VISIENOTA BUURTGERICHTE ZORG VANUIT DE LOKALE DIENSTENCENTRA VAN OCMW GENT VOORGESCHIEDENIS De laatste jaren is er heel wat te doen geweest rond de vermaatschappelijking van de zorg. Na decennia van institutionalisering van de zorg is men zich om verschillende redenen gaan realiseren dat niet alle zorg door professionelen kan opgenomen worden. De demografische evoluties, de beperkte budgettaire middelen, de toenemende zorgvraag, stellen de sector voor grote uitdagingen. Maar ook de samenleving wil de trend van institutionalisering niet blijven volgen. En ook in onze Gentse buurten zien we een toenemende aandacht voor de creatie van leefbare buurten en een drang naar meer buurtcohesie, meer bewonersinitiatieven etc. Vermaatschappelijking van de zorg Er is een verschuiving nodig van een puur institutionele zorg naar een mengvorm waarbij professionelen, mantelzorgers, vrijwilligers en buren een rol krijgen in de zorg- en hulpverlening. Deze verschuiving wordt vermaatschappelijking van de zorg genoemd, ondertussen een courant begrip. Het betekent dat er ook van burgers verwacht wordt dat ze mee instaan voor de zorg van medeburgers die hulp nodig hebben. Maar hoe dat precies aangepakt moet worden, en door wie, is minder duidelijk. Des te meer omdat mensen niet meer zo gewoon zijn om zorg te dragen voor elkaar, dit als gevolg van de doorgedreven professionalisering van de zorg en de toenemende individualisering van de samenleving in de afgelopen decennia. Toch stellen we dagelijks vast dat mensen elkaar nog altijd (willen) helpen. De bereidheid is er vaak, maar mensen weten niet altijd hoe ze eraan moeten beginnen. Anderzijds zien we dat mensen het vaak moeilijk vinden om hulp te vragen aan een nietprofessional. In een samenleving waar sterk de nadruk ligt op zelfredzaamheid en de eigen verantwoordelijkheid, maakt de vraag om hulp je schijnbaar afhankelijk, kwetsbaar en minder zelfstandig. De vraagverlegenheid is bij de meeste mensen dan ook bijzonder groot. Dus waarom mensen geen duwtje in de rug geven, en wie wil helpen in contact brengen met wie hulp nodig heeft? Dat is precies wat de lokale dienstencentra van plan zijn, in samenwerking met alle geïnteresseerde buurtactoren. De eerste projecten zijn reeds zichtbaar in de Gentse buurten. 1
De Gentse 65-plussers in cijfers De conceptnota Vlaams welzijns- en zorgbeleid voor ouderen. Dichtbij en Integraal. Visie en veranderagenda van minister Vandeurzen,, stelt dat Vlaanderen wordt gekenmerkt door een toenemende gezinsverdunning waarbij het aantal alleenwonenden toeneemt en waarbij de beschikbaarheid van mantelzorg daalt. De cijfers voor Gent ondersteunen deze stelling. Vanuit de lokale dientencentra kunnen we hierin een belangrijke rol opnemen op vlak van detectie van kwetsbare senioren en het maken van matchen tussen buurtbewoners. In 2015 telde Gent 42.681 Gentenaars ouder dan 65 jaar. Dit maakt 16,7% van de totale bevolking. In bepaalde wijken ligt het percentage van 16,7% nu al een stuk hoger: o Sint-Denijs-Westrem 26,4% o Watersportbaan Ekkergem 23,7% o Drongen 22,8% o Zwijnaarde 22,4% o Mariakerke 22,1% De prognoses voorzien dat het aantal 65-plussers zal stijgen met 4,5% tegen 2020 en zelfs met 18% tegen 2030 (in vergelijking met 2010). 