software land In de wereld van applicaties en software tekenen zich steeds duidelijker grote veranderingen af. Niet alleen moeten de gevestigde partijen, met een zeer aantrekkelijk inkomstenplaatje, langzaam steeds meer afscheid nemen van hun lang gekoesterde traditionele producten. De denk- en vooral rekenwijze moeten ingrijpend om. Want niet alleen voor iedere licentieklant zijn meerdere online klanten nodig. Ook is er sprake van een pijnlijke onderbreking in de inkomsten. Immers er wordt nu per gebruik en per maand afgerekend en niet meer in één keer voor een heel jaar. Qua denkwijze is er ook het een en ander behoorlijk veranderd. Het traditionele productdenken moet nu veranderen naar de aanpak van een dienstenleverancier. De gedurfde stap van deze leveranciers, die toch te maken hebben met een zeer groot gebruikerspubliek wordt blijkbaar beloond. Er is in eerste instantie veel te verliezen. En juist die angst en de uitdovende zekerheid van de bestaande business zorgt voor een vertraagde reactie bij de gevestigde orde. Verwacht mag worden dat door de stappen van ondermeer de genoemde gevestigde partijen de Cloud business nu pas goed op gang zal komen. En niet alleen voorbehouden blijft aan de leveranciers met Cloud in hun DNA. Het blijkt uit de marktontwikkelingen dat Cloud niet alleen here-to-stay is, maar dat we pas aan het begin staan van grote verschuivingen. Voorafgegaan door een trend naar hosting komt nu langzaam de meerderheid van organisaties aan in de fase van Cloud adoptie. Dat Cloud ontwikkelingen zeer geleidelijk gaan dat wisten we al. Maar dat het Cloud model niets en niemand ongemoeid zal laten, dat hadden eigenlijk alleen de meest extreme voorspellingen een aantal jaar geleden voorzien. In het onderhavig onderzoek zijn de benoemde obstakels in de transitie naar SaaS (aldus de ISV s) enerzijds de financiële situatie: De overgang van licentie inkomsten naar pay-per-use inkomsten; De Investering op zich. En anderzijds de focus die men heeft op bestaande business. Dit houdt als het ware de gang richting het ontwikkelen van een SaaS aanbod tegen. pagina 9
Het beeld dat er is van en de ervaring die er is bij de ISV s ten aanzien van het vroeg of laat rendabel zijn is erg wisselend. Van de 19% die claimt direct vanaf introductie een rendabele SaaS oplossing te hebben. Tot de 12% die verwacht of weet dat dit wel langer dan 2 jaar duurt. Aandachtspunt, want ervaren als een negatief aspect in het voeren van een SaaS oplossing, is zeker security. Afhankelijkheid van externe partijen is een tweede punt dat opvalt en relatief vaker genoemd wordt als een negatief ervaren aspect van SaaS voor de ISV. Natuurlijk zijn de reacties op een stelling zoals in bovenstaande figuur verdeeld. Toch is de groep ISV s die al op het SaaS pad zitten het niet onverdeeld eens met deze stelling. Zelfs voor deze groep is het hebben van een SaaS oplossing niet een garantie voor succes op zich. Dat blijkt. pagina 10
Zeker bij de aan SaaS twijfelende en zich duidelijk tegen SaaS verzettende ISV s is men het algemeen over eens dat SaaS niet de omzetbrenger zal zijn binnen nu en 2 jaar. Veel duidelijker positief is die verwachting natuurlijk bij diegenen die reeds ingezet hebben op een SaaS aanbod. De groep ISV s die nu in transitie is, is zeker nog niet overtuigd van het feit dat men over 2 jaar qua omzet duidelijk afhankelijk zal zijn van het SaaS aanbod. En dat is op zich opvallend te noemen. Dit wijst er ook op dat dit deel van de ISV s meer reactief is dan proactief. pagina 11 Waar ISV s twijfelen ten aanzien van SaaS blijkt ook nog een behoorlijk deel niet duidelijk te hebben hoe de klant tegenover SaaS staat. Waar men al over is op een SaaS aanbod, is ook overduidelijk sprake van een positieve klanthouding ten aanzien van SaaS. Meer inhoudelijk spelen voor de klant factoren als prijs/investering, uitbesteding en zeker ook flexibiliteit door bijvoorbeeld mobiel te kunnen werken een duidelijke rol.
