Cultuurhistorische verkenning Gemeenschapspolder C 14-002 Amsterdam 2014 1
Inhoud Inleiding 3 1 Beleidskader 4 2 Historisch stedenbouwkundige analyse 5 3 Cultuurhistorisch betekenisvolle bebouwing, elementen en structuren 8 4 Conclusie en advies 14 Colofon 15 2
Inleiding Stadsdeel Zuidoost heeft Bureau Monumenten en Archeologie (BMA) verzocht te adviseren over de bovengrondse cultuurhistorische waarden die bij het opstellen van het bestemmingsplan voor het plangebied Gemeenschapspolder van belang zijn. Dit heeft geresulteerd in een beknopte uiteenzetting van de ontstaansgeschiedenis en een overzicht van de in het gebied aanwezige bovengrondse cultuurhistorische waarden. Voor de ondergrondse cultuurhistorische waarden verwijzen we naar het Archeologisch Bureauonderzoek van BMA. Bij cultuurhistorische waarden gaat het over sporen, objecten, patronen en structuren die zichtbaar of niet zichtbaar onderdeel uitmaken van onze leefomgeving en een beeld geven van een historische situatie of ontwikkeling. In veel gevallen bepalen deze cultuurhistorische waarden de identiteit van een plek of gebied en bieden ze aanknopingspunten voor toekomstige ontwikkelingen. Het is meestal niet nodig alle cultuurhistorische elementen aan te wijzen als beschermd monument of gezicht. Het is wel van belang dat cultuurhistorische waarden worden betrokken in de planvorming en worden meegewogen in de besluitvorming over de inrichting van een gebied. Bestemmingsplangebied Gemeenschapspolder, Amsterdam Zuidoost 3
1 Beleidskader Naar aanleiding van de Modernisering van de Monumentenwet en de wijziging van artikel 3.1.6 van het Besluit ruimtelijke ordening (Bro, d.d.17 juni 2011, staatsblad 5 juli 2011, nr 339) dient per 1 januari 2012 bij het maken van bestemmingsplannen een beschrijving te worden opgenomen van de wijze waarop met de in het gebied aanwezige cultuurhistorische waarden en in de grond aanwezige of te verwachten monumenten rekening is gehouden. In de toelichting van de Bro staat dat dit betekent dat gemeenten een analyse moeten verrichten van de cultuurhistorische waarden en daar conclusies aan verbinden die in een bestemmingsplan verankerd worden. Dit vermindert de noodzaak tot het aanwijzen van nieuwe beschermde monumenten omdat aan het belang van de cultuurhistorie dan waarde wordt toegekend via het proces van de ruimtelijke ordening. Voor Amsterdam komt het verankeren van de cultuurhistorie in het proces van ruimtelijke ordening ook aan bod in de Beleidsnota Ruimte voor Geschiedenis (vastgesteld 13 april 2005) en Spiegel van de Stad, visie op het erfgoed van Amsterdam (vastgesteld 14 november 2011). De Informatiekaart Landschap en Cultuurhistorie van de provincie Noord-Holland is een geografische uitwerking van de Leidraad Landschap en Cultuurhistorie (besluit d.d.21 juni 2010). De kaart geeft in zijn algemeenheid informatie over landschapstypen, aardkundige waarden, cultuurhistorische objecten/monumenten, archeologische verwachtingen en structuurdragers als militaire structuren en historische dijken. Deze informatiekaart is voor wat betreft bovengrondse cultuurhistorische waarden vooral gericht op gemeenteoverschrijdende zaken en is daardoor minder geschikt voor het in kaart brengen van de lokale waarden. 4
2 Historisch stedenbouwkundige analyse Kart van het Amstelland, uitsnede, 1749 Het plangebied (rood) geprojecteerd op de kaart van Visser (ca. 1700) De Gemeenschapspolder is groter dan het bestemmingsplangebied, dat ligt tussen de grens met Muiden, de gemeente Weesp (Amsterdam-Rinkanaal),de lijn tussen sportvelden en vaart ten noorden van Driemond tot aan de Stammerlandweg, het midden van de Gaasp en de gemeentegrens met Diemen. De polder ontstond door samenvoeging (volgens octrooi van 25 oktober 1707) van acht kleine polders ten noorden van de trekvaarten de Stammer en de Gaasp. De oorspronkelijke wipmolen aan de Lange Stammerdijk werd toen vervangen door de nog bestaande Gaaspermolen. Deze is aan het begin van de eenentwintigste eeuw heropgebouwd. De molen draagt zorg voor de bemaling van de 750 hectare grote polder. De Geemenschapspolder heeft grotendeels het karakter van een 5
