Brancheonderzoek BNA Conjunctuurmeting oktober 2012 Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst Bond van Nederlandse Architecten Jollemanhof 14 Postbus 19606 1000 GP Amsterdam T 020 555 36 66 F 020 555 36 99 bna@bna.nl www.bna.nl
In opdracht van BNA. Zoetermeer, november 2012 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia/Stratus. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia/Stratus. Panteia/Stratus aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia/Stratus. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia/Stratus. Panteia/Stratus does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.
Inhoudsopgave Samenvatting 4 1 Inleiding 5 2 Vooruitzichten 7 2.1 Werkvoorraad 7 2.2 Aantal nieuwe opdrachten 8 2.3 Ontwikkeling omzet 9 2.4 Ontwikkeling honorarium 9 2.5 Ontwikkeling aantal medewerkers 10 2.6 Ontwikkeling per marktsector 11 2.7 Ontwikkeling per type opdracht 12 2.8 Ontwikkeling per type opdrachtgever 13 3 Financiering en verwachte veranderingen 15 3.1 Financiële belemmeringen 15 3.2 Veranderingen in de komende 12 maanden 16 3
Samenvatting De BNA peilt ieder half jaar de stemming in de branche met de conjunctuurpeiling. Hiervoor wordt een vaste vragenlijst gebruikt die aan alle bureaus is voorgelegd. Dankzij deze vaste aanpak zijn de resultaten in de tijd goed met elkaar te vergelijken. Een belangrijke indicator voor de branche is de werkvoorraad. Gemiddeld is er in oktober 2012 een werkvoorraad van circa 4 maanden. Dat is vrijwel gelijk aan de situatie van begin 2012. Een jaar geleden was dat nog 4,7 maanden. Voor de branche was 2008 een topjaar. De werkvoorraad lag toen op een niveau van ruim 9 maanden. Daarbij komt dat in 2008 bijna 2 keer zoveel mensen werkten in de branche. De verwachtingen voor het aantal nieuwe opdrachten en de ontwikkeling van de omzet zijn niet positief. Meer dan de helft van de bureaus verwacht een daling in het aantal opdrachten en van de omzet. En dit werkt ook door in het aantal medewerkers dat het bureau in dienst kan houden. Hier verwachten de bureaus een verdere daling van circa. De weinig optimistische verwachtingen bij deze vragen zijn de afgelopen 4 metingen vrijwel gelijk en ze blijken in de praktijk helaas ook uit te komen. Van de kantorenmarkt en de woningmarkt verwachten de meeste bureaus weinig de komende tijd. Relatief positief zijn de verwachtingen in de gezondheidszorg en de gemengde projecten. Kijken we naar de aard van de projecten dan zijn transformatie/renovatie, hergebruik/herontwikkeling en verbetering/verduurzaming de typen opdrachten waar bureaus net als bij de vorige meting een duidelijke toename van het belang verwachten. Nieuw in de vragenlijst van oktober zijn vragen rond de financiering van het bureau. Circa de helft van de bureaus heeft geen last van financiële belemmeringen. Bureaus die wel problemen ervaren, noemen het toenemende debiteurenrisico en de kredietlijnen met de bank. De financiële belemmeringen werken door in de reguliere bedrijfsvoering en bij het doen van investeringen (vernieuwing/innovatie). Het komend jaar ligt de focus bij de bureaus op het vergroten van de concurrentiekracht, verdere kostenreductie, het verhogen van de productiviteit en het doorvoeren van procesinnovatie(s). 4
1 Inleiding De BNA heeft de laatste jaren een onderzoeksagenda die bestaat uit de Benchmark die zich richt op de bedrijfseconomische prestaties van bureaus en twee halfjaarlijkse conjunctuurpeilingen. De laatste conjunctuurpeiling is in oktober 2012 uitgevoerd. De vragen die in deze conjunctuurpeiling worden gesteld zijn binnen de bouwketen via het platform Cencobouw (overlegplatform van brancheverenigingen in de bouw en infra) afgestemd. Daardoor zijn de resultaten van het conjunctuuronderzoek van verschillende partijen in de bouwketen goed met elkaar te vergelijken. Per bureau 1 respondent Voor het onderzoek is per bureau één directeur-eigenaar uitgenodigd. Bij de tweede oproep is, indien aanwezig, een tweede directeur-eigenaar uitgenodigd. Bij de derde oproep is een eventuele derde directeur-eigenaar uitgenodigd. Per bureau kon maar één keer de vragenlijst worden ingevuld. In totaal zijn op deze manier 1.412 bureaus uitgenodigd, bij 22 bureaus is de mail niet aangekomen. 421 bureaus hebben de vragenlijst helemaal ingevuld. De netto-respons is hiermee 3. Tabel 1 Verdeling respons Aantal respondenten In % aantal leden BNA 1 tot 5 medewerkers 301 28 5 tot 10 medewerkers 53 29 10 tot 20 39 42 20 tot 40 18 72 40 of groter 10 77 Totaal 421 30 5