34% van de Gentse 65-plussers woont alleen, voor vrouwen is dat 44% 20,2% van de senioren kampt met ernstige eenzaamheidsgevoelens 25% van de Gentse senioren neemt niet deel aan verenigingsactiviteiten vanwege vervoersproblemen 20% van de Gentse senioren zou eventueel vrijwilligerswerk willen doen Op het eerste zicht lijkt de vergrijzing in Gent, met 16,7% 65-plussers, minder uitgesproken dan in veel andere Vlaamse steden en gemeenten. Als we de cijfers echter in absolute aantallen bekijken dan zien we dat ook Gent de komende jaren een grote toename in aantal 65-plussers zal kennen. Buurtgericht werken Naast, of onder meer door, deze vermaatschappelijking van de zorg is er de laatste jaren ook steeds meer aandacht gekomen voor buurtgericht werken vanuit de lokale dienstencentra. Het uitbouwen van de antennewerking is hier een voorbeeld van, maar ook het openstellen van onze lokalen voor buurtpartners, het samen organiseren van activiteiten mét buurtactoren en het meer outreachend werken vanuit onze ldc illustreren deze beweging. Binnen het burenvoorburen verhaal is samenwerking met lokale actoren zelfs een essentiële randvoorwaarde. 2
Je zou het kunnen bekijken als een vorm van vermaatschappelijking, maar dan op buurtniveau. We kunnen niet meer elk apart en naast elkaar. We moeten het SAMEN doen, professionelen en niet-professionelen, individuele burgers én organisaties. Het is een trend die trouwens stadsbreed gedragen wordt: meer samen afstemmen met verschillende lokale partners om, vanuit die afstemming, meer te bereiken. Het sluit ook volledig aan bij de visietekst Buurtgerichte zorg. De actief zorgzame buurt als toekomstmodel voor Vlaanderen en Brussel die dit jaar onder coördinatie van het kenniscentrum Woonzorg Brussel en in samenwerking met tal van partners (VVDC, VUB, OCMW s..) werd opgemaakt en ondertekend door ons bestuur (we werkten er ook zelf aan mee). Een toelichting bij het model: Buurtgerichte zorg is een toekomstmodel dat de hulp-en zorgverstrekking efficiënter wil organiseren door radicaal in te zetten op actieve samenwerking op lokaal vlak. Daardoor kunnen middelen worden uitgespaard om de stijgende vraag aan hulp en zorg op te vangen. De vermaatschappelijking van de zorg speelt daarin een belangrijke rol. Een actief zorgzame buurt is een buurt waar mensen zich thuis voelen, waar ontmoetingsplekken zijn, waar ze sociale contacten hebben, bewoners elkaar helpen en daar ook in gestimuleerd en ondersteund worden, er voor elke bewoner een aanspreekpunt is voor informatie of hulp, alle mensen die hulp en zorg nodig heeft, die ook kunnen krijgen, huisvesting en publieke ruimte zijn aangepast aan ouderen en zorgbehoevenden, professionele hulp-en zorgverstrekkers hun aanbod afstemmen op elkaar, en op de individuele noden van elke buurtbewoner. Een opdracht die de ldc niet alleen kunnen verwezenlijken, maar waar we zeker ons deel ten volle in willen opnemen. Een rol die ook vanuit de conceptnota van de Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en gezin expliciet aan de ldc wordt toebedeeld. In deze nota gaan we achtereenvolgens hier verder op in: Buren voor buren: het ldc antwoord op de vermaatschappelijking van de zorg Buurtgericht werken vanuit de ldc: o Samenwerking en afstemming: onze doelstellingen o Onze interne organisatie om deze doelstellingen maximaal te bereiken o Onze antennewerking. 3