Wat is nu, aldus de ondervraagde ISV s, van belang in het optimaliseren van het SaaS aanbod? Niet onverwacht staat security daar met stip bovenaan. Security wordt gevolgd door het ermee nauw verwante uitwijk. Derde en vierde aspect in deze ranglijst zijn cloud backup en connectivity. Waarmee maar al te duidelijk wordt dat het aanbieden van SaaS vooral een kwestie is van veiligheid en beschikbaarheid voor ISV s. pagina 12
Het is bijzonder te zien dat de kosten discussie rond SaaS danwel on premise oplossingen niet een duidelijke verdeeldheid geeft tussen de partijen met en zonder ervaring in SaaS. Men is het over het algemeen niet overduidelijk eens met de stelling dat de TCO van SaaS beter is dan voor on premise software. Natuurlijk zijn de partijen met een (bijna) live SaaS offering hier wat positiever over dan de partijen die die ervaring nog op moeten doen. Maar over het algemeen is er geen unaniem gevoel dat de TCO van SaaS voor een ISV automatisch lager is dan die van on premise oplossingen. pagina 13
5. Inschakeling datacenters en cloud diensten Van de nu reeds SaaS aanbiedende partijen: Heeft 80% een extern datacenter ingeschakeld 20% een eigen datacenter in gebruik Het beeld van ingeschakelde datacenters is zeer divers/gefragmenteerd Meest genoemde namen in dit verband zijn KPN, Telecity, Interconnect, Leaseweb, Microsoft (Azure), Bit, Denit en EU Networks Van de nu reeds SaaS aanbiedende partijen: Betrekt 60% IaaS diensten extern Heeft 40% dat zelf in huis Ook hier is het beeld van ingeschakelde IaaS partijen zeer divers/gefragmenteerd Meest genoemd zijn Amazon, Denit, Microsoft, Rackspace, Cloud VPS en HP Van de nu reeds SaaS aanbiedende partijen: Heeft 32% een extern PaaS platform in gebruik Claimt 68% dit zelf te hebben Er is geen marktleider aan te wijzen op dit vlak Microsoft wordt relatief wat vaker genoemd, maar er is zeker geen onomstoten marktleider pagina 14
Over het algemeen geeft het merendeel van de ISV s de voorkeur aan afname van hostingdiensten van een Nederlands datacenter. Dit geldt zowel voor de reeds in SaaS actieve als diegenen die op termijn op SaaS actief zullen gaan zijn. Alleen onder de ISV s die principieel tegen de gang naar SaaS zijn, is de interesse in een Nederlands datacenter duidelijk minder groot. Maar we kunnen ons bij deze laatste groep natuurlijk ook afvragen of er überhaupt sprake is van belangstelling voor inschakeling van datacenters in het algemeen. pagina 15
6. Motivatie voor inschakeling datacenter Primair genoemde reden om datacenter/iaas/paas diensten uit te besteden hebben met kennis en focus op core business te maken. Maar kosten en gebruiksgemak spelen zeker ook een rol. De database waarop de SaaS oplossing in gebruik is genomen is in de meeste gevallen SQL Server, maar MySQL is ook sterk in gebruik. Oracle speelt met haar primaire database niet echt een rol van betekenis. Wanneer we kijken naar de ISV s die in de toekomst ook een SaaS aanbod zullen hebben, dan zijn Microsoft en Oracle de meest overwogen partijen wanneer het gaat om het database platform waarop men wenst te ontwikkelen. pagina 16
Er is verdeeldheid over de stelling dat uitbesteding van hosting voor de softwaresector een noodzaak is. De gang naar Cloud maakt de ISV s wel duidelijk positiever ten opzichte van het idee om hosting uit te besteden. Opvallend is de groep ISV s die nu in transitie zijn richting een SaaS aanbod. Daar is men meer overtuigd van het uitbesteden van hosting dan de collega s die al op SaaS actief zijn! Vermoedelijk schuilt de kosten discussie hier ook deels achter bij deze groep. En anderzijds de inschatting dat men niet de juiste kennis/capaciteit in huis heeft. pagina 17
