Einde aan het onverdoofd slachten van Wakker Dier November 2015
Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 2 1. Inleiding... 3 2. Pijn, angst en stress door onbedwelmd slachten bij... 4 3. Ritueel slachten van in Nederland... 6 4. Einde aan het onverdoofd slachten van... 10 Bronnen... 12 Pagina 2
1. Inleiding Omwille van ernstige welzijnsproblemen geassocieerd met het slachten zonder bedwelming moeten alle dieren bedwelmd worden voor het slachten Europese Autoriteit voor voedselveiligheid (EFSA) over welzijnsaspecten tijdens het slachten (EFSA 2004) Het onverdoofd slachten van dieren gaat gepaard met pijn, angst en stress (WUR 2015a; Holleben et al. 2010; KNMvD 2010; Kijlstra, Lambooij 2008; EFSA 2004; FVE 2002). Om deze reden is het in Europa en de meeste andere Westerse landen in de wereld verplicht om dieren voorafgaand aan de slacht te verdoven (bedwelmen) (EC 2009; EFSA 2004). Europese regels geven lidstaten echter de vrijheid om in het kader van godsdienstvrijheid een uitzondering te maken, waardoor ritueel geslachte dieren ook onverdoofd mogen worden geslacht. In Nederland is deze uitzondering wettelijk verankerd in de Wet dieren en het Besluit houders van dieren (wetten.nl 2011, 2014). Hierdoor worden in Nederland momenteel een deel van de schapen, geiten, runderen, vleeskuikens (plofkippen) en legkippen zonder verdoving geslacht (NVWA 2015b). Er worden jaarlijks ruim een half miljoen schapen en bijna 125 duizend geiten geslacht, waarvan het grootste gedeelte onverdoofd (CBS StatLine 2015; WUR 2015b). Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld runderen en vleeskuikens. Experts geven aan dat de meeste runderen en vleeskuikens die in Nederland islamitisch geslacht worden, wel verdoofd worden (WUR 2015b). Dit rapport richt zich daarom op schapen en geiten. Wakker Dier wil met dit rapport aandacht vragen voor de uitzonderingspositie van de in Nederland ritueel geslachte, en de misstanden die hiermee gepaard gaan. Daartoe wordt eerst ingegaan op het dierenleed dat veroorzaakt wordt wanneer deze dieren onverdoofd geslacht worden. Vervolgens wordt aandacht besteed aan de oorzaken en gevolgen van de huidige uitzonderingspositie. Daarbij wordt ook stilgestaan bij het convenant onbedwelmd slachten volgens religieuze riten dat ruim drie jaar van kracht is. Pagina 3
2. Pijn, angst en stress door onbedwelmd slachten bij Bij wetenschappers, dierenartsen en handhavende instanties bestaat er geen enkele twijfel dat schapen en geiten extra lijden wanneer zij onverdoofd in plaats van verdoofd geslacht worden (WUR 2015b; NVWA 2015b; Holleben et al. 2010; KNMvD 2010; Kijlstra, Lambooij 2008; EFSA 2004; FVE 2002). Dit heeft verschillende oorzaken die samen hangen met het slachtproces. In Nederland worden de ten behoeve van de rituele slacht veelal liggend op hun rug in een speciale restrainer of op een zogenaamde burrie (een taps toelopende houder) vastgehouden. Volgens de Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde (KNMvD) leidt dit tot extra stress bij de toch al angstige dieren. Hierdoor zijn de dieren onrustiger, waardoor de kans op complicaties en fouten groter wordt. Daarmee staan deze handelingen volgens de KNMvD op gespannen voet met Europese wetgeving (1099/2009/EC), waarin wordt bepaald dat bij het verplaatsen, onderbrengen, fixeren, slachten of doden de dieren elke vermijdbare opwinding of pijn, elk vermijdbaar lijden en alle vermijdbare verwondingen en kneuzingen moeten worden bespaard (KNMvD 2010; EC 2009). Bij het doden van dieren en daarmee verband houdende activiteiten wordt ervoor gezorgd dat de dieren elke vermijdbare vorm van pijn, spanning of lijden wordt bespaard Artikel 3 van de Europese verordening 1099/2009/EC inzake de bescherming van dieren bij het doden (EC 2009) Volgens KNMvD kan het verzet van het dier bij fixatie tot problemen leiden