Kim Veenman, freelance wetenschapsredacteur BioFocus www.biofocuscommunicatie.nl/ weer lekker weertje! Ook voor ballonvaren? Het weer is in Nederland nooit hetzelfde. Daarom voorspellen weermannen en -vrouwen het weer zo goed mogelijk. Dat is best een uitdaging! En het is te leren. Kunnen kinderen het ook? Middenbouw - activiteitenles kerndoel 43/12 Lees het volgende verhaal voor: Doel Kinderen maken kennis met luchtdruk, luchtverplaatsing, het ontstaan van wolken en de relatie tot het weer. Tule leerlijn Kerndoel 43; klimaat beschrijven met behulp van temperatuur, neerslag en wind. Kerndoel 12; verwerven van een adequate woordenschat. Tijdsduur 2-3 lesuren. Tijdstip Dat kan het hele jaar door. Benodigdheden Glazen potten, stiften, lijm/plakband, ballonnen, kartonnen vellen, 1 theezakje, lucifers, scharen. Theezakje leegmaken en ruimte creëren voor het proefje; het werkblad bouw je eigen barometer voorbereiden, zie werkblad 2. Websites www.knmi.nl en www.weerpublicist.nl Snel, we moeten landen, er komt noodweer aan! Aard is ballonvaarder en vaart hoog met z n ballon in de lucht. In de verte doemen donkere wolken op. De ballon begint hard te schudden, want het waait flink. Oh, had ik maar beter naar de weersvoorspelling geluisterd, prevelt Aard. Hij sjort aan de lijnen en al snel daalt de ballon. Het bakje wiebelt vervaarlijk en komt dan met een harde plof op de grond terecht. Gelukkig, zegt Aard, veilig geland. Maar de volgende keer zal ik beter opletten hoe het weer wordt! Een ballonvaarder moet het weer goed in de gaten houden. Bij Aard ging het net goed, maar het kan ook gruwelijk misgaan. Ballonvaarders (en hun volgers) kijken voor hun vaart dan ook altijd nauwkeurig hoe het weer wordt. Komen er buien? Hoe hard waait het? En uit welke richting? Allemaal belangrijk voor een veilige tocht. Maar hoe werkt zo n luchtballon nu eigenlijk? Vraag eerst de kinderen naar hun mogelijke verklaringen. Laat dan het volgende demonstratieproefje zien: De mini-luchtballon. Doel: leerlingen ontdekken hoe een luchtballon werkt. 22
BELANGRIJK: kijk goed of er geen brandbare dingen in het lokaal hangen. Het beste kun je de proef buiten uitvoeren. Vraag leerlingen goed op te letten wat ze zien en of ze weten wat er gebeurt. Nodig: Theezakje Lucifers Schaar Stiften Uitvoering: Stap 1 t/m 3 kun je ook voor de les klaarmaken. 1 Pak het theezakje en knip deze aan de bovenkant open en haal de thee eruit. Er blijft een soort kokertje over, die in het midden nog aan elkaar zit. 2 Maak voorzichtig het middenstuk los, zodat er een kokertje overblijft (zie afbeelding). Extra: laat de leerlingen hier zelf met stift een luchtballon op tekenen. 3 Zet dit theezakkokertje rechtop neer. 4 Steek de bovenkant van het theezakkokertje aan en laat het afbranden. Let goed op dat iedereen op minstens twee meter afstand staat! Wat gebeurt er? Bespreek dit met de klas. Hoe kan dit? De uitleg: Het theezakje verbrandt aan de bovenkant. Hierdoor wordt de lucht erboven verwarmd. Warme lucht is lichter dan koude lucht. Hierdoor ontstaat een stroom warme lucht naar boven toe. Het theezakje is zo licht dat het met de luchtstroom mee de lucht in vliegt. Luchtballon besturen Aard kan met een gasbrander de lucht in de ballon verwarmen. Hierdoor kan hij stijgen. Als hij lucht laat ontsnappen, daalt de ballon weer. Maar hoe stuur je dan? Jammer genoeg kun je vrijwel niet sturen. Je gaat gewoon dezelfde kan op als de wind. Het enige wat Aard kan doen is hoger of lager gaan vliegen, zodat hij in de lucht nét een andere windvlaag pakt. Het zal dus altijd een verrassing blijven, waar je precies gaat landen. Dieren zijn goede weervoorspellers Misschien heb je wel eens naar zwaluwen gekeken? Als er goed weer aankomt, vliegen ze hoog in de lucht. Komt er regen, dan vliegen ze heel laag en maar een klein stukje boven de grond. Waarom ze dat doen? Zwaluwen eten insecten en insecten vliegen hoog bij goed weer en laag als er slecht weer op komst is. De insecten zie je niet zo goed, maar de zwaluwen wel. Hoeven we dan niet meer naar het weerbericht te kijken? Maar gewoon naar zwaluwen? Tja... je wilt waarschijnlijk wel meer weten dan alleen of er regen op komst is. Daarvoor zijn er nauwkeuriger werkende instrumenten uitgevonden. 23
