1. Het keizerlijke Rome Dit bezat evenals Griekenland marmer en kalksteen, maar het beschikte ook over aarde voor terracotta-werk en baksteenfabricage, over vulkanische tufsteen, lava en puimsteen, en over de vulkanische aarde uit de omgeving van Puzzuoli bij Napels, die bekend stond onder de naam puzzolaan-aarde. Deze aarde werd de grondstof voor het Romeinse beton. Al deze materialen waren wellicht onbenut gebleven als de specifieke economische en politieke omstandigheden van Rome geen gebouwen van een bepaald karakter vereist hadden. De aanwezigheid van goed bouwhout ten noorden van de Alpen zorgde er voor dat de houtbouw daar toonaangevend werd voor de architectuur-vormen: sterke wandgeleding en steile daken. Ten zuiden van de Alpenketen overheerste de steenbouw met vlakke daken en dikke muren. Het hoge puntdak-silhouet van het Noordeuropese lange huis en het afgevlakte horizontale silhouet van de Romeinse villa vormen daarom een tegenstelling in structuur en mentaliteit. Zuidelijke huizen, met hun atriums en zuilengalerijen, werden ontworpen met het oog op de vrije circulatie van verkoelende lucht; noordelijke gebouwen moesten bescherming bieden tegen de koude noorden- en oostenwinden, tegen regen en sneeuw. De rijkdom van Rome was gebaseerd op alles wat binnen het rijk geproduceerd kon worden: grondstoffen zoals ijzererts en bont, voedingsstoffen zoals tarwe, maïs en vlees en producten uit werkplaatsen. De basis - economie was die van de Keltische boer, wat inhoudt dat de voedselproduktie berustte op agrarisch kleinbedrijf. Samengesteld door BusTic.nl 25-1-09 6
Daar overheen was het stelsel van de Romeinse villa's gekomen, waarbij de landgoederen van rijke grootgrondbezitters door slaven werden bewerkt. Toegepast op de losse 'berggronden' van het Middellandse-Zeegebied leverde dit systeem met zijn intensieve wijze van bewerking hoge opbrengsten, zodat er in het algemeen weinig behoefte bestond om de van nature veel vruchtbaarder gebieden in het noorden te ontginnen. Hier bleef de akkerbouw beperkt tot plaatselijk gebruik. Ten tijde van keizer Augustus voerde het zuiden nog steeds de boventoon op economisch en cultureel terrein. De hoofdstad Rome, in zijn onmetelijke rijkdom levend van de belastingopbrengsten uit het hele rijk, leverde de vraag naar alle denkbare luxeartikelen en kooplieden waagden zich steeds verder van huis om daarin te voorzien. Vervoer over zee was sneller en goedkoper dan vervoer over land en de Middellandse Zee werd de voornaamste handelsroute naar en vanuit Rome. In westelijke richting lag de onbekende Atlantische Oceaan, nog vol verschrikkingen voor de reiziger. Kooplieden gaven daarom de voorkeur aan de oostelijke handelswegen: door de Rode Zee en de Perzische Golf naar Voor-Indië en China, vanwaar ze terugkeerden met zijde, ivoor, hars en specerijen. Als gevolg hiervan namen de stapelmarkten tussen de Middellandse Zee en het Verre Oosten toe in omvang en rijkdom: Constantinopel, Antiochië en Alexandrië staken weldra in economisch opzicht Rome de loef af. Economische groei op zichzelf betekent nog geen sociale vooruitgang en hoewel rijkdom een samenleving de kans Samengesteld door BusTic.nl 25-1-09 7
kan bieden om haar kennis toe te passen, om de bronnen van haar welvaart te verdelen en haar bevolking verder te ontwikkelen, was het keizerlijke Rome er niet de staat naar om dit waar te maken. 2. De indeling van het Keizerrijk Men hield zich in hoofdzaak bezig met het bestuur van de uitgestrekte provincies en het in gang houden van het stroef lopende economische systeem, de problemen die veroorzaakt werden door de opzienbarende consumptiedrift van de hoofdstad zelf en haar steeds groeiende behoefte aan goederen en diensten. Eeuwenlang hadden denkbeelden over vrijheid en gerechigheid een rol gespeeld in de Romeinse opvattingen over hun eigen staatsvorm, maar we dienen wel te beseffen dat dergelijke denkbeelden doorgaans het geestelijk bezit vormen van de heersende klasse: ze kunnen onbetrouwbare getuigen zijn als het gaat om de waarheid over een maatschappijvorm. Het ontwerp van de gebouwen vormt hiervan het bewijs. Voor wie met de schijn genoegen neemt, zijn de grote gebouwen van Rome een feestelijke demonstratie van het Romeinse vrijheidsideaal: weelderige tempels, badhuizen, amfitheaters en arena's, voor allen toegankelijk. Samengesteld door BusTic.nl 25-1-09 8