die de periode tot het intreden van het bewustzijnsverlies sterk verlengen. Nadat bij het onverdoofde dier de hals is doorgesneden, treedt namelijk niet onmiddellijk bewustzijnsverlies op. De periode tot het optreden van bewustzijnsverlies is sterk afhankelijk van de diersoort, de wijze van het aanbrengen van de halssnede en de manier van verbloeden. Bij schapen kan dit tot wel twee minuten duren. Tijdens deze periode is het dier bij kennis en is er om verschillende redenen zeer waarschijnlijk sprake van pijn en lijden. Zo worden door een halssnede verschillende zenuwweefsels doorgesneden, wat zorgt voor acute pijn. Daarbij is het mogelijk dat er bloed en inhoud van de pens in de longen terecht komt, wat voor verstikking zorgt. Ook wordt de pijnlijke wond van het dier gemanipuleerd om het uitbloeden te versnellen en kan er ademnood optreden door de beschadiging van bepaalde zenuwen. Ten slotte kan de plotselinge daling van bloeddruk zorgen voor stress (KNMvD 2010). Ook in Europees verband hebben dierwetenschappers gekeken naar de welzijnsconsequenties van ritueel slachten, onder andere bij. Op grond van hun bevindingen stellen de Europese wetenschappers met de allergrootste waarschijnlijkheid vast dat de onverdoofde rituele slacht voor pijnlijk is. Net als bij andere dieren treedt het verlies aan bewustzijn bij schapen en geiten niet direct in na het toebrengen van de sneden. Meestal zijn er meerdere sneden nodig om de grote hals(slag)aders bij door te snijden, gemiddeld 1 tot 6 sneden. Daarbij signaleren zij vooral bij schapen een extra welzijnsrisico door de aanwezigheid van wol, waardoor het snijden lastiger is en het mes sneller bot wordt (Holleben et al. 2010). Direct na het snijden beginnen schapen zich te verzetten of te rillen. Men veronderstelt dat schapen doorgaans na 2 tot 20 seconden het bewustzijn verliezen, maar het komt ook geregeld voor dat het meer dan twee minuten duurt; van geiten werden geen gegevens genoemd. Daarnaast ademen schapen gemiddeld nog 35 tot 90 seconden; het snakken naar adem kan tot wel 220 seconden lang duren. Kijkend naar de pupilreflex, duurt het bij schapen gemiddeld Pagina 4
tussen de 56 en 114 seconden voordat zij hersendood zijn; wederom zijn er voor geiten geen gegevens genoemd (Holleben et al. 2010). Dierenartsen: onverdoofd slachten is onder alle omstandigheden onaanvaardbaar Gezien de wetenschappelijke bevindingen wordt volgens de KNMvD het dierenwelzijn van de dieren bij onbedwelmd slachten onaanvaardbaar aangetast (KNMvD 2010). Ook de Europese federatie van dierenartsen sluit zich hierbij aan. Zij stelt dat onverdoofd slachten zorgt voor onnodig pijn en leiden en is daarom van mening dat het onder alle omstandigheden het onacceptabel is om dieren zonder verdoving te slachten (FVE 2002). Huidige toezicht onbedwelmde slacht is onvoldoende Zolang onbedwelmd slachten nog is toegestaan, stelt de KNMvD dat dit alleen plaats zou mogen vinden onder permanent toezicht en continue aanwezigheid van een keuringsdierenarts (KNMvD 2010). In de praktijk is hiervan geenszins sprake. In slachthuizen waar de NVWA permanent toezicht houdt controleert zij slechts een aantal keren per dag. Bij de slachthuizen waar de NVWA steekproefsgewijs toezicht houdt, hangt de frequentie van dat toezicht af van het ingeschatte risico op aantasting van dierenwelzijn. Onbedwelmd slachten ziet zij als risicovoller dan bedwelmd slachten, waardoor de frequentie van het toezicht in slachthuizen waar onbedwelmd wordt geslacht hoger is (NVWA 2015b). Desalniettemin is er geenszins sprake van permanent toezicht, waardoor de NVWA het welzijn van de dieren nog onvoldoende kan waarborgen. Naleving verbeterd enigszins Uit de Naleefmonitor kleine- en middelgrote slachthuizen blijkt dat het welzijn van dieren bij onverdoofde slacht in 2014 enigszins verbeterd is. Begin 2014 werden nog 3 op de 10 dieren bij het onbedwelmd slachten niet goed gefixeerd; eind 2014 is dit gedaald naar 1 op de 10. Het correct verbloeden van de dieren is zelfs significant verbeterd. Begin 2014 ging dit 3 van de 10 keer niet goed, maar eind 2014 is dit gedaald naar minder dan 1 op de 20 (NVWA 2015a). Pagina 5
