Deel 1 bezint eer ge begint
1 een brainstorm Wat is een brainstorm? Het nut van een brainstorm De elementen van een brainstorm De opbouw van een brainstorm Brainstormtechnieken Brainstormvaardigheden Een brainstorm? Ik? Brainstorms zijn populair. Zowel in het bedrijfsleven als in de non-profitsector wordt er wat afgewaaid met de hersenen. Soms leidt dat tot verfrissende resultaten. Maar minstens zo vaak gebeurt het dat wanneer iemand Brainstorm! roept, mensen in een soort Pavlov-reactie ernstig beginnen te kijken en belangrijke, maar vooral ook gedurfde zaken gaan roepen. In dit hoofdstuk kijken we eerst naar wat een brainstorm inhoudt. Wat is het nu eigenlijk echt? Wat kun je ermee? En waarom is het een handig instrument? Daarna staan we stil bij twee voor de hand liggende vragen: Waarom heb jij (lezer) de vraag gekregen om een brainstorm te begeleiden? en Waarom is die vraag nu gekomen? Het tweede hoofdstuk besteedt aandacht aan de opdrachtgever en gaat in op een belangrijke vraag: is een brainstorm wel het meest aangewezen middel voor het gewenste resultaat? In 90% van de gevallen gaat het over enthousiasmeren, niet over creativiteit 16 1 Een brainstorm
1.1 Wat is een brainstorm? Het begrip brainstorm stamt al uit de negentiende eeuw. Het van oorsprong Engelstalige woord had in eerste instantie betrekking op hetgeen je bij een letterlijke vertaling ( hersenstorm ) zou verwachten: Een plotselinge, stevige verstoring van je gedachten Een korte periode van gekte Later kreeg het begrip een positievere lading en had het in het Engelse taalgebied vooral betrekking op het resultaat: Een plotseling slim plan, inspiratie of idee Een reclameman, Alex Faickney Osborn, beschreef al in 1957 1 een manier om snel en eenvoudig te komen tot een dergelijk slim plan, inspiratie of idee. Sindsdien refereren de woorden brainstorm en brainstorming (Engels) vooral naar een actie: het houden van een brainstorm: Een manier om snel in een groep de gedachten te associëren Een proces om creatieve ideeën en oplossingen te genereren door middel van een intensieve en ongebonden groepsdiscussie Creatief, open en ongebonden denken gericht op het vinden van verse gezichtspunten en nieuwe oplossingen Een soortgelijke methode voor een individu waarbij hij/zij snel een groot aantal potentiële oplossingen voor het probleem genereert Vooral onder marketeers en creatievelingen (zoals tekstschrijvers) is brainstormen een geliefde bezigheid. Een deel van de definities van brainstormen gaat dan ook speciaal over brainstorms binnen deze beroepsgroepen: Een informele manier om onderwerpen te bedenken of om elementen te bedenken binnen het onderwerp waar je over schrijft Een unieke methode voor het bedenken van nieuwe productideeën Een belangrijk aspect van alle definities is dat brainstormen bedoeld is voor het genereren van nieuwe ideeën. Een van de basisprincipes van de brainstormtechniek zoals Osborn die beschreef, is dan ook het scheiden van het krijgen en benoemen van nieuwe ideeën en het beoordelen van die ideeën. Brainstormen is het in een groep bedenken van nieuwe ideeën, nieuwe oplossingen, nieuwe onderwerpen. Dat neemt niet weg dat je een aantal van de technieken die gebruikt worden tijdens brainstormsessies ook heel goed individueel kunt toepassen. Voor mij is brainstormen meer dan alleen het genereren van zo veel mogelijk ideeën. Een brainstorm omvat het totale proces van het formuleren van de vraag (welk probleem willen we oplossen, wat voor een soort nieuwe ideeën zoeken we) tot en met het vaststellen van welk idee het beste antwoord op de vraag is en hoe dit gerealiseerd kan worden. 1 Een brainstorm 17 Denken kost minder tijd dan een verkeerd opgepakte brainstorm opnieuw doen.