De barometer voorspelt Eén van de eerste weersinstrumenten is de barometer. Deze werd vroeger gebruikt om het weer te voorspellen. De barometer werkt met luchtdruk. Lucht is overal om je heen en ook al voel je het niet, het drukt de hele dag op ons. Het boterhamzakje Kort proefje: Het boterhamzakje Doel: ontdekken hoe luchtdruk werkt Geef leerlingen een boterhamzakje en laat ze er lucht in blazen. Vraag: wat zie je? Laat ze er nu lucht uitzuigen. Wat gebeurt er met het zakje? Bespreek met de klas: Het zakje zet uit als je erin blaast. Dit komt door de lucht die het zakje naar buiten drukt. Als je er lucht uitzuigt, zakt het zakje in. De luchtdruk buiten het zakje is dan groter dan erin. Hierdoor drukt er meer lucht van buiten op het zakje dan aan de binnenkant. Je eigen barometer Om de luchtdruk te meten, gebruiken we een barometer. Met de veranderingen in luchtdruk, kun je het weer voorspellen. Dat werkt zo: als de luchtdruk hoger wordt, komt er mooi weer aan; wordt de luchtdruk lager, dan wordt het slecht weer. Proefje: bouw je eigen barometer (zie werkblad 1). En nu jij: lees de wolk! Zou een barometer de enige manier zijn om het weer te voorspellen? Kijk met de klas naar buiten. Wat denken de leerlingen: gaat het vandaag nog regenen? Vraag waar ze naar keken voordat ze hun voorspelling deden. Keken ze misschien naar de wolken? Wolken zeggen veel over het weer en of er neerslag komt. Er zijn heel veel verschillende wolken. Maar welke wolk zegt wat? En kun je aan de wolken zien of het gaat regenen? Met werkblad 2 maken leerlingen hun eigen wolkenkaart, waarmee ze het weer kunnen voorspellen. Tips! Controleer de wolkenkaart, voordat de kinderen alles vastplakken. Plastificeer de wolkenkaart als dat mogelijk is. Leerlingen kunnen dan met een gerust hart hun wolkenkaart mee naar buiten nemen. Ook als het regent. Na regen komt zonneschijn Er zijn heel veel spreekwoorden die met het weer te maken hebben. Je vindt een opdracht in werkblad 3. De juiste antwoorden zijn: 1-c, 2-f, 3-b, 4-j, 5-i, 6-d, 7-e, 8-a, 9-g, 10-h. Nabespreking of afsluiting Stel de kinderen de volgende vragen om de les na te bespreken en af te sluiten. Vind jij het ook belangrijk dat Aard een cursus wolken lezen, gebruik de barometer of nog veel meer gevolgd heeft? En waarom? Hoe zou Aard checken of hij het weer goed leest? Welke beroepen zijn er nog meer waarbij het weer voorspellen erg belangrijk is? En waarom is dat volgens jou? Wanneer vind jij het belangrijk om het weer te voorspellen? Lijkt het je een leuk beroep: weerman of weervrouw? En waarom? 24
werkblad bouw je eigen barometer 1 2 Maak je barometer zo: Blaas de ballon op en laat hem weer leeglopen. Knip het mondstuk eraf en gooi deze weg. Nodig: Glazen pot met een wijde opening Ballon Postbode-elastiek Rietje Schaar Vel karton Stiften Lijm of plakband 3 4 Span de ballon over de bovenkant van de glazen pot. Doe daar het elastiek omheen. Let erop dat het ballonvel goed strak gespannen is; je mag geen bobbels zien. Pak het rietje en knip één kant schuin af voor een scherpe punt. Zo voorspel je het weer: Kijk een paar dagen achter elkaar naar je barometer. Zet