3. Ritueel slachten van Vanwege de aperte nadelige gevolgen voor het welzijn van dieren, vinden steeds meer landen het onverantwoord om dieren voor de rituele slacht onnodig te laten lijden. In onder andere Zweden, Noorwegen, Estland, IJsland, Zwitserland en Nieuw Zeeland is slachten zonder voorafgaande bedwelming daarom altijd bij wet verboden. In andere landen, waaronder Oostenrijk, Denemarken en Finland, mag de halssnede bij een onbedwelmd dier alleen worden uitgevoerd als het dier direct daarna wordt bedwelmd. Daarnaast worden in verschillende landen ook (vrijwel) alle verdoofd voor de rituele slacht, ondanks dat dit geen wettelijke verplichting is. Zo worden in Australië, een land dat veel Halal lamsvlees exporteert, de meeste ook elektrisch bedwelmd. Dit geldt ook voor Europese landen zoals Duitsland en Engeland (DIALREL 2010; Kijlstra, Lambooij 2008). Meeste worden in Nederland onverdoofd geslacht In Nederland worden de meeste onverdoofd geslacht (WUR 2015b; NVWA 2015b; Kijlstra, Lambooij 2008). Om welk deel van de half miljoen schapen voornamelijk lammeren en bijna 125 duizend geiten per jaar het gaat is niet precies bekend (NVWA 2015b; CBS StatLine 2015). Het hiervoor benodigde, en al in 2012 toegezegde, permanente toezicht bij onverdoofde slacht is namelijk nog steeds niet geïmplementeerd (MINEZ 2014; NVWA 2015b). Volgens de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) is er een aantal grote schapen- en geitenslachterijen die in principe de dieren bedwelmen. Tegelijkertijd stelt de NVWA zelf dat de meerderheid onverdoofd geslacht wordt (NVWA 2015b). Volgens deskundigen van de Wageningen Universiteit en Researchcentrum (WUR) gaat het om het grootste deel van de (WUR 2015b). Er zijn twee belangrijke redenen waarom in Nederland de meeste onverdoofd geslacht worden. Ten eerste is dit gebaseerd op loyaliteit van de vertegenwoordigers van de moslimgemeenschap met de vertegenwoordigers van de Joodse gemeenschap (WUR 2015b). In Nederland zijn ongeveer 830 duizend mensen moslim en 17 duizend joods (CBS 2015). In principe hebben islamitische autoriteiten geen bezwaar tegen het toepassen van verdoving zolang deze maar reversibel is, zoals ook toegepast wordt bij de Halalslacht van in bijvoorbeeld Duitsland (Kijlstra, Lambooij 2008; FAO 2001). Nederlandse (orthodoxe) joden eisen echter dat de dieren wel geheel onverdoofd geslacht worden. Het Contactorgaan Moslims en Overheid (CMO) sympathiseert met de Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap (NIK), waardoor zij gezamenlijk eisen dat volledig onverdoofd ritueel geslacht mogen worden (WUR 2015b). Ten tweede speelt er het handelsbelang. Wanneer een slachterij de dieren onverdoofd slacht, kan dit vlees als Halal of Kosher gecertificeerd worden. Zodoende kunnen de slachterijen hun afzetmarkt vergroten omdat het vlees geschikt is voor zowel de reguliere markt als de religieuze markt. Bovendien kunnen ze het vlees ook als Halal/Kosher exporteren (WUR 2015b). Regulier schapen- en geitenvlees ook onverdoofd geslacht Bijna alle worden in Nederland onverdoofd geslacht, omdat de karkassen dan altijd gecertificeerd zijn voor halal en andere consumenten niet klagen, omdat zij dit niet weten. Onderzoeker van de Wageningen Universiteit en Researchcentrum (WUR 2015b) Pagina 6