Take a walk on the wild side Brainstormen betekent ook een keertje abnormaal doen. Over het eerste onderdeel, de vraagstelling, wordt bij de meeste brainstorms te snel heen gestapt. Het gevaar is een prachtige oplossing, alleen niemand weet meer voor welk probleem het eigenlijk een oplossing is. Het laatste onderdeel, het realiseren van het idee, wordt vaak als lastig gezeur ervaren. Het is veel fijner en comfortabeler voor alle betrokkenen om de groepssessie af te sluiten met een heleboel leuke, frisse, nieuwe ideeën. In veel gevallen blijft het hierbij. Daar is niks mis mee, als het hoofddoel van de brainstormsessie was om wat enthousiasme te kweken bij de deelnemers. Maar het nadenken en discussiëren over welk idee het meest geschikt is en hoe dit idee gerealiseerd kan worden, vergt minstens zoveel creativiteit en vooral doorzettingsvermogen als het bedenken van nieuwe ideeën. Een idee alleen stelt nog weinig voor. Een idee is pas wat waard als het geïmplementeerd is. Om te brainstormen met resultaat zijn de activiteiten ná het verzinnen van nieuwe ideeën onontbeerlijk. Pas het resultaat maakt een brainstorm immers waardevol. 1.2 Het nut van een brainstorm 18 1 Een brainstorm In bijna elke organisatie, zowel de op winst gerichte onderneming als de non-profitorganisatie, wordt regelmatig gebrainstormd. Wat maakt dat brainstorms zo populair zijn? Niet elke groepssessie is immers populair. Zo zullen weinig mensen in een organisatie vaker willen vergaderen. Maar vaker een brainstorm houden lijkt veel mensen best een goed idee. De platgetreden paden in onze hersenen Ik doe jarenlang neurologisch onderzoek tekort als ik de hersenen vergelijk met een grote kluwen elektrische draden. Maar omdat de werking van de hersenen nu eenmaal haast onvoorstelbaar is, stellen we ze ons hier toch maar voor als dunne draadjes waar stroom doorheen loopt. Een pasgeboren kind heeft heel veel van dergelijke draadjes. De draadjes liggen allemaal door elkaar heen en zijn allemaal heel dun. Er zijn nog weinig signalen doorheen gestuurd. Elke gedachte en elk signaal is voor een pasgeboren kind nog helemaal nieuw. Maar al snel komt er een zekere routine in. Bepaalde signalen komen vaak binnen en leiden op hun beurt weer tot telkens dezelfde reactie en dus weer tot andere, vaker voorkomende, signalen. De trits hongergevoel huilen borst eten is al snel ingeprogrammeerd. Deze signalen komen vaak voor en het pad waarlangs deze signalen lopen, wordt langzaam maar zeker groter, breder en eenvoudiger te gebruiken. Het is te vergelijken
met olifantenpaadjes in de wildernis. Hoe vaker de olifanten dezelfde route nemen, hoe eenvoudiger het pad te herkennen zal zijn, en hoe minder moeite het kost voor de olifanten om hetzelfde pad te nemen. Kijk maar eens bij je in de buurt naar een grasveldje waar je als wandelaar over de stoep omheen moet lopen. Op een gegeven moment steekt er iemand af door over het gras te lopen. En al heel snel is dat afsteekje een echt pad geworden. Het gras is ter plekke verdwenen, en het paadje is al zo herkenbaar dat ook iemand die vreemd in de buurt is, geheel gedachteloos het afsteekpaadje zal nemen. Dit verschijnsel leidt ertoe dat op oudere leeftijd de hersenen van een mens veel minder verschillende stroomdraadjes hebben, maar dat elk van de stroomdraadjes wel een stuk dikker is. In je hersenen zijn olifantenpaadjes ontstaan. En dat is maar goed ook. Het dagelijks leven biedt een mens zo veel verschillende signalen, dat als we elk signaal telkens weer zouden moeten bekijken als iets geheel nieuws, en telkens opnieuw zouden moeten bedenken hoe we moeten reageren, we al snel gek zouden worden. Stel je voor dat je elke keer wanneer iemand goedemorgen zegt, je eerst moet nadenken wie het zegt, waarom hij het zegt, of het wel morgen is, en welke boodschap achter de tekst zit? Dat is niet vol te houden. Op goedemorgen volgt onmiddellijk en zonder enig nadenken goedemorgen. Om de kracht en diepgang van olifantenpaadjes in de menselijke hersenen te illustreren gebruik ik vaak een overheadsheet met een stukje tekst: Vlgones een oznrdeeok op een Eglnese uvinretsiet mkaat het neit uit in wlkee vloogdre de ltteers in een wrood saatn. Het eigne wat blegnaijrk is, is dat de eretse en de ltaatse ltteer op de jiutse patals saatn. De rset van de ltteers mgoen wllikuerig gpletaast wdoren en je knut vrelvogens gwoeon lzeen wat er saatt. Als je een drljegkie tsekt zeit, saatt er ites vlomoken ogjlepijrgebinks, maar tcoh kan iredeeen de tkset zdeonr eing peeblrom lzeen. Schijnbaar zijn de hersenen in staat om de meest vreemde zaken onmiddellijk te normaliseren en te herkennen. Deze weergaloze normalisatiedrang van de hersenen heeft wel een klein nadeel. Op het moment dat je probeert om een nog niet eerder verzonnen oplossing voor een probleem te bedenken, wanneer je je het onvoorstelbare wilt voorstellen, wanneer je echt buiten het gewone denken wilt stappen, zul je je daarvoor extra moeten inspannen. Het woord brainstormen zegt het al; een belangrijk aspect van brainstormen is dat we de hersenen eens lekker doorluchten. Dat we onze hersenen min of meer dwingen om 1 Een brainstorm 19 Niets is wat het lijkt Veel groepssessies worden brainstorm genoemd, maar zijn dat niet.