Maar wie ze wil zien binnen de samenhang van de economische troebelen die het keizerlijke Rome teisterden (toenemende inflatie, werkeloosheid en een roerig stadsproletariaat), herkent er een investering in voor de veiligheid van de stad, een tegengif tegen ontevredenheid. 3. Het Colosseum Het grote amfitheater van Flavius in Rome, gebouwd in het jaar 70 na Christus en ook bekend onder de naam Colosseum, diende als oermodel voor alle daarna gebouwde arena's. Het amfitheater van Pompji, dat dateert uit omstreeks 80 voor Christus, is het oudste van deze bouwwerken dat nog bewaard is gebleven. Amfitheaters ontstonden overal in het Romeinse rijk en werden gebruikt voor buitensporige en gewelddadige vertoningen van allerlei aard. Ondanks zijn politieke bestemming en het gebruik dat ervan werd gemaakt, kunnen we het Colosseum nog steeds ervaren als een groots gebouw, volgens welke definitie dan ook. Het was ongeveer tweehonderd meter lang en ellipsvormig van grondplan, en werd omgeven door een loodrecht oprijzende buitenmuur, waarop in drie verdiepingen Dorische, Ionische en Corinthische zullen waren aangebracht. Aan de binnenkant liepen de zitplaatsen in ononderbroken rijen af naar de ovale arena waar de voorstellingen werden gegeven. Onder de zetels bevond zich een complex gewelven van drie verdiepingen, met accommodatie voor de gladiatoren, de kooien van de wilde dieren en de cellen van de slachtoffers. Samengesteld door BusTic.nl 25-1-09 9
R De gewaagde constructie en de toepassing van verschillende materialen in overeenstemming met hun functie bij de bouw - basaltlava voor een sterke fundering, tufsteen en baksteen voor de muren en puimsteen om het gewicht van de gewelven te verminderen - maakten het Colosseum tot een even verfijnd als monumentaal bouwwerk. De grote prestatie van de Grieken op het terrein van de bouwkunst was hierin gelegen, dat zij een eenvoudig grondpatroon hadden verrijkt met een uiterste verfijning aan details en rondingen. Daar en tegen was de Romeinse architectuur onbehouwen in esthetisch opzicht, maar structureel veel verder ontwikkeld. De halfronde boog, het tongewelf en de daarvan afgeleide constructies als kruisgewelf koepel, het gebruik van verschillende materialen voor uiteenlopende constructieve doeleinden en bovenal de toepassing van beton, werden tot hoge ontwikkeling gebracht. Ze werden verwerkt in gebouwen van groot formaat, die hun stabiliteit ontleenden aan massa (meer dan aan het tegenspel van krachten, dat zo typerend is voor een gotische kathedraal), maar die desondanks als constructie getuigen van grote durf. De vorderingen die de Romeinen maakten in de bouwkunde verliepen, al behoren ze tot de grote architectonische prestaties in de geschiedenis, langzaam en aarzelend en waren meer het resultaat van geleidelijk opgebouwde ervaring, dan uitingen van creatieve experimenten. Het was een eeuw waarin men meer op de praktijk was gericht dan op intellectuele inspanning, wat vele Samengesteld door BusTic.nl 25-1-09 10