Doordat het grootste gedeelte van de onverdoofd geslacht wordt, is het volgens deskundigen zeer waarschijnlijk dat het reguliere schapen- en geitenvlees dat in Nederland verkocht wordt, ook afkomstig is van onverdoofd geslachte dieren. Nadat de dieren geslacht zijn, valt niet te herleiden of zij verdoofd zijn, omdat dit niet geregistreerd hoeft te worden. Het vlees dat niet als halal kan worden verkocht, wordt daarom op de reguliere markt verkocht (WUR 2015b). Verschillende dierenartsenorganisaties hebben voor deze misstand in het verleden aandacht gevraagd. De Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde (KNMvD) gaf al in 2010 aan dat vlees dat op basis van rituele eisen wordt afgekeurd, vervolgens ongeëtiketteerd terecht komt in de reguliere consumptieketen. Zo mag volgens de joodse rite geslachte achterhand vaak niet geconsumeerd worden, met als gevolg dat dit vlees wordt afgezet in het gangbare consumptiekanaal (KNMvD 2010). Ook de Federatie van dierenartsen in Europa (FVE) stelt dat in sommige lidstaten onverdoofd slachten niet een uitzondering is maar regel. Volgens haar zorgt dit er voor dat er grote hoeveelheden vlees afkomstig van onverdoofd geslachte dieren in de reguliere voedselketen terechtkomt (FVE 2012). Beide organisaties pleiten voor verplichte etikettering, zolang onverdoofd slachten nog is toegestaan (FVE 2012; KNMvD 2010). NVWA: reguliere verkoop in strijd met het doel van de wet Dit is in feite in strijd met het doel van de wettelijke voorschriften, want de uitzondering op verplichte bedwelming is gegeven met het doel dat het vlees wordt bestemd voor de (religieuze) doelgroep. Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit over de verkoop van ritueel geslacht vlees als regulier vlees (NVWA 2015b) Ook de NVWA beaamt dat ritueel geslacht lam- of geitenvlees als regulier vlees verkocht mag worden en dit in Nederland ook zeker gebeurt. Zodoende kan volgens haar niet gegarandeerd worden dat al het reguliere lams- en geitenvlees dat in Nederland verkocht wordt, afkomstig is van verdoofd geslachte dieren. De NVWA stelt dat dit in strijd is met het doel van de wettelijke voorschriften (Verordening (EU) 1099/2009). Volgens haar is de uitzondering op de verplichting tot bedwelmen namelijk gegeven met het doel dat het vlees wordt bestemd voor de religieuze doelgroep en niet voor de verkoop regulier vlees. Tegelijkertijd is er echter geen verbod op verkoop in het regulier circuit, waardoor deze misstand toch mogelijk is (NVWA 2015b; EC 2009). Labelen vlees van onverdoofd geslachte dieren niet verplicht Omdat er geen wettelijke verplichting is om op het etiket aan te geven of het dier verdoofd of onverdoofd geslacht is, krijgen niet-religieuze consumenten ongevraagd dit vlees voorgeschoteld. Supermarkten die halal vlees verkopen, geven uiteraard op de verpakking aan dat het halal vlees betreft, om zo hun doelgroep te bedienen. Maar het ritueel geslachte lam- of geitenvlees dat overblijft mag ongelabeld als regulier vlees verkocht worden (WUR 2015b; NVWA 2015b). Ondanks dat de Europese Commissie en het Europees parlement meermalen over verplichte labelen gesproken hebben, hebben religieuze minderheden en bedrijven zich hier tot nog toe succesvol tegen verzet: de Commissie is vooralsnog niet van plan om verplicht labelen in te voeren (WUR 2015b; EC 2013). Hierdoor wordt consumenten opzettelijk cruciale informatie over het welzijn van dieren onthouden, waardoor zij ernstig in hun keuzevrijheid worden beperkt. Pagina 7
Verdoofd slachten is per direct mogelijk Ten slotte is het belangrijk om op te merken dat volgens deskundigen van de WUR en de NVWA er geen enkele praktische belemmering is om per direct alle verdoofd te slachten. Alle slachterijen beschikken al over de benodigde bedwelmingsapparatuur, waarvan de reversibele elektrische kopbedwelming het meest wordt toegepast (WUR 2015b; NVWA 2015b). Pagina 8