van de gebaande paden af te gaan. Dat we voor één keer niet de muziek willen horen van de groef van de grijsgedraaide plaat waar onze naald in vastzit, maar dat we eens een keertje buiten de groef willen, dat we willen scratchen. Rationeel Blokkade Creatief proces Idee Brainstormen is doelgericht zoeken Brainstormen is doelgericht zoeken naar nieuwe ideeën. Een blokkade Het lerende vermogen van onze hersenen, het vermogen om te normaliseren, om olifantenpaadjes te creëren, is in het dagelijks leven uitermate handig, maar lastig als het op brainstormen aankomt. Andersom: het is niet handig om te gaan brainstormen als nog niet alle normale middelen zijn geprobeerd. Natuurlijk kun je tijdens een vergadering met zijn allen eens bedenken welke oplossingen er voor een bepaald probleem zijn, maar dan ben je nog niet echt aan het brainstormen (zie ook paragraaf 3.4, Niet brainstormen). Het is pas nuttig om deelnemers aan een brainstorm te dwingen ongewone paden te bewandelen, als de olifantenpaadjes niet tot een oplossing kunnen leiden. Als er nog geen blokkadesituatie is (er is echt geen uitweg meer) is de kans groot dat de hersenen zich niet laten dwingen tot ongewone 20 1 Een brainstorm Pas als de rationaliteit een blokkade ondervindt, begint het creatieve proces gedachtegangen en blijven komen met bestaande oplossingen of kleine variaties daarop. Pas als duidelijk is dat de gewone weg niet tot resultaat leidt, zal de creativiteit van de hersenen worden aangesproken. Dit betekent dat voordat je een brainstorm gaat begeleiden, je jezelf altijd moet afvragen: zijn alle bekende wegen bewandeld? Als dat niet het geval is, pas je de inrichting van de brainstorm daarop aan. Maar ook als je er wel van overtuigd bent dat alle normale oplossingen niet helpen voor de brainstormvraag, kan het handig zijn om dat duidelijk te maken aan alle deelnemers van de brainstorm. Dat wil zeggen dat de eerste fase in de sessie wordt
gebruikt om alle bestaande oplossingen (of bestaande ideeën) te inventariseren (de zogeheten purge ). Pas als alle deelnemers hebben gezien en gehoord dat de bestaande oplossingen en ideeën niet afdoende zijn, zullen hun hersenen ruimte bieden om afwijkende routes te kiezen. licht op de zaak en zonder hen verandert er nooit iets. Creativiteit verdringt functionaliteit en functionaliteit verstikt creativiteit Creativiteit versus orde Het schrikbeeld van elke boekhouder; de kunstenaar die een vrije opdracht krijgt voor een kunstwerk in de centrale ontvangsthal van het bedrijf. Het schrikbeeld van elke kunstenaar; een veertigurige werkweek in een kantoor. De vooroordelen van creatievelingen over pennenlikkers zijn legio: er gebeurt nooit Te veel creativiteit leidt al snel tot luchtfietserij. Te veel functionaliteit zorgt ervoor dat er nooit iets verandert. De kunst en de toegevoegde waarde van een brainstorm is om de grens tussen creativiteit en functionaliteit op te zoeken. Vervolgens ga je eerst een beetje over die grens heen, het gebied van de creativiteit iets, het is altijd hetzelfde, veranderen willen ze niet en ze hebben totaal geen fantasie. Maar ja, ze zijn wel in staat om een (groot) chaos chaos bedrijf of organisatie draaiende te houden, jaar in, jaar uit. chaos De vooroordelen van medewerkers van grote organisaties over losbollige creatievelingen zijn minstens zo sterk: ze doen maar wat, ze zijn volkomen onvoorspelbaar, chaos en in de praktijk van een organisatie heb je niets chaos aan hun ideeën want ze passen chaos nooit in de dagelijkse werkelijkheid van het bedrijf. Maar ja, ze werpen wel af en toe een nieuw Brainstormen: van de functionele orde naar chaos en weer terug 1 Een brainstorm 21 Ieder heeft zijn eurekamomenten Brainstorms zijn ervoor om die eurekamomenten op te roepen.
Houd het doel in de gaten Verlies het doel van de sessie uit het oog en je eindigt met honderden losse kreten op flip-overvellen. in. Om vervolgens weer de grens over te steken en in de functionaliteit terecht te komen. Want een brainstorm is bedoeld om een bestaand probleem of een gewenste verandering in gang te zetten, niet uitsluitend om creatieve ideeën te genereren. Brainstormen met resultaat wil zeggen dat je tijdens een brainstorm het creatieve (de chaos) opzoekt, maar dat je de oplossingen en ideeën die het oplevert, weer inbedt in de organisatie. Problemen, ideeën, onderzoek Brainstormsessies worden het meest gebruikt om oplossingen te bedenken voor een bestaand probleem. Dit soort brainstorms is relatief het eenvoudigst, omdat er een helder doel voor ogen staat. De deelnemers zijn snel bereid om van de normale route af te wijken, want het einddoel is bekend en past in hun normale denkkader. Brainstormsessies worden ook wel gebruikt om een al bestaand terrein op een nieuwe manier te bekijken. Een dergelijke brainstorm kan heel goed gebruikt worden in een wetenschappelijke omgeving. Niet eerst kijken wat alle andere geleerden al over het betreffende vakgebied hebben geschreven, maar geheel onbevangen zelf gaan nadenken. Het voordeel is duidelijk: de kans dat je al snel op dezelfde olifantenpaadjes loopt als je voorgangers is een stuk minder groot. 22 1 Een brainstorm Een brainstorm om een nieuw idee voor een afgebakend gebied te vinden ligt hier min of meer tussenin. Vind een nieuw product of een nieuwe dienst die past bij onze organisatie voor consumentengroep X. Ook hier is er het voordeel dat je je niet laat leiden door wat anderen al als vanzelfsprekend aannamen. Voor de twee laatste soorten brainstorms geldt dat je extra alert moet zijn op verborgen vooronderstellingen en aannames. Echt onbekend is een nieuw te onderzoeken terrein bijna nooit. Alle deelnemers hebben al wat ervaring, hebben het een en ander gelezen in de kranten, en weten wat de concurrerende bedrijven of instellingen aan het doen zijn. Al met al: het is fictie te denken dat je helemaal blanco kunt staan ten opzichte van een onderzoeksgebied. Opnieuw geldt dus dat je veel aandacht moet besteden aan het inventariseren van de al bestaande ideeën, opdat de hersenen daarna de ruimte hebben om met echt nieuwe ideeën te komen. Zie hierover ook hoofdstuk 10, Purgeren. 1.3 De elementen van een brainstorm Er zijn vier elementen die in elke brainstorm terug (moeten) komen: 1. Uitstellen van het oordeel 2. Streven naar kwantiteit (de kwaliteit komt later wel)