7. Wat is belangrijk bij een hosting-/datacenter Beschikbaarheid, security en connectivity zijn de doorslaggevende oftewel knock-out criteria bij de inschakeling van een hostingpartij danwel datacenter. Deze aspecten tekenen zich duidelijk af ten opzichte van de andere in de interviews voorgestelde aspecten. pagina 18
8. Servervirtualisatie Het overgrote deel (86%) van de SaaS aanbiedende ISV s maakt gebruik van servervirtualisatie. VMware is dominant voor wat de keuze in oplossing voor servervirtualisatie bij ISV s is. Op afstand gevolgd door Microsoft. Dit zelfde beeld voor servervirtualisatie is terug te vinden bij de partijen die nu in transitie zijn. Stabiliteit, schaalbaarheid en prijs zijn de vaker genoemde criteria waarom gekozen wordt voor een bepaalde leverancier van servervirtualisatie. In tweede instantie gaat het om meer subjectieve argumenten als marktleiderschap, bekendheid en reputatie van merk danwel leverancier. Ook onder de toekomstige SaaS leverende ISV s is er duidelijk de keuze voor server virtualisatie. 4 op de 5 zegt hier plannen toe te hebben. Ook hier 2 partijen die in de overwegingen voornamelijk genoemd worden: Microsoft en VMware. Opvallen is wel dat Microsoft relatief vaker overwogen wordt door deze categorie ISV bedrijven. Dit tegen de huidige marktverhoudingen (waar VMware de boventoon voert) in. pagina 19
9. Planvorming Een betrekkelijk klein deel van de ondervraagde ISV s die SaaS aanbieden heeft plannen om in het komende jaar een nieuwe datacenter leverancier in te schakelen: 9%. Hetzelfde beeld komt terug als het gaat om een nieuwe IaaS leverancier: 6% heeft plannen. Slechts 2% van de SaaS leverende ISV s zal in de komende 12 maanden een nieuwe PaaS leverancier zoeken. Deze bescheiden cijfers inzake investeringen passen ook wel in het zeer geleidelijke beeld van leverancierskeuzes bij de inschakeling van datacenters en Cloud infrastructuur en Cloud platform diensten. Er is sprake van leverancierstrouw en dus weinig wisselgedrag. Bij de ISV s die in de toekomst SaaS zullen gaan leveren en verwachten te gaan leveren, is er op voorhand weinig bezwaar te bespeuren tegen de inschakeling van een datacenter. Dat valt af te lezen aan de veelheid van plannen om een datacenter in te gaan schakelen. De belangrijkste drivers om datacenter diensten uit te besteden liggen bij deze ISV s op het gebied van kosten, (gebrek aan) kennis en het feit dat zij dit niet tot hun core business beschouwen. pagina 20
10. Grote (global) cloudaanbieders Bijna de helft van de SaaS-leverende ISV s zegt ervaring te hebben met een grote cloudaanbieder zoals Amazon of Microsoft Azure. Deze ervaringen zijn eerder positief dan overwegend negatief te noemen. De native SaaS ISV s zijn wat minder gunstig gestemd over de grote Cloud aanbieders dan de SaaS aanbiedende ISV s die een transitie hebben doorgemaakt Grote cloud aanbieders zijn niet in trek bij de huidige SaaS leverende partijen. Er is namelijk op een zeer bescheiden schaal sprake van plannen in die richting. Ongeveer 10% zal in de komende 12 maanden van een dergelijk grote cloudaanbieder gebruik gaan maken. 7% twijfelt nog. Zeker 4 op de 5 van de op dit moment SaaS-leverende partijen heeft geen plannen daartoe. pagina 21
Bij de toekomstige SaaS-leverende partijen is men over het algemeen wat positiever. Daar worden de grote cloudaanbieders relatief vaker overwogen. pagina 22
11. Afsluitend Deze studie wijst uit dat inmiddels een aanzienlijk deel van de in Nederland actieve ISV s de transitie naar Cloud gemaakt heeft of aan het maken is. Vergroting van marktbereik (ook internationaal), omzet en groei van de organisatie wordt onderkend als een gevolg van de stap naar SaaS. Zeer vaak wordt daarbij de problematiek van te weinig tijd en skills/kennis ervaren. De groei in de Nederlandse ICT markt is met name ook terug te vinden op de Cloud gerelateerde productgebieden. Waar de overall groei (externe bestedingen) maar juist boven de 2% uit zal komen voor 2014 is de verwachting dat de Cloud diensten segmenten met zeker 25% tot soms wel 50% zullen gaan groeien. Niet verwonderlijk dus ook in dit kader dat veel ISV s aangeven plannen te hebben danwel stappen te hebben gemaakt richting een Cloud aanbod. pagina 23