Convenant onbedwelmd slachten blijkt een doekje voor het bloeden Het Convenant onbedwelmd slachten heeft al die jaren voor het welzijn van dieren niks opgeleverd en is niet meer dan een doekje voor het bloeden Deskundige van Wageningen Universiteit en Researchcentrum (WUR 2015b) Sinds 5 juni 2012 is het Convenant onbedwelmd slachten volgens religieuze riten van kracht. Het betreft een convenant tussen de overheid, vertegenwoordigers van slachterijen en vertegenwoordigers van moslims en joden. Dit convenant is tot stand gekomen als alternatief voor het in 2011 in de Eerste Kamer gesneuvelde wetsvoorstel voor verplichte bedwelming bij ritueel slachten (MINELI 2012). Het convenant is al ruim drie jaar van kracht, maar tot op heden heeft het nog geen enkel concreet resultaat opgeleverd. Ten eerste zijn het in 2012 beloofde permanente toezicht en de verbeterde normen om dierenwelzijn te waarborgen nog steeds niet in wetgeving omgezet en worden daarom niet toegepast. De hiervoor benodigde wetswijzigingen zijn volgens de Staatssecretaris nog steeds in procedure en volgens de NVWA is er nog geen zicht op wanneer deze wetgeving ingaat. Zodoende heeft de overheid nog steeds onvoldoende zicht op de manier waarop het ritueel slachten plaatsvindt en weet zij niet precies om hoeveel dieren het jaarlijks gaat (NVWA 2015b; EZ 2014). Ook is onderzoek toegezegd naar verschillende aspecten van onbedwelmd slachten. Pas in 2014 heeft de staatssecretaris hier opvolging aan gegeven is onderzoek uitgezet bij de WUR (EZ 2015; WUR 2015b). De onderzoekers hebben gekeken hoe momenteel in Nederland onbedwelmde geslacht wordt, welke risico s voor dierenwelzijn er zijn en hoe deze het welzijn beter gewaarborgd kan worden. Ondanks dat dit onderzoek al bij het ministerie van Economische Zaken ligt, heeft zij hier nog niets mee gedaan (WUR 2015b). Ten slotte zou er na drie jaar een evaluatie komen van het convenant, maar ook dit is nog niet gebeurd. Daarbij komt de Staatsecretaris haar afspraken omtrent het convenant met de Tweede Kamer niet na: in oktober 2014 heeft de staatssecretaris toegezegd de Kamer te zullen informeren over de status van het convenant, maar dat is nog niet gebeurd (EZ 2014; Overheid.nl 2015). Zodoende heeft het convenant geen enkele concrete verbetering voor het dierenwelzijn opgeleverd en er zijn geen aanwijzingen dat hier op korte termijn verandering in komt. Het blijkt simpelweg een doekje voor het bloeden te zijn. Pagina 9
4. Einde aan het onverdoofd slachten van Gezien de grote gevolgen voor dierenwelzijn vindt Wakker Dier, net als de Nederlandse en Europese vereniging van dierenartsen, onverdoofd slachten onder alle omstandigheden onaanvaardbaar. Deze praktijk staat daarmee op gespannen voet met Europese wetgeving (1099/2009/EC) om onvermijdbaar lijden te voorkomen. Hoewel het lidstaten vrij staat om onverdoofde slacht niet toe staan, maakt Nederland onder druk van een aantal religieuze organisaties toch een uitzondering. In de praktijk lijkt deze uitzondering niet goed te functioneren. Ten eerste blijkt dat vergunningen worden misbruikt om schapen en geiten die niet bestemd zijn voor religieuze doelgroepen toch onverdoofd te slachten. Ten tweede komt naar voren dat islamitische slachterijen onterecht een vergunning krijgen voor onverdoofd slachten. Bijna alle Nederlandse schapen onverdoofd geslacht Het is nu onbekend hoeveel er onverdoofd geslacht worden. De NVWA verwacht dat het merendeel van alle onverdoofd geslacht wordt. Experts van de Wageningen Universiteit (WUR) denken zelfs dat dit om het grootste deel van de in Nederland geldt. Onverdoofd slachten voor reguliere markt Doordat de meeste onverdoofd geslacht worden, is het volgens deskundigen van de NVWA en WUR zeer waarschijnlijk dat ook een belangrijk deel van het reguliere Nederlandse schapen- en geitenvlees afkomstig is van onverdoofd geslachte dieren. Dit gebeurt volgens hen om een praktische reden: op deze manier kan de slachterij twee markten tegelijk bedienen, zowel de religieuze markt als de reguliere markt. Onverdoofd geslacht