BUREN VOOR BUREN HET LDC ANTWOORD OP DE VERMAATSCHAPPELIJKING VAN DE ZORG Zoals reeds beschreven willen we als lokaal dienstencentrum alle krachten in de buurt bundelen om de best mogelijke zorg te bieden aan alle senioren in de buurt. Buren met een nood en buren met een aanbod willen we in deze met elkaar in contact brengen. Hiervoor is samenwerking tussen de professionele wijkactoren, de informele wijkactoren, vrijwilligers, mantelzorgers en buren essentieel. We definiëren buren voor buren als volgt: Specifiek binnen het concept buren voor buren willen we inzetten op het ondersteunen van kwetsbare buurtbewoners met een (lichte) zorgbehoefte om zo lang mogelijk thuis te wonen dankzij de aanvullende en vrijwillige hulp van andere buurtbewoners. Ter verduidelijking: Het gaat enkel om aanvullende hulp, want buren kunnen niet alles. Ze kunnen wel bepaalde, kleine, eenvoudige en afgelijnde taken op zich nemen. Zoals boodschappen doen, een vuilnisbak buitenzetten of gewoon koffie drinken met een buur en iemand gezelschap houden. Op die manier komt er meer tijd vrij voor de zorgprofessionals om zich toe te leggen op hun kerntaken zoals de hygiënische zorg, koken, ondersteuning bij administratie,. Het gaat om vrijwillige hulp. Buren voor buren kan voor zowel de zorgvrager als de zorgbieder een meerwaarde zijn als het gaat om vrijwillige ondersteuning. De focus van de ldc ligt hoofdzakelijk bij het ondersteunen van kwetsbare buurtbewoners, dit zijn de mensen die in een zwakkere maatschappelijke positie verkeren om verschillende redenen: o Ze zijn minder mobiel o Ze zijn fysiek niet krachtig o Ze hebben psychische problemen o Ze hebben geen of een zwak sociaal netwerk o Ze hebben niet de kennis of de vaardigheden om met diensten in contact te komen of om hulpvragen te formuleren o Ze wonen in een onaangepaste woning of een woning van slechte kwaliteit o Ze hebben weinig financiële middelen. Buurtbewoners met een beginnende zorgbehoefte ondersteunen om zo lang mogelijk thuis te blijven wonen is een kernopdracht van de ldc. Het is duidelijk dat het buren voor buren verhaal perfect binnen die opdracht past. Aanvullende en vrijwillige hulp van buren kan er 4
mee voor zorgen dat kwetsbare senioren, op een kwaliteitsvolle manier, langer in hun vertrouwde omgeving kunnen blijven wonen. Via dit project willen de ldc werken aan actief zorgzame buurten 1 en meer bepaald aan volgende uitgangspunten: Buurten waar mensen zich thuis voelen, waar ontmoetingsplaatsen zijn, waar ze sociale contacten hebben Buurten waar bewoners elkaar helpen, en daar ook in gestimuleerd en ondersteund worden Buurten waar elke bewoner een aanspreekpunt heeft voor informatie of hulp Buurten waar iedereen die hulp en zorg nodig heeft, die ook kan krijgen Buurten waar professionele zorgverleners hun aanbod afstemmen op de noden in de buurt. Om vraag en aanbod in de buurt bij elkaar te brengen en de effectieve matchen te laten openbloeien is samenwerking met verschillende actoren noodzakelijk. We zien hierin volgende spelers: Het lokaal dienstencentrum De centrumleiders zijn binnen de centra de eindverantwoordelijke voor het uitbouwen van het buren voor buren - verhaal en de verdere uitbouw van de buurtgerichte werking. Om dit te realiseren is het nodig dat elke medewerker binnen het team een aantal taken opneemt in dit verhaal. Daar waar het nodig is zullen de ldc de coördinatie van het lokale buurtnetwerk opnemen, zullen zij de buurtactoren en professionele actoren samen brengen en zullen zij sensibiliseringsacties rond buren voor buren opzetten. De ldc nemen de rol van spilfiguur op voor het buren voor buren verhaal. Ze gaan, nog meer dan vandaag, de lokale aanspreekpunten worden voor zorgvragen in de buurt. Om de zorgvragen te detecteren gaan ze: o Preventief op bezoek bij kwetsbare buurtbewoners. Deze huisbezoeken kunnen ingepland worden op eigen initiatief vanuit het ldc of op vraag van het lokale netwerk, de zorg- en welzijnsdiensten, vrijwilligers of buren o de zorgbehoeftes van individuele buurtbewoners screenen en detecteren o buren of thuiszorgvrijwilligers zoeken die willen helpen o lokale sleutelfiguren en geëngageerde buurtbewoners identificeren en aanspreken 1 Buurtgerichte Zorg, De actief zorgzame buurt als toekomstmodel voor Vlaanderen en Brussel, VVDC en Kenniscentrum Woonzorg, 2016 5