2 Vooruitzichten 2.1 Werkvoorraad De werkvoorraad uitgedrukt in maanden verschilt sterk met de omvang van de bureaus. De resultaten van deze meting worden vergeleken met onderzoek dat in opdracht van de BNA vanaf 2008 is uitgevoerd. Werkvoorraad blijft op dieptepunt De werkvoorraad is gezakt tot het niveau van het 2010. In 2011 leek de weg naar boven weer een beetje gevonden te zijn. Begin 2012 is de tweede dip echter duidelijk geworden en de huidige meting laat zien dat alleen de grootste bureaus een positief signaal laten zien. Bij de andere grootteklassen is de werkvoorraad vergelijkbaar met die van dit voorjaar. Bij deze ontwikkeling komt nog dat er de laatste jaren een aanzienlijke daling van het aantal medewerkers in de branche is. Ten opzichte van 2008 is meer dan de helft van de werkgelegenheid verdwenen in de branche. De werkvoorraad van 2012 is daarmee dus ook nog eens een veel kleinere voorraad want er worden veel minder medewerkers mee gedekt dan in topjaar 2008. De gemiddelde werkvoorraad bedraag nu 4 maanden. Dat is vrijwle gelijk aan de situatie een half jaar geleden. In 2011 was de situatie beter met een gemiddelde werkvoorraad van 4,7 maanden. In Figuur 1 is als eerste jaar 2008 afgebeeld. Voor de branche was 2008 een erg goed jaar. Figuur 1 Voor hoeveel maanden is er werkvoorraad? 20 mnd 16 mnd 17,3 14,9 12 mnd 11,1 12,0 12,0 11,8 8 mnd 4 mnd 9,5 8,2 9,1 8,4 6,7 5,6 4,8 7,8 7,7 5,9 5,0 3,9 9,5 8,1 6,5 4,4 7,6 7,5 5,5 4,1 8,9 6,9 5,3 4,9 3,5 7,1 4,6 4,9 3,6 0 mnd 2008 2009 2010 2011 maart 2011 sept 2012 maart 2012 nov 1 tot 5 5 tot 10 10 tot 20 20 tot 40 40 en groter Bron: Stratus marktonderzoek 2009-2012, USP 2009 en 2008, bewerking Stratus. 7
Figuur 2 Beoordeling huidige werkvoorraad tot 5 2 7 5 tot 10 1 7 10 tot 20 21% 7 20 tot 40 6% 1 7 40+ 2 3 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Groot Normaal Klein De huidige werkvoorraad wordt in het algemeen als klein ervaren. Opvallend is dat de grotere bureaus (40+) hun werkvoorraad relatief beter beoordelen dan kleinere bureaus. 2.2 Aantal nieuwe opdrachten 56% verwacht daling aantal opdrachten De prognoses voor 2012 zijn gevraagd voor het komende kwartaal en voor heel 2012. Het aantal optimistische bureaus is gedaald tot 16%. Het vierde kwartaal in aantal opdrachten gaat volgens slechts 1 positief eindigen. Het aantal opdrachten daalt voor heel 2012 gemiddeld met circa. Begin dit jaar werd een daling verwacht van 4,. Die inschatting blijkt dus uit te komen. Figuur 3 Verwachte ontwikkeling aantal nieuwe opdrachten Daling met meer dan 1 3 3 4 41% Daling met tot 1 1 16% 1 Blijft ongeveer gelijk 2 31% 31% 3 Stijging met tot 1 1 1 C Stijging met meer dan 1 1 1 2 2 3 3 4 4 3e kwartaal 2011 1e kwartaal 4e kwartaal Heel 2012 8
2.3 Ontwikkeling omzet 5 verwacht daling omzet De prognose voor de omzet laat bijna hetzelfde beeld zien als bij de ontwikkeling van het aantal opdrachten. Niet meer dan 16% verwacht nog een stijging van de omzet. De verwachting is ten opzichte van begin 2012 duidelijk negatiever geworden. De gemiddelde omzetdaling werd begin 2012 nog ingeschat op 3,. Inmiddels is de verwachte omzetdaling in negatieve zin bijgesteld naar voor heel 2012. Figuur 4 Verwachte ontwikkeling omzet Daling met meer dan 1 3 36% 4 4 Daling met tot 1 16% 1 1 1 Blijft ongeveer gelijk 2 2 3 3 Stijging met tot 1 Stijging met meer dan 1 1 1 2 2 3 3 4 4 5 3e kwartaal 