3. Bewust creëren van incubatietijd (lekker lummelen) 4. Gericht associëren en combineren. Deze elementen zorgen ervoor dat het bij elkaar brengen van een stel mensen om te zoeken naar oplossingen voor onoplosbare problemen, of het vinden van echt nieuwe ideeën regelmatig succesvol is. Het zijn deze elementen die ervoor zorgen dat de deelnemers al dan niet bewust bereid zijn om de olifantenpaadjes in hun hersenen te verlaten. Dankzij deze elementen laten de deelnemers aan een brainstorm zich meenemen in het gebied tussen chaos en orde, tussen creativiteit en functionaliteit. Uitstellen van oordeel Iedereen kent het effect van vergaderen. Iedereen praat en praat en praat, en weinigen luisteren naar anderen. Vraag in een gewone vergadering om nieuwe ideeën (voor een marketingactie, voor een nieuwe productlijn, voor procesverbeteringen) of om een oplossing van een bestaand probleem, en de meeste deelnemers hebben een antwoord al klaar. Dat is gelijk ook het probleem: de deelnemers hebben hun antwoord al klaar. Dat wil zeggen dat ze het betreffende idee of de betreffende oplossing allang in hun hoofd hadden zitten, maar dat er andere factoren in de organisatie zijn die ervoor zorgen dat het idee nog niet eerder geopperd is. Of misschien is het idee wel al vele malen eerder voorgesteld, maar wil men er gewoon niet naar luisteren. Of wellicht is het gewoon een slecht idee. Hoe het ook zij, de eerste reactie tijdens de vergadering is steevast: kan-nie, mag-nie, hoef-nie, is al geprobeerd of te duur. En dan mag je nog blij zijn dat de reactie niet bestaat uit het zuchtend uitspreken van: Heb je hem weer. Natuurlijk kunnen dit allemaal zeer ter zake doende opmerkingen zijn. Er worden nogal wat slechte ideeën gelanceerd tijdens vergaderingen. Maar de kans dat er een goed idee of een goede oplossing gevonden wordt tijdens een dergelijke vergadering, waarbij de deelnemers elkaars ideeën onmiddellijk neersabelen, is niet erg groot. is al geprobeerd is dodelijk Een belangrijk element van brainstormen is dan ook dat een oordeel over een idee, over een oplossing, wordt opgeschort. Ik roep altijd: Ik wil geen mits, maar, eh, nee of iets dergelijks horen. Een brainstorm bevat altijd een gedeelte waarin gezocht wordt naar nieuwe ideeën, ongeacht of die ideeën werkbaar, betaalbaar, uitvoerbaar, aantrekkelijk, reëel of wat dan ook zijn. Eerst moeten deelnemers over de grens tussen creativiteit en functionaliteit heen. Later passeren ze de grens nog een keer de andere kant op. 1 Een brainstorm 23 Verlaat het olifantenpad Sla af en toe eens een zijweg in, ook als er geen zijweg is.
Creatief of functioneel? Beide zijn nodig: zorg voor balans. Kwantiteit (kwaliteit komt later wel) Hoewel er wereldwijd heel veel brainstormsessies worden georganiseerd, is er nog niet veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar het effect van brainstorms. De stelling dat je heel veel rare, buitensporige, vernieuwende, creatieve ideeën nodig hebt om uiteindelijk één enkel goed idee over te houden, wordt niet door iedereen onderschreven. Het is de brainstormvoorvechter van het eerste uur, A.F. Osborn, die vond dat als er maar voldoende ideeën zijn, er altijd wel een goed idee tussen zit. Dat betekent dat er voldoende aandacht moet worden besteed aan het uitfilteren van dat ene goede idee. Zonder een degelijke prioritering of filtering blijf je zitten met een grote berg even creatieve als nutteloze ideeën. Het tijdens de brainstorm genereren van zo veel mogelijk rare ideeën ondersteunt wel het loslaten van het gebruikelijke. Doordat de deelnemers veel rare en overdreven klinkende ideeën horen en zelf ook uitspreken, bieden zij hun eigen hersenen de mogelijkheid om buiten de gebaande paden te denken. In een resultaatgerichte brainstorm wordt niet gezocht naar al bestaande ideeën en oplossingen, maar juist naar datgene dat tot nu toe door niemand bedacht is. Idiote ideeën geven de mentale ruimte om over buitenissige oplossingen na te denken en die te uiten. Uiteindelijk is een grote kwantiteit aan ideeën een goed middel om te komen tot enkele resultaatgerichte ideeën. 24 1 Een brainstorm Creëren van incubatietijd De beste ideeën krijg je onder de douche of in bad. De optimale brainstormsessie zou dan ook gehouden moeten worden in een grote doucheruimte. Je hebt dan de afleiding van het douchen gecombineerd met de wisselwerking tussen de verschillende deelnemers van de sessie. Helaas is dit niet een echt praktische manier van brainstorms houden. Je kunt immers ook te ver gaan in het op een aparte manier stimuleren van de deelnemers (in de meeste organisaties zal men toch even fronsen bij een dergelijk voorstel). Bovendien is het vastleggen van ideeën in een dergelijke waterrijke omgeving nogal lastig... De belangrijkste reden waarom goede ideeën onder de douche ontstaan, vormt echter wel een van de vier hoofdelementen van een brainstorm: incubatietijd. Dat wil zeggen: even een tijdje niet aan het probleem denken. Even nergens aan denken. Of even aan iets heel anders denken. In veel gevallen plopt de oplossing dan vanzelf in je hoofd. Het is een beetje te vergelijken met het kijken naar een zwakke ster. Als je echt gaat turen, lukt het je niet of nauwelijks om m te vinden. Maar als je heel even je ogen laat afdwalen, zie je m opeens. Of speur een menigte af naar een bekende. Je kijkt dwars over je vriend of vriendin heen, totdat je blik even door iets anders getrokken wordt. Daarna zie je die persoon helder afsteken in de menigte.