o matchmaker zijn en ervoor zorgen dat buurtbewoners elkaar vinden in vraag en aanbod o het aanspreekpunt en steunpunt zijn voor buurtbewoners die zorg dragen voor iemand, voor buurtbewoners die zelf zorgnoden hebben, en voor de lokale thuiszorgvrijwilligers o doorverwijzen naar professionele zorgverleners als dat nodig is o de zorg tussen buren opvolgen en in individuele begeleiding voorzien o helpen bij het organiseren van buurtactiviteiten, in het bijzonder op maat van kwetsbare bewoners o een lokaal draagvlak voor burenzorg creëren. Het lokale netwerk Om buren voor buren in de praktijk te brengen, is het voor de ldc cruciaal om samen te werken met het lokale netwerk van verenigingen, organisaties, handelaars, buren De ldc willen daarom een formeel engagement van een aantal organisaties uit het lokale netwerk om samen te werken rond zorgzame buurten. Binnen het burenvoorburen -verhaal werken we op Gents niveau, vandaag reeds samen met o.a. departement Samenleven en Welzijn (Sociale regisseurs, Ontmoeten & Verbinden), Samenlevingsopbouw vzw, CM, Bond Moyson, Welzijnsbureaus, Op lokaal vlak is de samenstelling zeer gevarieerd en afhankelijk van de lokale situatie. Zo zijn er in sommige gebieden veel professionele organisaties en verenigingen, in andere dan weer erg weinig. Lokaal werken we o.a. reeds samen met de lokale buurtwerker, lokale vzw s of buurtverenigingen, de lokale okra-afdeling, Individuen en organisaties die dus mee aan de kar willen trekken en buurtgerichte zorg willen uitdragen in de wijk kunnen: o Zorgvragen zelf oplossen en individuele matchen maken tussen vraag en aanbod o Zorgvragen signaleren aan de medewerkers van het ldc, die zich vervolgens engageren om maximaal in te zetten op het realiseren van een match. Indien geen match gevonden wordt, kijkt het ldc voor een professionele oplossing. o Mensen doorgeven die deel willen uitmaken van de groep geëngageerde buren of thuiszorgvrijwilligers o Mee zichtbaarheid verlenen aan het buren voor buren project o Signalen doorgeven aan het beleid omtrent structurele hiaten en problemen in de buurt op het vlak van zorg voor kwetsbare buurtbewoners. 6
Vrijwilligers De ldc werken al jaren met thuiszorgvrijwilligers die ze omkaderen en erop uit sturen om mensen uit hun buurt te helpen. Het kan gaan om vervoer, boodschappenhulp, klusjes of gewoon iemand gezelschap houden. De ldc engageren zich om er nog meer voor te zorgen dat de thuiszorgvrijwilliger iemand is die in de buurt van de zorgvrager woont. De buurtbinding, waar nu al aandacht voor is, wordt dus nog belangrijker. Zorgzame buren Zorgzame buren zijn buurtbewoners die spontaan hulp bieden aan een andere buur. De ldc willen, waar nodig, dat spontane stimuleren en versterken. Want mensen zijn vaak verlegen om hulp te vragen of te bieden, en kunnen dus een duwtje in de rug gebruiken. De ldc willen er ook mee voor zorgen dat spontane hulp langer kan blijven duren. De hulp stopt soms omdat het te zwaar wordt. Terwijl een samenwerking tussen professionelen en buurtbewoners er bijvoorbeeld voor kan zorgen dat buren langer voor elkaar blijven zorgen. Reguliere, professionele diensten Thuiszorgdiensten, woonzorgcentra, dagverzorgingscentra, instellingen voor kortverblijf, bieden mogelijkheden tot samenwerking met het ldc rond buren voor buren en het uitbouwen van buurtgerichte zorg. o Professionele thuiszorgdiensten kunnen samen met het ldc of het lokaal netwerk nagaan of buren, zorgvrijwilligers of het lokale netwerk kunnen helpen bij bepaalde zorgvragen van hun cliënten. o Reguliere zorginstellingen kunnen hun locatie, materiaal en diensten beschikbaar stellen voor kwetsbare buurtbewoners. o Reguliere zorginstellingen zouden hun restaurants of activiteiten open kunnen stellen voor kwetsbare buurtbewoners. 7
