Wat is een universiteit? Over de res publica en het publiek maken van dingen Een denkoefening Prof. Dr. Jan Masschelein Historische uitvindingen: De school De Academie van Plato De middeleeuwse universiteit Vormkenmerken en bewoners Vormkenmerken en bewoners Instelling van academisch onderwijs: denkend en publiek onderwijs (vrije tijd, gewijd aan studie) Meesters/professoren en studenten (amor veritatis/amor sciendi) De idee universiteit : Publiek maken, publiek verzamelen, publiek vormen Het (hoor)college als plaats van professeren Een sociaaltechnologisch tijdsdispositief De kwestie van de universiteit vandaag: De mobilisering in naam van excellentie en kwaliteit De virtualisering op grond van een nieuwe materiële basis 1
Historische uitvindingen: de school De uitvinding van de school bestaat erin vrije tijd (Grieks) σχολή: vrije tijd, rust, uitstel, studie, discussie, school, schoolgebouw beschikbaar te stellen aan hen die daar volgens hun geboorte en hun plaats in de samenleving eigenlijk niet over konden beschikken. De school is in die zin een speelruimte of publieke ruimte, een plaats waar kennis ter beschikking wordt gesteld, vrij wordt gegeven. Historische uitvindingen: de academie Socrates ondervraagt, onderzoekt, spreekt waarheid ( parrhesiast ), denkt (staat bij iets stil en vergeet de tijd) op straat Socrates drinkt de gifbeker om zichzelf en de waarheid trouw te blijven (waarheidsliefde als ethos). De dood is geen kwestie van moeten, maar van kunnen Plato maakt kennis met pythagorische gemeenschap (meditatie over het mysterie van het getal) Academie (387 v.c) als school waar socratische activiteit, socratische gesprekken, socratische ethos en pyhtagorische ervaring op een geregelde wijze worden herhaald: bij de dingen zijn, spel van vraag en antwoord, leven in een asiel van de waarheid 2
Historische uitvindingen: de middeleeuwse universiteit Universitas i magistrorum et scholarium/universitas i i studii lectio divina opgesplitst in lectio spiritualis (kloostercel, kapittelzaal, kruisgang) en lectio scolastica (nieuwe plaats: universiteit) De ontwikkeling van de bladspiegel: van zingende zinnen naar spiegel van gedachten (zintekens, ondertitels, citaten, markeringen, indexen, nummering, systematisering van bemerkingen & commentaren) Het ontstaan van de boek tekst maakt dat de studenten gaan meelezen (college): er wordt ook letterlijk een zichtbare en beschikbare tekst tussen hen gelegd en opengeslagen Historische uitvindingen: middeleeuwse universiteit De boek tekst ktwas niet tlanger het symbool van een goddelijke realiteit, maar de materialisatie van abstracties en concepten (gedachten) De boek tekst vraagt geen gehoorzaamheid of geloof, maar (kritische) interpretatie en commentaar Universiteit is pedagogische vorm sui generis: leren en onderwijzen als publieke studie, publiek (samen )lezen De universiteit was in die zin het opnieuw vormgeven van de idee van de vrije tijd als tijd van de publieke studie door meesters en studenten die amor sciendi en amor veritatis delen 3
De universiteit en de res publica: publiek maken, publiek verzamelen en publiek vormen Res publica is wat iedereen publiek aanbelangt en daarom publiek besproken wordt. Ding/Res is niet iets dat we voorstellen of vervaardigen, geen object maar een zaak, iets wat ons raakt, inter esseert en aanwezig is, dat ons bekommert. Zaak is wat ons aan het denken zet en ons als denkend publiek verzamelt Universiteit is architectuur waar iets de macht verwerft ons te doen denken (stilstaan bij), een aarzeling tot stand brengt, een zaak wordt en zo een publiek in het leven roept en vormt. College als tijd en ruimte van: eenheid van onderzoek, onderwijs en maatschappelijke betekenis; parrhesia (recht en plicht om vrank en vrij de waarheid te zeggen); gemeenschap van