Er zijn wel een aantal punten te benoemen waar de zich in Cloud begevende softwareleverancier rekening mee dient te houden: Het gaat niet zo maar om een extra product in je bestaande organisatie; Het SaaS product is ook niet zo maar een nieuw product voor je klant; Je eigen rol als leverancier veranderd (de plaats in de waardeketen van de klant wordt hoger); Je verdienmodel verandert ingrijpend; Focus, focus en nog eens focus... biedt nieuwe kansen. Realiseer je dat een focus meer kansen biedt want ook de concurrentie in het SaaS veld is enorm en anders dan in de meer traditioneel opgebouwde markt van on premise (licentie gebaseerde) software producten; Vergroot je marktbereik - ook internationaal. Landsgrenzen vallen (nog verder) weg. Het merendeel van de ISV s blijkt vanuit klant- of marktvraag te handelen als het gaat om de beslissing of men in transitie naar SaaS gaat. Kennis, meer specifiek, het gemis aan de juiste kennis en skills wordt gezien als probleem op weg naar deze transitie. Het aanbieden van SaaS vooral gezien als een kwestie van veiligheid en beschikbaarheid door ISV s. Het feit dat men nog niet actief is met het ontwikkelen van een SaaS oplossing lijkt deels ook te maken te hebben met een onvoldoende beeld van wat de markt (de klant) nu eigenlijk vraagt. Kortweg kan gesteld worden dat de eerste golf van softwarebedrijven Cloud en SaaS proactief heeft opgepakt. De tweede zich nu aftekenende golf pakt een transitie naar SaaS meer reactief (geleid door de markt) op. De derde golf van software bedrijven die vroeg danwel laat het SaaS - pad inslaan weet dat nu nog niet en is niet alleen reactief maar ook minder snel reagerend. Dit komt door een mix van factoren. Maar het ontbreken van een omzetdoelstelling of drive is er zeker een belangrijke in. Men staat over het algemeen positief tegenover de inschakeling van datacenter of cloud diensten. Men ziet dit ook als een ontzorgende stap. Waarbij betrouwbaarheid, security en kennis belangrijke elementen zijn en men zich vooral op de core business wenst te richten. Daarbij komt dat er een grote voorkeur is voor in Nederland gevestigde of Nederlandse datacenters. Grote cloud platform aanbieders zoals Amazon of Microsoft met Azure worden door de huidige SaaS aanbieders wat meer argwanend bekeken dan door de groep ISV s die nu nog in transitie zit. Over het algemeen is het sentiment ten aanzien van deze wereldwijd actieve partijen gematigd positief te noemen. Copyright 2014 Keala Consultancy, Rijen pagina 24 Behoudens uitzondering door de wet mag zonder schriftelijke toestemming van de rechtshebbende(n) op het auteursrecht c.q. de uitgever van deze uitgave, door de rechtshebbende(n) gemachtigd namens hem (hen) op te treden, niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilms of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op de gehele of gedeeltelijke bewerking. De uitgever is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen voor kopiëren, als bedoeld in artikel 17 lid 2, Auteurswet 1912 en in het KB van 20 juni 1974 (Stb 351) en artikel 16b, Auteurswet 1912, te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the publisher. De uitgever is zich volledig bewust van zijn taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Voor eventueel in deze uitgave voorkomende onjuistheden kan Keala echter geen aansprakelijkheid aanvaarden.