beperkingen inhield voor de vrijheid van de kunstenaar en de ambachtsman. Dat bleek vooral uit zijn ondergeschikte positie in de maatschappij. Gekluisterd door ideeën en omstandigheden die hem door het verleden waren nagelaten, kon hij slechts oorspronkelijke denkbeelden ontwikkelen als hij zich angstvallig hield aan starre patronen. Onder deze omstandigheden was het des te opmerkelijker dat de onbekende bouwmeesters van Rome zo goed slaagden in hun opzet. Tot hun fraaiste prestaties behoorde de tempel die bekend staat als het Pantheon, een heel karakteristiek gebouw, uniek Romeins van stijl en nog steeds het best bewaarde gebouw uit het antieke Rome. Het werd gebouwd in het jaar 120 door Hadrianus op het terrein van een oudere tempel, neergezet door Augustus' schoonzoon Agrippa. Het Pantheon sloot in sommige details aan bij het oorspronkelijke gebouw, maar men verwerkte die op een hoogst persoonlijke manier. De rechthoekige fundering van de oude tempel vormde de basis voor een zwaar gebouwd voorportaal van zuilen, opgetrokken uit bewaard gebleven materiaal. Agrippa's inscriptie viel nog steeds te lezen op het opnieuw gebruikte fries boven de zuilen. Het nieuwe voorportaal was smaller van afmetingen, maar de hoogte van het fronton was gehandhaafd gebleven, zodat het met een subtiele minachting voor Griekse theorieën over onderlinge verhoudingen een ongewoon steile indruk maakt. Het hoofdthema van de tempel wordt gevormd door een overkoepelde rotonde, waarvan de breedte van drieënveertig meter nauwkeurig overeenstemt met de hoogte van het interieur. Samengesteld door BusTic.nl 25-1-09 11
De muren en het dak zijn van beton gemaakt, bedekt met een reeks andere materialen, waaronder baksteen en marmer. Het gewicht lijkt aan de binnenzijde te rusten op acht zware pijlers, die worden afgewisseld door acht grote 'exedrae' of nissen, maar aangezien de pijlers aan de achterzijde zijn uitgehold, vormen ze in feite een muur die in de plattegrond slingert en zelfsteunend van vorm is. De onderbouw van de rotonde is aan de buitenkant drie lagen hoog, maar heeft binnen twee lagen, aangezien de koepel verrijst vanaf de bovenkant van de tweede laag. De bouwlaag tussen de tweede en de derde verdieping is daarom dikker en dient mede om de zijwaartse druk op te vangen van de koepel, waarvan het oppervlak voorzien is van verdiepte vakken om het gewicht te verminderen. De ronde opening of 'het oog' in het dak was - en is dat nog steeds - de enige lichtbron voor het interieur, wat bijdraagt tot de dramatische sfeer van een van de indrukwekkendste gebouwen in Rome. De grote gebouwen van Rome werden - evenals het leger, het bestuursapparaat en al wat aan luxegoederen uit het oosten werd geïmporteerd - gefinancierd uit de opbrengsten van de belastingen, afkomstig uit de landbouwgebieden. De economie berustte op het beschermen van een vruchtbaar gebied, groot genoeg om te voldoen aan de behoeften. Samengesteld door BusTic.nl 25-1-09 12
Dit was de voornaamste rol van de legioenen die door middel van hun omvangrijke stelsel van legerplaatsen de grens verdedigden. Deze werd gevormd door de kust van de Zwarte Zee, de Donau en de Rijn. Op den duur begonnen de kosten van deze permanente verdediging van vijfduizend kilometer grenslijn de belastingbetaler op te breken en in de loop van de derde eeuw werden overal in het rijk steden getroffen door inflatie, door hogere sterftecijfers, afnemende vruchtbaarheid en de trek naar het platteland van burgers die aan de meedogenloze belastingen trachtten te ontkomen. De concentratie van vijandelijke legers aan de grenzen werkte nadelig op de handel en bespoedigde het verval. De steden van het oostelijke bekken van de Middellandse Zee waren economisch sterker en beter in staat de storm het hoofd te bieden dan de hoofdstad zelf. Keizer Constantijn verplaatste aan het begin van de vierde eeuw met vooruitziende blik zijn residentie naar Byzantium. Hiermee degradeerde hij Rome tot een in politiek opzicht even achtergebleven gebied als het dat in economisch opzicht al was geworden. Het Romeinse systeem was uit zijn krachten gegroeid; verval was vrijwel onvermijdelijk. Samengesteld door BusTic.nl 25-1-09 13