professoren en studenten als denkend publiek; collectief experiment Het hoorcollege als plaats van het professeren: academisch onderwijs en het onderscheid tussen doceren en professeren Doceren (Latijnse docere): onderrichten, inlichten, iemand in kennis stellen, bekend maken Docenten geven les en onderrichten, maken feiten bekend, en ook de manier waarop men tot die feiten gekomen is; ondersteunen en begeleiden lerenden door stimulerende leeromgevingen aan te bieden die tegemoetkomen aan individuele leerbehoeften. Willen zo het leren als individuele constructie van kennis ondersteunen, faciliteren, begeleiden. 4
Professeren (Latijns) profiteri, profero: te voorschijn brengen, voor de dag halen, publiek maken, uitbreiden; maar ook opschorten, verdagen, tot stilstand brengen. Professor is diegene die er in slaagt om een ding werkelijk te maken, tot leven brengt, zodat het ons aan het denken zet (ons doet stilstaan) Professor is een figuur wiens activiteit een publiek karakter heeft, die (in het) publiek denkt College geven is niet enkel iets bekendmaken, maar ook een zaak aanwezig stellen en uitnodigen om opnieuw, en zelf, te kijken en te denken. De professor is er niet voor de student, de student is er niet voor de professor, beiden zijn er omwille van de zaak en de waarheid van de zaak De bewoners van de universiteit zijn geen docenten en lerenden/leerders, maar professoren en studenten. Zij delen het aandachtige en experimentele ethos van geleerden, dwz, van mensen die samen studeren in de aanwezigheid van een ding en in confrontatie met een publiek. Een sociaaltechnologisch tijdsdispositief: vrije tijd, tegenwoordige tijd, aanwezigheid. In het college (in tegenstelling tot de les) richt de spreker/professor zich tot het publiek als iemand die niet essentieel verschillend is van het verzamelde publiek. En precies daardoor nodigt hij zijn publiek uit zich met de zaak in te laten. De manier van zich verhouden van zowel de spreker als zijn/haar publiek brengt hen ertoe de zaak die in het college aan bod komt te ervaren als reële en gemeenschappelijke zaak, als (onderdeel van een) wereld. Het college trekt ons in de tegenwoordige tijd (hier en nu bij de zaak zijn), de vrije tijd die niet van de ontspanning maar van de studie is, en daarmee uit de gewone tijd. 5
De kwestie van de universiteit vandaag: mobilisering en virtualisering Onderzoekers, professoren en studenten permanent gemobiliseerd met het oog op (internationale) excellentie. Vraagt een ondernemende houding (gehoorzaamheid en onderwerping ten aanzien van een permanent kwaliteitstribunaal, die samengaat met een angst om tijd te verliezen, om niet productief te zijn). Virtualisering op grond van nieuwe materiële basis (van boek tekst naar scherm tekst): community of learners (individuen delen enkel de poging om aan individuele leerbehoeften en keuzes te voldoen), grenzeloze online bereikbaarheid ipv aanwezigheid, onderzoekers/ docenten en lerenden vervangen professoren en studenten Om de traditie van de universiteit levendig en maatschappijbepalend verder te zetten dienen we een nieuwe kunst te ontwikkelen, binnen en met behulp van technologie, voor het publiek maken van dingen; en nieuwe vormen zoeken van het aanwezig stellen van gemeenschappelijke zaken die een denkend publiek kunnen verzamelen. Examenvragen Mtd Met de middeleeuwse universiteit it itontstaat tt teen unieke ik pedagogische vorm (een pedagogische vorm sui generis). Zou u kunnen toelichten wat het unieke karakter van die vorm uitmaakt? Waarom zou men kunnen zeggen dat het (hoor)college tot de essentie van academisch onderwijs behoort? In welke zin stellen de zorg om kwaliteit (ipv waarheid) en de hedendaagse vormgeving van het onderwijs (ICT, PPT, etc.) uitdagingen aan het academisch karakter van het onderwijs? 6