vlees wordt dus ook als regulier verkocht. Dit staat volstrekt niet in verhouding met binnenlandse vraag naar volledig onverdoofd ritueel geslacht vlees (minder dan 0,1% van de Nederlanders). Net als de NVWA vindt Wakker Dier dit in strijd met het doel van de wettelijke voorschriften, want de uitzondering op verplichte bedwelming is gegeven met het doel dat het vlees wordt bestemd voor de (religieuze) doelgroep (Verordening (EU) 1099/2009). Het recht tot vrijheid van godsdienst wordt hier misbruikt. Veel dieren voelen onterecht volledig bewust de pijn van het mes. En doordat dit vlees ongelabeld op de reguliere markt wordt afgezet, wordt consumenten onterecht cruciale informatie over het welzijn van dieren onthouden, waardoor zij ernstig in hun keuzevrijheid worden beperkt. Vergunning heeft onvoldoende religieuze grondslag De islamitische spijswet sluit reversibele verdoving niet uit en kan daarom niet als argument gebruikt worden om onverdoofd te slachten. Zo worden de meeste runderen en kippen in Nederland verdoofd geslacht voor de Halalmarkt. Ook is er al lang een goede, efficiënte en reversibele verdovingsmethode ontwikkeld voor schapen. Deze wordt onder andere al gebruikt door landen die veel halal schapenvlees exporteren, zoals Nieuw Zeeland en Australië, maar ook in Duitsland en Engeland. Wakker Dier vindt het daarom onterecht dat Nederlandse slachterijen op dit moment een vergunning krijgen voor onverdoofde halal slacht op basis van religieuze redenen, terwijl geaccepteerde diervriendelijkere halal slachtmethoden voor handen zijn. Pagina 10
Genoeg reden om in te grijpen Einde aan het onverdoofd slachten van Wakker Dier wil dat de wet wordt gehandhaafd zodat er niet langer dieren onwettelijke onverdoofde geslacht worden. Daarnaast moeten de vergunningen voor islamitische slachthuizen worden teruggetrokken, aangezien deze onvoldoende religieuze grondslag hebben. Zodoende wordt honderdduizenden onnodig leed bespaard. Pagina 11
Bronnen CBS (2015): Bevolkingstrends. Religieuze betrokkenheid van bevolkingsgroepen, 2010 2014. Centraal Bureau voor de Statistiek. Online beschikbaar via http://www.cbs.nl/nr/rdonlyres/c3344ad7-8513-45ae- BB16-D1B277FE34BA/0/2015BT11religieuzebetrokkenheidvanbevolkingsgroepen20102014.pdf. CBS StatLine (2015): Vleesproductie; aantal slachtingen en geslacht gewicht per diersoort. Online beschikbaar via http://statline.cbs.nl/statweb/publication/?dm=slnl&pa=7123slac&d1=a&d2=a&d3=272,324&hdr=g 2,T&STB=G1&VW=T. D&R (2011): Vlees eten in de islamitische traditie. Dier&Recht. Online beschikbaar via http://www.dierenrecht.nl/fileadmin/documenten/vlees_eten_in_de_islamitische_traditie_eindrapport.pdf. DIALREL (2010): Assessment of the incidence and scale of current religious slaughter practices. Online beschikbaar via http://www.dialrel.eu/images/factsheet-assesment-practices.pdf. EC (2009): Verordening (EG) nr. 1099/2009 van de Raad van 24 september 2009 inzake de bescherming van dieren bij het doden. Europese Commissie. Online beschikbaar via http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/nl/txt/?uri=celex%3a32009r1099&from=en&lang3=choose&lang2=choose&lang1=nl. EC (2013): Labelling related to animal welfare. European Commission. Online beschikbaar via http://ec.europa.eu/food/animals/welfare/other_aspects/labelling/index_en.htm. EFSA (2004): Opinion of the Scientific Panel on Animal Health and Welfare on a request from the Commission related to welfare aspects of the main systems of stunning and killing the main commercial species of animals. European Food Safety Authority. Online beschikbaar via http://www.efsa.europa.eu/sites/default/files/scientific_output/files/main_documents/45.pdf. EZ (2014): Vaststelling begroting Ministerie van Economische Zaken en Diergezondheidsfonds 2015. Ministerie van Economische Zaken. Online beschikbaar via