veenweidegebied, tot stand gekomen tijdesn de ontginning in de late 11 de en 12 de eeuw. De dijk langs de Gaasp vormde daarbij de ontginning as. Aanvankelijk werd in het gebied akkerbouw bedreven, maar door inklinking van de bodem vond in de 14 de eeuw een omschakeling naar veeteelt plaats. De vestiging van de boerenbedrijven vond toen overwegend langs de belangrijkste ontginningsassen plaats. Door de maaivelddaling waren molens nodig om het overtollige water op afwateringskanalen te lozen. Acht kleine polders waaronder de Gaasperpolder, de Bottemespolder en de Legeweipolder werden begin 18 de eeuw samengevoegd tot de Gemeenschapspolder. In 1708 werd een nieuwe molen gebouwd voor de polder als geheel op de plaats van waar voorheen de Gaaspermolen stond. In de historisch-topografische inventarisatie van het Archeologisch bureauonderzoek wordt uitvoerig ingegaan op het ontstaan en ontwikkeling van de gemeenschapspolder. Voor de bovengrondse cultuurhistorische waarden is het van belang dat met de ontginning in de 11 de en 12 de eeuw ontstond, de oorspronkelijke verkaveling en openheid van de Gemeenschapspolder nog goeddeels bewaard is gebleven. Bepalende elementen voor de ruimtelijke structuur van de polder is de dijk langs de Gaasp met de daarlangs op afstand van elkaar geplaatste boerderijen, zodat doorzichten ontstaan naar het open slagenlandschap. Doorzicht tussen twee boerderijcomplexen De ontginningsstructuur van het slagenlandschap is goed herkenbaar gebleven. De boerderijcomplexen zijn haaks op de dijk gelegd. De Gaasp met de bedijking en het Amsterdam-Rijkanaal vormen aan de zuid en oostzijde harde grenzen van het plangebied. De Gaasp is als zijtak van het Gein een oude veenrivier en verbindt het Gein met de Diem. De Gaasp In 1843 verscheen aan de noordzijde de spoorlijn Amsterdam-Utrecht die het noordelijk deel van de polder doorsnijdt, in 1893 werd in het oosten van het gebied het Merwedekanaal gegraven als verbinding tussen Amsterdam en 6
Gorinchem. Dit kanaal werd opgenomen in het Amsterdam-Rijnkanaal dat in 1952 in gebruik werd genomen om de verbinding tussen de Amsterdamse haven en het Duitse achterland te verbeteren. Het Diemerbos, aangelegd tussen 1993 en 1997 en voor een klein deel in het plangebied gelegen, en de beide volkstuinparken Linnaeus en Frankendael, zorgen voor onderbrekingen in die openheid. Het Diemerbos ligt op een plek waar bij het graven van sloten de stammen van eikenbomen zijn gevonden die dateren van 1200 voor tot 300 na chr. In de polder zorgen de verspreid liggende boomgroepen voor een afwisseling van omsloten ruimtes en doorzichten naar de Lange Stammerdijk. De volkstuinparken Linnaeus en Frankendael hebben een gemeenschappelijke geschiedenis, omdat zij zijn voortgekomen uit het volkstuinpark Linnaeus aan de Oosterringdijk in de Watergraafsmeer. In 1970 moest een deel van de tuinders verhuizen door de komst van het Wetenschappelijk Centrum Watergraafsmeer. Zij kregen een plek in de Gemeenschapspolder, dichtbij Driemond toegewezen. 24 jaar later moest ook het resterende deel van het tuincomplex in de Watergraafsmeer verhuizen. Voor de in 1972 opgerichte Volkstuinvereniging Frankendael werd een locatie tegenover volkstuinenpark Linnaeus, aan de overzijde van de Stammerlandweg door de gemeente Amsterdam aangewezen. Hoewel het padenverloop binnen het complex dat niet doet vermoeden, volgt de opzet van het tuincomplex min of meer de bestaande verkaveling. Het complex als geheel wordt door de begroeiing van bomen en struiken duidelijk afgegrensd van de polder. Hetzelfde geldt min of meer voor het tuincomplex van de Volkstuinvereniging Frankendael, dat veel kleiner in omvang is. Het complex heeft een driehoekige vorm en een vrij eenvoudige padenstructuur. 7