Incubatietijd even met iets anders bezig zijn moet in elke brainstormsessie zijn opgenomen. Daarbij werkt het niet om tegen de deelnemers te zeggen dat ze even niet aan het probleem moeten denken. Dat is te vergelijken met de opdracht om niet aan een roze olifant te denken. Incubatietijd krijg je in een brainstorm door de deelnemers te dwingen met iets anders bezig te zijn. Een puzzeltje, een spelletje, een geheel ander probleem dan waarvoor de brainstorm bedacht was. Maar ook: een oefening (binnen of buiten) waarbij de deelnemers iets fysieks moeten doen. Eigenlijk is alles toegestaan, als het maar even de zinnen verzet. Gericht associëren en combineren Een veelvoorkomend euvel bij brainstorms is dat het enthousiasme voor vernieuwende ideeën de overhand krijgt. Het gevaar daarbij is veel ideeën, weinig resultaat. Bij het associëren en bij het combineren van alle ingevingen, goede ideeën, flitsgedachtes en losse opmerkingen is het bij een resultaatgerichte brainstorm van belang om bij alle deelnemers continu ergens in de achtergrond van hun hersenen de oorspronkelijke vraagstelling van de brainstorm mee te laten draaien. Niet om daarmee te snel een oordeel te vellen over een nieuw idee, maar om richting te geven aan de creativiteit. Bij een brainstorm over een nieuw imago van een grote Nederlandse bank kwamen steeds meer associaties los die iets te maken hadden met water. Ik vroeg de deelnemers die laatste twintig ideeën eens met elkaar te combineren. Daarop kwamen weer twintig nieuwe ideeën. Het enige dat ik halverwege dat traject riep was imago en de naam van de bank. Al snel hadden alle nieuwe ideeën elementen in zich die gebruikt konden worden voor een nieuw imago van deze bank. De associatie bevatte uiteindelijk de elementen water, blauw (de huiskleur van de betreffende bank), sport en sponsoring. 1.4 De opbouw van een brainstorm Stel, iemand heeft een probleem. Of een wens. Of hij ziet een gat in de markt, maar hij weet eigenlijk niet hoe hij dat moet vullen. Of hij denkt dat een proces in de organisatie beter, sneller of goedkoper zou moeten kunnen, maar hoe? Of hij wil een geheel nieuw bedrijf starten. Kortom, er is sprake van onvrede met de huidige situatie. Dat is dan een probleem of een kans. Sterk vereenvoudigd doorloopt iemands denkproces dan de volgende stappen: Het probleem of de kans komt in iemands gedachten op, en wordt geaccepteerd. De 1 Een brainstorm 25 Niet alleen problemen Brainstormsessies zijn niet alleen voor problemen inzetbaar, maar ook voor kansen, verkenningen, vragen en wensen.
Eerst een blokkade Begin pas aan een brainstorm als de normale oplossingen en antwoorden al bekeken zijn. eigenaar van het probleem wil er wat aan gaan doen. Het probleem of de kans wordt eerst geplaatst in het eigen referentiekader: de eigen situatie van de eigenaar, zijn kennis en ervaring, zijn emoties. In eerste instantie zoekt de probleemeigenaar zelf naar oplossingen of ideeën. Hij gaat er eens voor zitten (of maakt een boswandeling) en denkt na over de vraag die hij zichzelf stelde. Als dat niet tot een oplossing leidt, vraagt hij het aan zijn omgeving. Zijn familie, zijn collega s, misschien wel een andere afdeling binnen de organisatie. Het probleem, de wens, wordt rationeel benaderd: is er een oplossing, heeft iemand een idee? Als dit alles niet lukt, ontstaat er frustratie, onrust, misschien zelfs angst. Er is geen oplossing, niemand heeft een idee. Dit leidt tot proberen, proberen en nog meer proberen en blijven rondvragen. Op een gegeven moment wordt het probleem even geparkeerd. Er zijn immers meer zaken die aandacht vergen. Er wordt geïncubeerd. Er gaat wat tijd overheen, en dan, opeens, is er inspiratie, een eurekamoment: zo moet het worden opgelost, nu heb ik een idee. Niet altijd krijgt de oorspronkelijke probleemeigenaar de ingeving, maar is het iemand uit de omgeving die de vraag even geparkeerd had. 26 1 Een brainstorm De volgende stappen zijn relatief eenvoudig, maar absoluut noodzakelijk: het idee wordt uitgewerkt zodat het oorspronkelijke probleem of de oorspronkelijke wens wordt vervuld. Het geheel moet vervolgens ook nog worden toegepast. Een brainstormsessie is eigenlijk niets anders dan het doorlopen van dit proces in een korte tijd, met een aantal mensen tegelijk. In een brainstormsessie wisselen orde, chaos en creativiteit en weer orde elkaar af. Het proces gaat telkens opnieuw van rationeel naar nonsens en weer terug naar rationeel. De brainstormsessie is immers een soort hogedrukpan waaruit in korte tijd een goed idee moet komen. Waar normaal gesproken één of een paar mensen gedurende lange tijd over een probleem of vraag nadenken en het een tijdje laten bezinken of parkeren, is die tijd tijdens een brainstorm teruggebracht tot enkele minuten. 1.5 Brainstormtechnieken Er bestaan zeer veel verschillende creatieve technieken en brainstormtechnieken. Grof samengevat kunnen ze ingedeeld worden in: Twee doelen Twee soorten Twee vormen