2011 1e kwartaal 4e kwartaal Heel 2012 2.4 Ontwikkeling honorarium Daling honorarium met gemiddeld 3, Het honorarium staat al tijden onder druk en daarin is geen verandering gekomen volgens de leden van de BNA. Een derde verwacht een daling met 5 of meer procent. De ontwikkeling van het honorarium daalt naar verwachting. Vergeleken met de beelden van het eerste kwartaal zijn de bureaus iets positiever op dit onderdeel. Begin dit jaar was de verwachting een daling van gemiddeld 2,, dat is nu 3, voor heel 2012. Figuur 5 Verwachte ontwikkeling honorarium 2012 Daling met meer dan 1 1 21% 1 2 Daling met tot 1 1 26% Blijft ongeveer gelijk 5 6 66% 7 Stijging met tot 1 Stijging met meer dan 1 1% 1 2 3 4 5 6 7 8 3e kwartaal 2011 1e kwartaal 4e kwartaal Heel 2012 9
2.5 Ontwikkeling aantal medewerkers Aantal medewerkers daalt met De werkgelegenheid staat heel 2012 sterk onder druk. Het hele jaar is de stemming vrijwel onveranderd negatief. Slechts van de bureaus verwacht een stijging van het aantal medewerkers. Een gemiddelde daling van is de verwachting over het hele jaar bezien. Figuur 6 Verwachting ontwikkeling aantal medewerkers Daling met meer dan 1 Daling met tot 1 Blijft ongeveer gelijk Stijging met tot 1 Stijging met meer dan 1 6% 1% 1% 1% 1% 1% 26% 2 26% 2 2 26% 4 51% 46% 7 1 2 3 4 5 6 7 8 9 3e kwartaal 2011 1e kwartaal 4e kwartaal Heel 2012 10
2.6 Ontwikkeling per marktsector Alle marksectoren onder druk. Zorg en gemengde projecten relatief gunstig Wordt gekeken naar de marktsectoren, dan verwacht 2 van de bureaus een toename van het belang voor de eigen portefeuille bij gemengde projecten. De kantorenmarkt blijft zeer zwak en daar komt voorlopig weinig verbetering in. Vergeleken met de meting van dit voorjaar is het beeld vergelijkbaar met als verschil dat de percentages bij belang neemt toe lager zijn, en bij belang neemt af hoger. Figuur 7 Ontwikkeling per marktsector in 2011 Woningen 16% 3 4 Kantoren 6% 1 3 46% Winkels 1 2 4 Onderwijs 1 1 1 4 Gezondheidszorg 1 2 1 3 Stedenbouw 1 1 4 Gemengde projecten 1 26% 2 2 Overig 1 2 3 1 2 3 4 5 6 Belang neemt af Blijft gelijk Belang neemt toe Niet actief in dit segment, wel plannen Niet actief in dit segment en geen plannen 11
2.7 Ontwikkeling per type opdracht Afname nieuwbouw, toename transformatie, hergebruik en verbetering/-duurzaming. Transformatie/renovatie, hergebruik/herontwikkeling en verbetering/verduurzaming zijn de typen opdrachten waar bureaus net als bij de vorige meting een duidelijke toename van het belang verwachten. Woningen en nieuwbouw in het algemeen bieden in 2012 volgens de meeste bureaus weinig kansen. Dit beeld komt volledig overeen met de vorige drie peilingen. Figuur 8 Ontwikkeling per type opdracht Nieuwbouw woningen 1 1 2 51% Nieuwbouw overige gebouwen 3 46% Transformatie/renovatie 1 2 5 Hergebruik/herontwikkeling 1 1 2 51% Verbetering/verduurzaming 11% 2 4 Restauratie 1 1 2 31% Planvorming, onderzoek, gebiedsontwikkeling en advieswerk 16% 16% 2 3 1 2 3 4 5 6 Belang neemt af Blijft gelijk Belang neemt toe Niet actief in dit segment, wel plannen Niet actief in dit segment en geen plannen 12
Minder van ontwikkelaars, aannemers, corporaties en overheden. Particulieren, bedrijven en zorg doen het relatief goed. 2.8 Ontwikkeling per type opdrachtgever Ook aan de opdrachtgevers kant zijn verschuivingen te verwachten. Van projectontwikkelaars en aannemers wordt dit jaar niet veel meer verwacht. Particulieren en in aanzienlijk minder mate de gezondheidszorg zijn segmenten die het nog relatief goed lijken te doen. Van projectontwikkelaars wordt weinig verwacht en dat is ook het geval bij aannemers en corporaties. De overheidsmarkt ziet er evenmin positief uit. Figuur 9 Ontwikkeling aard van de opdrachtgevers Particulieren 21% 26% 4 Bedrijfsleven 1 1 31% 41% Projectontwikkelaars 16% 2 5 Aannemers 1 1 26% 3 Woningcorporaties 1 26% 2 3 Gezondheidszorg 1 16% 2 36% Onderwijs 1 2 4 Overheid overig 6% 2 2 3 Overig 2 2 3 1 2 3 4 5 6 Belang neemt af Blijft gelijk Belang neemt toe Niet actief in dit segment, wel plannen Niet actief in dit segment en geen plannen 13