C 14-002 3 Betekenisvolle structuren, elementen en bebouwing 3.1 Cultuurhistorisch betekenisvolle elementen en structuren Polderlandschap De verkavelingsstructuur van de Gemeenschapsolder is sinds de samenvoeging van de acht polders en de bouw van de Gaaspermolen nauwelijks gewijzigd. De slagen in het landschap, gescheiden door sloten en in het midden doorsneden door de Molenwetering die uitkomt bij de molen, lopen naar het noorden toe taps toe. Deze vorm ontstond om de ontginning loodrecht van de Stammerdijk werd uitgevoerd. Door de kronkelingen in de dijk werden de breedtes van de slagen naar het noorden toe steeds kleiner. Ter hoogte van de molen ligt een driehoekig kavel, omdat beide richtingen, ingezet door de bocht in de Gaasp, hier samenkomen. Verkaveling van de Gemeenschapspolder (1900) Verkaveling Gemeenschapspolder, 2014 De Gaasp De Gaasp is een afsplitsing van het Gein. De Lange Stammerdijk en rivier zijn vanouds belangrijke structurerende 8
elementen in het landschap van de Gemeenschapspolder. Met de aanleg van de Weespertrekvaart in 1639 werd de Gaasp opgenomen in het tracé van de Vecht in Weesp naar de Amstel via Diemen Naast een landschappelijke waarde, vertegenwoordigt deze rivier dus ook een belangrijke cultuurhistorische waarde. Amsterdam-Rijnkanaal Ontwerp: Rijkswaterstaat Bouwdatum: 1893; 1952 Het Amsterdam-Rijnkanaal is in 1952 geopend. Het werd over het tracé van het sinds 1893 in gebruik zijnde Merwedeknaal gelegd met als doel de verbinding met het Duitse achterland te verbeteren. Plannen daarvoor ontstonden al voor de oorlog, onder meer naar een ontwerp van Anton Mussert. Het besluit tot aanleg viel al in 1931. Sinds de opening in 1952 werd het kanaal tussen 1965 en 1981 tot 100 à 120 meter verbreed. Kenmerkend voor de aanleg is de bedijking, het steil opgaande dijkprofiel en de beplanting met hoog opgaande bomen aan weerszijden van het kanaal. 9
3.2 Cultuurhistorisch betekenisvolle bebouwing Langs de Lange Stammerdijk staat een aantal boerderijen die in het kader van een stadsbrede inventarisatie van boerderijen geselecteerd zijn voor plaatsing op de Gemeentelijke monumentenlijst. 1 Daarnaast bezit Lange Stammerdijk 12 de status van Rijksmonument. Ook de molen aan Lange Stammerdijk 20 is rijksmonument. Poldermolen, Lange Stammerdijk 20 Status: Rijksmonument De poldermolen bezit een eikenhouten romp uit c. 1707 die staat op gemetselde penanten. Aanvankelijk gebouwd als schepradmolen, kreeg de molen in 1893 een vijzel voor het overbrengen van het water. Het is van de laatste die op die manier gemoderniseerd werd. Hij staat op een hoofdpunt in de oude waterstaatkundige structuur en behoort tot de weinige overgebleven molens in de regio. Ook de molenwerf en de gemetselde watergangen vallen onder de bescherming. Boerderij Lange Stammerdijk 12-14 Bouwdatum: 18 de eeuw; c. 1850 Status: Rijksmonument 1 Monumentale boerderijen in Amsterdam Een cultuurhistorische rapporatge, Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek (i.o.v. Bureau Monumenten & Archeologie), Arnhem 2003. 10
De boerderij staat haaks op de dijk, evenals het naastgelegen zomerhuis. Het erf wordt aan de westzijde vanaf de ringdijk ontsloten. Van het oorspronkelijke erf bleven het toegangshek, de hooiberg en de waterput bewaard. De boerderij is in twee fasen gebouwd: de zuidelijke helft dateert uit de 18 de eeuw, de noordelijke uit de tweede helft van de 19 de eeuw. Het zomerhuis werd eind negentiende eeuw gebouwd. De stal is van het voergangtype. De boerderij is van algemeen belang als een voorbeeld van een Amstellandse boerderij ten zuiden van het IJ, waarvan de bouwgeschiedenis teruggaat tot de achttiende eeuw. Boerderij en zomerhuis vormen een ensemblewaarde. Van architectuur- en cultuurhistorische waarde zijn de gave hoofdvorm en de opzet met dwarsgeplaatst stenen woonhuis en houten stal met woonhuisvak. Bijzonder daarbij is de ouderdom van de westelijke helft van het voorhuis dat een van de laatste resten van boerderijen van voor 1800 in Amsterdam vormt. De boerderij is van stedenbouwkundige waarde vanwege de ligging aan de Gaasp. Boerderij Lange Stammerdijk 8-10 Bouwdatum: 1909; 1915 Status: selectie GMP De boerderij en het naastgelegen zomerhuis staan in het land achter de dijk. Achter de boerderij staat een hooiberg. Het erf wordt aan de westzijde vanaf de ringdijk