8
BUURTGERICHT WERKEN VANUIT HET LDC Buurtgericht werken vanuit een ldc klinkt logisch, de naam zegt het zelf: lokaal dienstencentrum. Toch is het dat niet. Een ldc werkte lange tijd vooral naar binnen gericht, namelijk gericht op de activiteiten en de dienstverlening die in en vanuit het ldc werden aangeboden. Het buurtgericht werken staat voor een compleet andere manier van werken binnen onze ldc. Samenwerkingen met lokale actoren waren er wel, maar waren niet essentieel voor de werking van een centrum. Dat is de laatste jaren sterk veranderd en zit nu in een stroomversnelling! Mede dankzij de stadsbreed gedragen visie dat we meer moeten afstemmen onder stads- en OCMW diensten, met externe actoren, buurtpartners en buurtbewoners, zijn we als ldc steeds sterker gaan evolueren naar het concept buurtgerichte zorg, waarvan buren voor buren maar één onderdeel is. Binnen de ldc streven we naar de realisatie van buurtgerichte zorg zoals omschreven in de visietekst van het kenniscentrum Woonzorg 2. Het is bijgevolg een stuk ruimer dan het verhaal van buren voor buren. Buurtgerichte zorg: Is vooral een sociaal model dat het welzijn van alle buurtbewoner beoogt en de versterking van de sociale cohesie. Stimuleert de aanpassingen van woningen en openbare ruimte, zodat mensen langer thuis kunnen blijven wonen. Bundelt alle krachten op lokaal vlak om de best mogelijke hulp en zorg te bieden. Dit kan enkel mits een goede samenwerking tussen alle professionele actoren, samen met de informele zorgverleners: buren, vrijwilligers en mantelzorgers. Buurtgerichte zorg is ook een verhaal dat ook de reikwijdte van een ldc overstijgt. De nieuwe OZ-structuur, met haar regiomodel en de regiocoördinatie, zullen hierin een sleutelrol in spelen. 2 Buurtgerichte Zorg, De actief zorgzame buurt als toekomstmodel voor Vlaanderen en Brussel, VVDC en Kenniscentrum Woonzorg, 2016 9
Doelstellingen Om de bovenstaande visie vanuit onze lokale dienstencentra (en binnen onze reikwijdte) waar te maken hebben we, samen met onze medewerkers, acht doelstellingen geformuleerd: 1. Het ldc gaat naar de buurt toe. 2. De ldc-werking wordt samen met buurtpartners vormgegeven. 3. Het ldc zet in op de noden van de buurt en is er een weerspiegeling van. 4. Het ldc heeft een duidelijk imago en is gekend in de buurt. 5. Het ldc zet in op deskundig en gemotiveerd personeel en vrijwilligers 6. Het ldc biedt een evenwichtig aanbod aan dienstverlening en activiteiten. 7. Het ldc zet in op een grotere zelfstandigheid van vrijwilligers. 