http://www.rijksbegroting.nl/2015/kamerstukken,2014/10/23/kst201099.html. EZ (2015): Besluit van de Staatssecretaris van Economische Zaken van 22 april 2015, nr. WJZ/14173439 tot instelling van de Wetenschappelijke Adviescommissie Convenant Onbedwelmd Ritueel Slachten (Instellingsbesluit Wetenschappelijke Adviescommissie Convenant Onbedwelmd Ritueel Slachten). Ministerie van Economische Zaken. Online beschikbaar via https://zoek.officielebekendmakingen.nl/stcrt-2015-12089.html. FAO (2001): Guidelines for Humane Handling, Transport and Slaughter of Livestocklivestock. Chapter 7 : Slaughter of livestock. Food and agriculture organization of the United Nations. Online beschikbaar via http://www.fao.org/docrep/003/x6909e/x6909e09.htm. FVE (2002): Slaughter of animals without prior stunning - Position paper. FVE (2012): Slaughter without stunning and food labeling. Federation of Veterinarians of Europe. Online beschikbaar via http://www.fve.org/uploads/publications/docs/030%20fve%20position%20labeling%20meat%20from%20 animals%20slaughtered%20without%20stunning%20final.pdf. Pagina 12
Holleben, K. von; Wenzlawowicz, M. von; Gregory, N.; Anil, H.; Velarde, A.; Rodriguez, P. et al. (2010): Report on good and adverse practices Animal welfare concerns in relation to slaughter practices from the viewpoint of veterinary sciences. In : Dialrel Deliverable n. 1.3: Cardiff University. JHM (2015): Vierhonderd jaar joden in Nederland. Joods Historisch Museum. Online beschikbaar via http://www.jhm.nl/cultuur-en-geschiedenis/nederland/inleiding. Kijlstra, A; Lambooij, B (2008): Ritueel slachten en het welzijn van dieren. Animal Science Group. KNMvD (2010): Standpunt KNMvD over het onbedwelmd slachten van dieren. Koninklijke Nederlandse Maatschappij voor Diergeneeskunde. Online beschikbaar via LJGA (2015): Joods Nederland. Liberaal Joodse Gemeente Amsterdam. Online beschikbaar via http://www.ljgamsterdam.nl/nl/joods-nederland. MINELI (2012): Convenant onbedwelmd slachten volgens religieuze riten. Ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie. Online beschikbaar via https://www.knmvd.nl/actueel/nieuws/item/10835329/standpunt-over-het-onbedwelmd-slachten-vandieren. https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/convenanten/2012/06/05/convenantonbedwelmd-slachten-volgens-religieuze-riten/convenant-onbedwelmd-slachten-volgens-religieuze-riten.pdf. MINEZ (2014): Toezegging T01556 registratie aantal ritueel geslachte dieren en hoeveelheid geëxporteerd vlees afkomstig van onbedwelmd geslachte dieren. Ministerie van Economische Zaken. Online beschikbaar via http://edepot.wur.nl/292875. NVWA (2015a): Naleefmonitor. Kleine en middelgrote slachthuizen. Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit. Online beschikbaar via https://www.nvwa.nl/txmpub/files/?p_file_id=2208728. NVWA (2015b): Persoonlijke communicatie Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) over onbedwelmd ritueel slachten, 2015. Overheid.nl (2015): Gezocht op "onbedwelmd slachten" (07-09-2015). Online beschikbaar via https://zoek.officielebekendmakingen.nl/zoeken/resultaat/?zkt=uitgebreid&pst=tractatenblad Staatsblad Staatscourant Gemeenteblad Provinciaalblad Waterschapsblad BladGemeenschappelijkeRegeling Parlement airedocumenten&vrt=onbedwelmd+slachten&zkd=indegeheletext&dpr=alle&spd=20150907&epd=2015 0907&sdt=DatumPublicatie&ap=&pnr=1&rpp=10. wetten.nl (2011): Wet dieren. MINLNV. wetten.nl. Online beschikbaar via http://wetten.overheid.nl/bwbr0030250/. wetten.nl (2014): Besluit houders van dieren. Ministerie van Economische Zaken. Online beschikbaar via http://wetten.overheid.nl/bwbr0035217/. WUR (2015a): Persoonlijke communicatie Wageningen Universiteit en Researchcentrum (WUR), 2015. WUR (2015b): Persoonlijke communicatie Wageningen Universiteit en Researchcentrum (WUR) over onverdoofd ritueel slachten, 2015. Pagina 13