Twee doelen van brainstormtechnieken Brainstormtechnieken zijn gericht op twee verschillende doelen: Het inspireren en een andere context bieden Het bieden van incubatietijd Benader het probleem eens vanaf een andere kant. Als we nu eens? Stel je voor dat Vraag het de deelnemers en ze doen braaf hun best. Maar de nieuwe invalshoeken zijn in het algemeen net zo braaf. Bijna alle technieken die omschreven zijn als brainstormtechnieken zijn bedoeld om de deelnemers het probleem vanaf een echt andere kant te laten bekijken. Om zodoende een nieuwe context te bedenken voor de vraag. Met behulp van een oefening of opdracht worden de deelnemers gedwongen op een heel andere manier tegen de vraag aan te kijken. Een deel van de brainstormtechnieken heeft eigenlijk geen ander doel dan de deelnemers even niet aan de vraagstelling te laten denken. Door een tijdje niet aan de vraag te denken, schieten je soms allerlei oplossingen te binnen. Dat kan door de deelnemers heel hard aan iets anders te laten denken (een moeilijke puzzel) of door de deelnemers eventjes denk-vrij te geven (ga maar een kwartiertje buiten wandelen). Als de oefening is afgerond, keer je weer terug naar de oorspronkelijke vraagstelling. Bijna altijd hebben de deelnemers wel een aantal nieuwe ideeën opgedaan. Je herkent deze incubatietijd vooral bij de technieken uit hoofdstuk 13 Zweeftechnieken. Twee soorten technieken De vele soorten brainstormtechnieken zijn onder te verdelen in klimtechnieken en zweeftechnieken. Met een klimtechniek neem je de deelnemers stap voor stap verder weg van de oorspronkelijke vraagstelling. Deze technieken zijn analytisch van aard. Zweeftechnieken zijn, zoals het woord al zegt, wat zweveriger. Met een dergelijke techniek neem je de deelnemers eerst mee naar een punt ver verwijderd van de oorspronkelijke vraagstelling. Je gaat als het ware boven de vraag zweven. Op dat punt bedenk je geheel nieuwe oplossingen die je vervolgens projecteert op de vraagstelling. Paragraaf 11.1, Klimmen en zweven, gaat verder in op deze twee soorten technieken. Twee vormen Het lijkt een overbodig onderscheid, maar tijdens een sessie kan het heel veel uitmaken of je een gesproken of stille vorm van een brainstormtechniek gebruikt. De meeste brainstormtechnieken kunnen in beide vormen worden gebruikt, maar 1 Een brainstorm 27 kan-nie mag-nie Niets is dodelijker voor ideegeneratie dan een negatieve instelling.
kwantiteit leidt tot kwaliteit De kans op een goed idee is groter bij een groter aantal ideeën. met name de klimtechnieken, de meer analytische technieken, zijn soms alleen geschikt om in stille vorm te worden gebruikt. Gesproken technieken Bij gesproken technieken zijn de deelnemers vaak aan het woord. Ieder reageert direct op de woorden van een ander. Op het resultaat van een ander voortborduren is snel en gemakkelijk. Maar gesproken technieken hebben ook een nadeel: iedereen hoort wat je zegt. Vooral als de sfeer in de groep niet veilig genoeg is, bijvoorbeeld doordat leidinggevende en medewerkers beiden in de zaal zitten en de medewerkers bang zijn voor het komende functioneringsgesprek, zullen de deelnemers niet graag het achterste van hun tong laten zien. Hoe vaak je als brainstormfacilitator ook zegt dat alle ideeën welkom zijn en dat niets te gek is, deelnemers opperen niet graag iets wat als dom aangemerkt kan worden. 28 1 Een brainstorm Stille technieken Stille technieken zijn alle vormen van brainstormtechnieken waarbij de deelnemers niet direct aan het woord zijn. Dat kan zijn omdat ze hun ideeën opschrijven (op memobriefjes, op lange lijsten), omdat ze ideeën aan het clusteren zijn door middel van het verhangen van memobriefjes, omdat ze hun ideeën invoeren in een geautomatiseerd systeem of omdat ze aan het tekenen of plakken zijn. Stille brainstormtechnieken hebben het voordeel dat de deelnemers (soms) vrijer in hun uitingen zijn omdat niet direct te achterhalen is wie welk idee oppert. De nadelen zitten vooral in de onderlinge communicatie. Bij alle stille vormen kunnen de deelnemers wel reageren op elkaars geschreven of ingetikte teksten, maar uitsluitend op die teksten zelf. De gelaatsuitdrukking, een enkel gebaar met de hand, een korte uitroep, dat alles gaat verloren bij de stille werkvormen. Geschreven tekst is minder veelzeggend dan een gesproken tekst. De geautomatiseerde versie van de stille technieken, waarbij de deelnemers hun ideeën in een computer invoeren, heeft als extra voordeel dat de deelnemers niet meer op dezelfde locatie aanwezig hoeven te zijn. Dankzij een internetverbinding maakt het namelijk niet meer uit achter welke pc de deelnemer zit. Schriftelijk door elkaar praten Ik laat deelnemers aan een brainstormsessie altijd schriftelijk door elkaar praten. Ongestoord, in stilte, mogen ze hun ideeën op memobriefjes schrijven. De kruisbestuiving komt later. Ik vraag altijd om een concrete ideebeschrijving met minimaal één zelfstandig naamwoord en één werkwoord.