ontsloten en heeft de originele opzet van de boomgaard aan de voorzijde en de wilgen langs de oprijlaan behouden. De boerderij is gebouwd in 1909, het zomerhuis in 1915. Tot de jaren zeventig van de twintigste eeuw is de boerderij in bedrijf geweest en dient nu als woning. Het zomerhuis is verbouwd. De stal is van het voergangtype met een driebeukige opzet. De voormalige boerderij is van algemeen belang als een voorbeeld van een Amstellandse boerderij ten zuiden van het IJ uit het eerste kwart van de 20ste eeuw. Boerderij, zomerhuis en de opzet van het erf en de boogaard vormen een hoge ensemblewaarde. Van architectuur- en cultuurhistorische waarde zijn de gave hoofdvorm en de opzet met dwarsgeplaatst woonhuis voor de stal met woonhuisvak, evenals de draagconstructie van het stalgedeelte. De boerderij is van stedenbouwkundige waarde vanwege de ligging aan de Gaasp. 11
C 14-002 Boerderij Lange Stammerdijk 22 ste Bouwdatum: begin 20 eeuw Status: GMP selectie De voormalige boerderij Lange Stammerdijk 22 staat aan de voet van de ringdijk bij de Gaasp. De boerderij staat haaks op de dijk, van waaraf het erf aan de westzijde wordt ontsloten. De boerderij is opgezet in twee volumes: een dwarsgeplaatst en onderkelderd voorhuis en een lagere stal daar achter. De stal is van het voergangtype en heeft een driebeukige opzet. De boerderij werd gebouwd in het eerste kwart van de 20ste eeuw. De topografische kaart van omstreeks 1900 geeft geen oudere boerderij op deze plek aan. Achter de boerderij heeft hoogstwaarschijnlijk een hooiberg gestaan, die enige tijd na het beëindigen van de agrarische bedrijfsvoering zal zijn gesloopt. De boerderij is van algemeen belang als een voorbeeld van een Amstellandse boerderij ten zuiden van het IJ uit het eerste kwart van de 20ste eeuw. Van architectuur- en cultuurhistorische waarde zijn de gave hoofdvorm en de opzet met dwarsgeplaatst stenen woonhuis en houten stal met woonhuisvak. De boerderij is van stedenbouwkundige waarde vanwege de ligging aan de Gaasp. Boerderij 'De Goede Hoop' Lange Stammerdijk 26 Bouwdatum: 1928 Status: GMP selectie De boerderij Lange Stammerdijk 26 staat aan de voet van de ringdijk langs de Gaasp. De boerderij staat haaks op de dijk. Het erf wordt aan de zuidwestzijde vanaf de ringdijk ontsloten. Ten zuidoosten van de oprit bevindt zich een fruitboomgaard. De boerderij is opgezet in twee volumes: een voorhuis en een grote, langgerekte stal daar achter. De boerderij is gebouwd in 1928. De stal is van het voerdeeltype met een driebeukige opzet. Direct achter de boerderij staat een hooiberg, die is verbouwd tot stal en waarvan de wanden vervangen zijn door golfplaten. De boerderij is gebouwd in de jaren twintig van de 20ste eeuw en is van algemeen belang als een late variant van een Amstellandse 12
boerderij ten zuiden van het IJ. Van architectuur- en cultuurhistorische waarde is de gave hoofdvorm en de vrij goed bewaard gebleven gevelindeling. De boerderij is van stedenbouwkundige waarde vanwege de beeldbepalende ligging aan de Gaasp. Boerderij 'Palestina' Lange Stammerdijk 28 Bouwdatum: c. 1925 Status: GMP selectie De boerderij Lange Stammerdijk 28 staat aan de voet van de ringdijk langs de Gaasp. De boerderij staat tegen het talud met de langsrichting haaks op de dijk. Ten noordoosten van de boerderij staat een bijschuur. Lange Stammerdijk 28 is gebouwd in de jaren twintig of dertig van de 20ste eeuw door een Joodse juwelier als tweede huis in de zomer. De boerderij heeft een voor die tijd modern voorkomen en een afwijkende constructie: er werd gebruik gemaakt van een mengeling van oude en nieuwe constructievormen en architectuurstijlen. Zo is voor het bedrijfsgedeelte dezelfde draagconstructie als voor de stolp toegepast. Het stalgedeelte is opgebouwd uit de uitzonderlijke combinatie van draagconstructie van de stolp met daarop een schilddak. Uiterlijk vertoont de boerderij weer kenmerken van de Amsterdamse School stijl. Ten westen van het hoofdgebouw bevindt zich een vrijstaande schuur met rechthoekige plattegrond onder zadeldak met de kopgevel naar de straat. De boerderij dient volledig als woning. De boerderij Lange Stammerdijk 28 is van belang als een late variant van een Amstellandse boerderij ten zuiden van het IJ. Van architectuur- en cultuurhistorische waarde is de gave hoofdvorm en het gave exterieur van het voorhuis. De boerderij is van stedenbouwkundige waarde vanwege de ligging aan de Gaasp. 13