8. Het ldc is toegankelijk, gezellig en iedereen voelt zich welkom. Deze doelstellingen zijn de rode draad doorheen onze omvorming van een naar binnen gericht centrum, naar een centrum dat volledig op de buurt is afgestemd. Organisatiemodel Om deze doelstellingen te concretiseren binnen de operationele werking van de lokale dienstencentra is er nood aan een nieuw organisatiemodel voor de ldc. Op vandaag focussen de ldc nog te sterk op de interne werking van het centrum om de buurtgerichte zorg uit te rollen in alle wijken. Deze transitie naar het buren voor buren verhaal en de verdere ontplooiing van de buurtgerichte werking vraagt een andere organisatiestructuur en een investering in mensen. We moeten vanuit de verschillende disciplines meer naar buiten gaan, naar de buurt toe. De praktijk toont immers dat kwetsbare buurtbewoners niet zelf op ons toestappen. De ldc moeten inzetten op actieve opsporing. De belangrijkste uitgangspunten voor een nieuw organisatiemodel zijn: Het ldc moet een buurtspeler zijn waarbij we gaan voor een maximale samenwerking en afstemming met de interne en externe buurtpartners De nieuwe organisatiestructuur OZ, waarbij gekozen wordt voor een regiomodel, biedt kansen aan de ldc op vlak van samenwerking met interne en externe regiopartners De ldc zetten allen in op het uitwerken van buren voor buren, en ruimer, een buurtgerichte werking waarbij we met lokale partners een netwerk vormen en buren een plaats geven in en betrekken bij de zorg voor elkaar. Bij de uitwerking van het voorstel zal maximaal rekening gehouden worden met de visie op vermaatschappelijking van de zorg en de meerwaarde van buurtgericht werken hierbij, zoals vertaald in de conceptnota van de Vlaams minister van Welzijn, 10
volksgezondheid en gezin. De minister ziet een belangrijke opdracht voor de lokale besturen en de lokale dienstencentra bij het uitrollen van burenzorg. We willen als ldc een zorgzame werkgever zijn, die maximaal inzet op het realiseren van motiverende werkbare jobs. De antennewerking Vanuit ons streven naar een maximale buurtgerichte werking heeft OCMW Gent een aantal jaar geleden de optie genomen om in te zetten op antennewerking. Deze antennes zijn het sluitstuk van onze buurtgerichte werking, omdat we via hen ook die buurten bereiken die we met de ldc niet bereiken. Tijdens de legislatuur zijn we van 4 naar 14 antennes gegaan. Tegen het eind van deze legislatuur mikken we op 15 operationele antennes. o De antennes chronologisch 2011: de eerste antennes worden opgestart, nl; in De Kanaaldorpen en in Oostakker In 2013 worden volgende antennes opgestart: Moscou-Vogelhoek, Nieuw-Gent In 2014: Brugse Poort, Sint-Denijs-Westrem, Rabot, Wondelgem, Mariakerke In 2015: Binnenstad, Drongen In 2016: Gentbrugge, Bloemekeswijk, St-Amandsberg In 2017: Dampoort? Onze antennes werken in gebieden of wijken waar veel senioren wonen die op vandaag niet door onze dienstverlening bediend worden, omdat de wijk te ver af ligt van een ldc of doordat er een natuurlijke barrière bestaat waardoor mensen niet naar het ldc komen. Een antenne: Is het aanspreekpunt in de buurt voor zorg en ondersteuning. Zij staan in voor gerichte doorverwijs van vragen, zowel naar interne als externe diensten Biedt individuele ondersteuning aan kwetsbare senioren Organiseert buurtgerichte activiteiten, waardoor sociale contacten tussen buurtbewoner gestimuleerd worden Zet sterk in op de organisatie van netwerking met lokale actoren Zorgt dat er burenzorgnetwerken worden uitgebouwd rond kwetsbare senioren Tijdens deze legislatuur hebben we de operationele werking van de antennes uitgebouwd en zijn er verschillende methodieken uitgewerkt om de meest kwetsbare buurtbewoners te bereiken en te ondersteunen. Door de inzet van onze antennemedewerkers slagen we erin om ter plaatse noden en behoeften van kwetsbare senioren te detecteren en dit doordat we continu in de buurt 11
aanwezig zijn. Op die manier zijn onze antennes een laagdrempelig aanspreekpunt. Zij zijn met name de pioniers binnen de buurtgerichte werking van de lokale dienstencentra. 12