Dus op de vraag: Hoe komen we aan meer naamsbekendheid? is radio geen goed idee, maar een radiospotje maken wel. Marijke Krabbenbos professional ideagenerator IdeaCompany www.ideacompany.nl 1.6 Zes brainstormvaardigheden Voor creativiteit, zowel in groepen als persoonlijk, zijn zes vaardigheden belangrijk: Uitstellen van oordeel Vragen stellen Van perspectief veranderen Grenzen verleggen Associëren en combineren Visualiseren Jouw taak als begeleider van een brainstormsessie, is ervoor te zorgen dat iedere deelnemer alles wat hij in huis heeft op deze zes gebieden, uit de kast haalt. Uitstellen van oordeel Het ligt bij bijna iedereen voor op de tong: Ja, maar Er zijn complete boeken over geschreven, cursussen ontwikkeld en hele volksstammen gaan naar training om het Ja, maar te verminderen. Het onmiddellijk klaar staan met een oordeel over wat er net is gezegd, wordt ook wel omschreven als het snel zien van de beren op de weg. Niets is dodelijker voor de creativiteit dan het té snel oordelen. Bij elk nieuw idee, bij elke oplossing, bij elk nieuw product of nieuwe dienst zijn wel bezwaren te bedenken. Sterker nog: het bedenken van bezwaren is vele malen gemakkelijker dan het bedenken van oplossingen voor die eventuele bezwaren. Denk maar eens terug aan de laatste presentatie die je meemaakte. Waarschijnlijk waren alle vragen die tijdens en na afloop van de presentatie vanuit de zaal werden gesteld, eigenlijk in vraagvorm verwoorde bezwaren: Kan dit wel?, Hebben we dit al eens geprobeerd?, Wat als het opeens een succes wordt?, Is er wel budget voor?, Wat vindt X, Y of Z ervan?. te snel oordelen is dodelijk voor de creativiteit Om voldoende ruimte te creëren voor nieuwe ideeën, is het noodzakelijk dat de deelnemers hun oordeel uitstellen. Niet onmiddellijk aan de nadelen en bezwaren denken, maar het idee nemen zoals het is. Idealiter bedenken de deelnemers aan de hand van elk geopperd idee nieuwe ideeën ( Hé, nu je dat zegt, wat ook zou kunnen... ), of ideeën die aansluiten of combineren met het geopperde idee ( Ja, dat is goed. Wat er nog bij kan, is... ). 1 Een brainstorm 29 Loslaten Creativiteit bestaat uit het loslaten van vastgeroeste denkbeelden.
Niet oogsten maar combineren Goede brainstorms gaan niet zozeer om het oogsten van ideeën, maar om het maken van nieuwe combinaties van ideeën. Neem van mij aan Ik verwoord het altijd zo: We zijn op zoek naar oplossingen, naar nieuwe mogelijkheden. Neem van mij aan, deze organisatie zit helemaal vol met mensen die alle mogelijke bezwaren bij elk idee haarfijn kunnen aanwijzen. Accountants, staven en diensten, controllers, HR, ITdeskundigen, noem maar op. Tijdens deze sessie wil ik geen bezwaren horen, maar uitsluitend mogelijkheden. Vragen stellen Direct aansluitend op de vaardigheid om niet gelijk met een oordeel klaar te staan, is de vaardigheid om vragen te stellen. Geen vragen met een onderliggende afkeuring. Zelfs geen vragen om een eigen idee te ventileren, maar uitsluitend vragen ter verduidelijking. Dat wil zeggen dat de vragen open moeten zijn. Gesloten vragen vragen waarop alleen een ja- of nee-antwoord mogelijk is zijn uit den boze. Dit is niet alleen om te voorkomen dat de deelnemers door een gesloten vraag hun eigen mening of oordeel ventileren, maar vooral omdat open vragen juist uitnodigen tot verder denken en nieuwe ideeën. Het maakt al uit of iemand vraagt: Dus je wilt hiervoor de kleur blauw gebruiken? of In welke kleur wil je dit doen? 30 1 Een brainstorm Van perspectief veranderen Sinds de industriële revolutie is specialisatie steeds verder doorgedrongen op de werkvloer. Bijna iedereen binnen een organisatie heeft een speciale taak. Niets is meer voor de hand liggend dan dat specialisme met alle kennis, ervaring en handigheid in te zetten bij de brainstormsessie. Je zit er immers niet als meneer De Vries, je zit er als medewerker De Vries met zijn specialistische kennis. Niet dus. Al eerder in het boek beschreef ik de olifantenpaadjes. Ervaring is weinig anders dan dat je de olifantenpaadjes goed kent. Een specialist is iemand die de olifantenpaadjes van een heel klein gebied goed kent. Deelnemers aan een brainstormsessie nemen elk hun kennis en ervaring mee, maar moeten die gebruiken om voort te borduren op de ideeën van anderen. De meeste nieuwe ideeën zijn combinaties van bestaande zaken. Door kennis en ervaring vanuit verschillende invalshoeken te combineren, ontstaan de nieuwe ideeën. Grenzen verleggen Naast het te snelle oordelen, zijn veel deelnemers ook geneigd om grenzen te trekken. Weliswaar hanteren managers al jarenlang de slogan The sky is the limit, maar bij een nieuw idee wordt al snel gemeld dat dit buiten de randvoorwaarden valt. Nu is het stellen van randvoorwaarden aan