4 Conclusie en advies De openheid en de verkaveling die voor een slagenlandschap als de Gemeenschapspolder zo kenmerkend zijn, is nog altijd goed te ervaren. Belangrijk zijn vanaf de Lange Stammerdijk gezien de doorzichten die zijn ontstaan tussen de aan de dijk gelegen boerderij-complexen aan de ene kant en het zicht op het water van de Gaasp aan de andere zijde. De beplanting met bomen en andersoortig groen dragen bij aan het contrast tussen de grens die de dijk samen met de bebouwing vormt ten opzichte van het open polderland. Naar aanleiding van een stadsbrede inventarisatie van boerderijen in Amsterdam, zijn enkele boerderijen aan de Lange Stammerdijk geselecteerd om aan te wijzen als gemeentelijke monumenten. Zij zijn van grote landschappelijke en architectonische waarde en onderstrepen de agrarische functie die de polder sinds lang vervult. BMA adviseert om in de formulering van de regels ervoor te zorgen dat de zichtlijnen tussen de boerderijcomplexen open blijven. De waarborg van de openheid van het polderlandschap zoals die in het huidige bestemmingsplan is geregeld, dient gecontinueerd te worden. Ook adviseert zij voor het behoud van de verkavelingsstructuur de sloten en de slagen in het landschap als water en groen te bestemmen zoals dat bijvoorbeeld ook in de bestemmingsplannen voor de Overbrakerpolder (Amsterdam West) en Schellingwoude (Amsterdam Noord) is gebeurd. Ten aanzien van de bebouwing moet bij vervangende nieuwbouw en eventuele uitbreidingen aangesloten worden op de bestaande structuur, waarbij de bebouwing haaks op de dijk is gezet. Ten aanzien van de bouwhoogten en contouren van de boerderijen kan aansluiting worden gezocht bij de voorschriften zoals die in het huidige bestemmingsplan zijn geformuleerd. Wanneer de cultuurhistorisch betekenisvolle bebouwing wordt dubbel bestemd met cultuurhistorische waarden kan hiervoor een sloopvergunningstelsel kunnen worden opgenomen, inclusief het boerenerf als dat relevant mocht zijn. Mochten de voor de gemeentelijke monumentenlijst geselecteerde complexen in de nabije toekomst worden aangewezen, dan geldt bij wijzigingen de Erfgoedverordening van Amsterdam Zuidoost uit 2013. In het geval van Lange Stammerdijk 8-10 zal de inrichting van het erf in de bescherming moeten worden meegenomen. Aangezien de molen en Lange Stammerdijk 12-14 rijksmonument zijn, geldt hiervoor de werking van de monumentenwet. Om het functioneren van de molen mogelijk te maken zal, zoals in het huidige bestemmingsplan gebeurt, op de verbeelding een molenbiotoop moeten worden opgenomen. Het Diemer Bos waarvan een deel in het bestemmingsplangebied ligt, is een waardevolle aanvulling in het landschap. Bij eventueel verdere uitbreiding van het bos moet worden afgevraagd of daarmee niet de openheid van het polderlandschap verloren gaat. Deze overweging geldt ook voor eventuele uitbreiding van de volkstuincomplexen. Bronnen: Monumentale boerderijen in Amsterdam- Een cultuurhistorische rapportage, Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek (i.o.v. Bureau Monumenten & Archeologie Amsterdam), Arhem 2003. A, Haartsen, D. Bekius, Water van Niveau, Hilversum 2003. H. de Jong, N.G.M. Nuyen, Van Vianen tot Gorichem Bruggen over het Merwedekanaal, Utrecht 1998. http://www.kanaleninnederland.nl/de_kanalen/weespertrekvaart/weespertrekvaart.html 14
Colofon Datum: 14 mei 2014 Status: definitief Redactie: Hester Aardse Tekst: J. van der Werf Bureau Monumenten & Archeologie, Gemeente Amsterdam, 2014 Postbus 10718, 1001 ES Amsterdam, 020-2514900 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op enigerlei andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van BMA. BMA aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. 15