3 Financiering en verwachte veranderingen In de meting van oktober zijn voor het eerst de vragen gesteld over de financiering van de bureaus en de veranderingen die bureaus verwachten in de komende 12 maanden. Het idee is dat bureaus als gevolg van de financiële crisis mogelijk meer problemen ervaren met het financieren van de activiteiten. In Cenco bouw verband zijn deze vragen afgestemd. Toenemende debiteurenrisico s en belemmeringen bij kredieten/leningen. 3.1 Financiële belemmeringen Lang niet alle bureaus ervaren financiële belemmeringen. Er is echter wel een verschil te zien per grootteklasse. De bureaus met 5 tot 10 medewerkers en de 20 tot 40 bureaus hebben meer financiële belemmeringen. De 20 tot 40 bureaus hebben relatief veel last bij het verkrijgen van bancaire financiering. De toenemende debiteurenrisico s vormen bij een derde van de bureaus een probleem. Figuur 10 Ondervindt uw bureau financiële belemmeringen? nee of niet noemenswaardig 3 4 5 5 5 bij bancaire kredieten/leningen bij niet-bancaire kredieten/leningen bij internationaal krediet bij het aantrekken van eigen vermogen toenemende debiteurenrisico s ja, andersoortige financiële belemmering 1 11% 1 1 11% 1 1 2 3 31% 3 3 0 mnd 10 mnd 20 mnd 30 mnd 40 mnd 50 mnd 60 mnd 70 mnd 1 tot 5 5 tot 10 10 tot 20 20 tot 40 40 en groter 15
Bijna de helft van de bureaus heeft last van de financiële belemmeringen bij de bedrijfsvoering. Aan de bureaus is gevraagd het belangrijkste punt aan te kruisen waar die last wordt ervaren. Als bureaus last hebben, dan ervaren ze die vooral bij de reguliere bedrijfsvoering. Het doen van investeringen is bij de kleinere bureaus relatief vaak genoemd. Bij de 20 tot 40-bureaus gaat het relatief vaak over innovaties en vernieuwingen die last hebben van financiële belemmeringen. Figuur 11 Hinderen financiële belemmeringen uw bedrijfsvoering? nee of niet noemenswaardig 4 5 5 5 5 bij de lopende productie c.q. reguliere exploitatie bij innovatie/ontwikkeling van nieuwe producten/diensten bij het aantrekken van gekwalificeerd personeel bij het doen van investeringen bij aanschaf van andere (financiële) activa bij andere onderdelen van de bedrijfsvoering 1 1 1% 16% 1 1 1% 6% 1 1 2 2 3 0 mnd 10 mnd 20 mnd 30 mnd 40 mnd 50 mnd 60 mnd 1 tot 5 5 tot 10 10 tot 20 20 tot 40 40 en groter 3.2 Veranderingen in de komende 12 maanden Focus op: concurrentiekracht, kostenreductie, productiviteit en procesinnovatie Aan de bureaus is gevraagd op welke gebieden zij verwachten dat er de komende 12 maanden veranderingen gaan optreden. Maximaal twee veranderingen konden worden aangekruist. De resultaten zijn weergegeven per grootteklasse in Figuur 12. De meest genoemde verandering is op het gebied van concurrentie en marketing. Ruim de helft van de bureaus verwacht op dit gebied veranderingen. Hierbij sluit aan de bijna even vaak genoemde verandering op het gebied van kostenreductie. De 20 tot 40-bureaus verwachten veranderingen op het gebied van hogere arbeidsproductiviteit en procesinnovaties. Dat is ook in lijn met de knelpunten die ze ervaren bij het financieren van innovaties zoals genoemd in Figuur 11. Bij de kleine bureaus valt op dat voorbereidingen verwacht op de bedrijfsbeëindiging of overdracht van het bureau. 16
Figuur 12 Welke belangrijkste verandering(-en) voorziet u voor de komende 12 maanden? Maximaal twee antwoorden. vergroting bedrijfsomvang door acquisitie - eigen groei hogere arbeidsproductiviteit - meer procesinnovatie productverbetering kostenreductie scherpere prijsconcurrentie - intensievere marketing voorbereiden op bedrijfsbeëindiging of overname door derden geen of andersoortige verandering 1 3 21% 2 3 4 2 1 31% 1 3 3 41% 3 6% 2 5 5 56% 5 5 5 56% 5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 tot 5 5 tot 10 10 tot 20 20 tot 40 40 en groter 17