elke dag een streepje op het karton waar de punt van het rietje staat. Noteer de datum erbij. Wat zie je: gaat het rietje omhoog of omlaag? Wat betekent dat voor het weer? 5 6 7 Leg de rechte kant van het rietje in het midden van de gespannen ballon op de pot. Plak het rietje vast. Zorg dat je hem precies in het midden van de ballon plakt! Teken op het karton aan de bovenkant een zon en aan de onderkant een wolk met regen. Zet het karton tegen een muur en zet de pot ervoor op een tafel. Je barometer is nu klaar! Zo werkt het: Op het moment dat je het ballonvel op de pot deed, was de luchtdruk ín en buiten de pot even groot. Maar daarna kan de luchtdruk buiten de pot anders worden. Als de luchtdruk hoger wordt, duwt dit op het ballonvel, deze trekt daardoor hol. De punt van het rietje gaat dan omhoog. Meestal betekent dit dat het goed weer wordt. Als de luchtdruk lager wordt dan in de pot, gaat het ballonvel juist bol staan. De punt van het rietje gaat dan naar beneden en wijst naar de wolk. Waarschijnlijk gaat het regenen. 25
werkblad Wat hoort bij elkaar? Trek lijnen. spreekwoorden over het weer H - Kost geld of moeite G - Mensen met hogere functies krijgen meer commentaar of kritiek te verduren 3 - De bui al zien hangen 2 - Na regen komt zonneschijn B - De narigheid al aan zien komen 1- Het is hondenweer 5 - Hij krijgt de wind van voren D - Er is niets aan de hand 4 - In de wolken zijn C - Het is heel slecht weer F - Na slechte tijden, komen goede tijden 7 - Het zonnetje in huis zijn 9 - Hoge bomen vangen veel wind 8 - Het gaat je voor de wind E - Iemand die zorgt voor een goede sfeer 6 - Er is geen vuiltje aan de lucht J - Heel blij en gelukkig zijn I - Hij krijgt scherpe kritiek of hij krijgt de harde waarheid te horen A - Je hebt geluk 10 - Voor niets gaat de zon op 26
werkblad Zoek de naam en omschrijving bij de tekening. Knip uit, vraag je juf of je meester of het klopt en plak dan vast. Met je eigen wolkenkaart kun je proberen om zelf wolken te herkennen. Kun jij voorspellen of er regen op komst is? lees de wolk! maak je eigen wolkenkaart A 1 - MELKLUCHT Kring om de zon, water in de ton, zo luidt het gezegde. Als je melkachtige lucht ziet, met een kring om de zon (of maan), dan kan het een halve tot hele dag erna flink regenen. Houd je paraplu in de aanslag! C 6 - BUIENWOLK Deze wolk heet niet voor niets zo. Soms wordt het zelfs donderwolk genoemd. De kans op neerslag A is 100 procent. Of je die ook over je heen krijgt, hangt af van de wind (of hoe snel je kunt schuilen!). F 7 - DE BLOEMKOOL- OF STAPELWOLK Of het blijft droogt óf er volgt een halfuur later een flinke stortbui. Het is lastig voorspellen, zelfs voor de beste weersvoorspeller! De bloemkoolvorm komt doordat de lucht in verschillende snelheden stijgt. D 2 - GRIJS WOLKENDEK Een dik en grijs wolkenpakket, waarachter de zon helemaal verstopt zit. Hier kan urenlang regen uit vallen. Pas als je lichtere plekken ziet, wordt het weer droger. 5 - VLOKKEN- OF SCHAPENWOLKJES deze wolken lijken bijna op watjes in de lucht, maar soms zijn het net golfjes. Ze zien er zo vriendelijk uit maar houd ze in de gaten Zijn er ook zwaardere wolken in de buurt, dan is de kans op regen vrij groot. B 3 - DE WOLKENDEKEN deze wolken vormen een gelaagde stapel. Er kan wat regen uit vallen, maar dat hoeft niet. De regel: hoe donkerder, hoe meer kans op regen. 4- VEDER- OF SLUIERWOLKEN deze hoge wolken lijken bijna stil te staan en het zonlicht komt erdoorheen. Toch bewegen ze en kan het snel dichttrekken. Als je ze ziet, gaat het meestal pas na 12 tot 24 uur regenen. Genoeg tijd dus om je voor te bereiden. G E Met welke wolken ga je met Aard de lucht in? A:7 B:3 C:1 D:5 E:4 F:6 G:2 27