de oplossingen die uit de brainstorm mogen komen niet onzinnig. Niemand heeft er wat aan als het resultaat van de sessie onmogelijk uit te voeren is. Bijvoorbeeld omdat er geen geld voor is. Of omdat de tijd ontbreekt. Vooraf meegegeven randvoorwaarden zoals: het mag niet meer dan X kosten, of niet langer duren dan Y, zijn zeer ter zake doende. Maar niet tijdens de creatieve fase van de brainstorm. In die fase moet alleen gekeken worden naar de mogelijkheden, niet naar de grenzen. Mocht later in de brainstorm blijken dat de oplossing wel erg ver buiten de randvoorwaarden van de opdrachtgever ligt, dan kun je met de groep verder brainstormen om ideeën te vinden die ervoor zorgen dat de gekozen oplossing wél binnen de randvoorwaarden komt te liggen. Mochten de ideeën die de deelnemers opperen een beetje te braaf of te vaag blijven, dan kun je het stellen van de randvoorwaarden juist gebruiken door ze te ridiculiseren. Maak de vraagstelling scherper door erbij te zeggen dat je alleen nog naar ideeën zoekt die het mogelijk maken om de vraagstelling te beantwoorden (en implementeren) binnen twee weken. Of als opdracht te geven dat de oplossing van de vraagstelling gratis moet zijn. Een dergelijke strakke doelstelling brengt weer veel creativiteit naar boven. Associëren en combineren Associëren en combineren zijn bij uitstek vaardigheden die verschillen bij de deelnemers. Al bij een eerste eenvoudige associatieoefening zijn er altijd wel een paar deelnemers die stilvallen. Als begeleider zul je dan actie moeten ondernemen om de betreffende deelnemers toch over de streep te trekken. Het associëren en het combineren van bestaande ideeën is een belangrijk element van elke brainstorm. Mislukte invasie van Mars Het leek me wel wat en de opdrachtgever was enthousiast. Een brainstorm rond buitenaardsen als metafoor voor cultuurverschillen: Marsmannetjes als metafoor voor andere culturen. Tijdens de bijeenkomst zoeken naar mogelijkheden om Marsmannen en Aardlingen te laten samenwerken. Als ideeënbron om de samenwerking tussen de culturen in het bedrijf te verbeteren. Wat ik niet zag, was dat de opdrachtgever niet precies wist wat het zou vragen van de deelnemers: te veel. Ik had het moeten zien en moeten kiezen voor een simpeler aanvalsplan. Wat gebeurt er: ogen zo groot als vliegende schoteltjes, monden wijd open van verbazing, opgetrokken wenkbrauwen. Een wereld van onbegrip, als ik op de proppen kom met knuffeldieren in de vorm van buitenaardse monsters. 1 Een brainstorm 31 Zoek niet te ver Meestal ligt de oplossing vlak naast het probleem.
Moord De elementen voor ideegeneratie zijn hetzelfde als voor het plegen van een moord: motief, middelen en gelegenheid. En dan vraag ik ook nog aan de deelnemers of zij de aliens kunnen helpen om vriendjes met de aardbewoners te worden. Nee, dat ging dus faliekant mis. Gelukkig was er genoeg tijd voor een noodlanding op aarde. Kortom, bereid je brainstorm goed voor. Weet wat voor een vlees je in de kuip hebt! Doorgewinterde creatieven of onbevlekte patroondenkers? En geef je programma dan vorm voor hen en niet voor jezelf. Zet creatieve technieken in die passen bij de deelnemers. En stijg vandaar met ze op naar Mars, in plaats van andersom. David van der Kooij www.denkenomeenhoekje.nl Visualiseren Het beeldend omschrijven van ideeën, van begrippen, van de vraagstelling en van voorbeelden, helpt de deelnemers om verder te gaan met associëren en combineren. Er is geen betere manier om vage begrippen en tot spraakverwarring leidende definities scherp te krijgen, dan door te vragen om ze te tekenen. Het beroemde plaatje dat meer zegt dan duizend woorden gaat zeker op bij het brainstormen. Een deel van de mensen is 32 1 Een brainstorm meer gericht op taal en woorden, terwijl een ander deel van de mensen meer gericht is op plaatjes en beelden. Desondanks werken plaatjes verhelderend. Draai het wiel naar links is een onduidelijke uitspraak. Moet de bovenkant van het wiel naar links (tegen de wijzers van de klok in), of de onderkant waar je het wiel wellicht het gemakkelijkste kunt vastpakken. En waar bevindt de toehoorder zich: voor of achter het wiel? Een pijl op het wiel getekend, maakt alles direct duidelijk. Ook voor deze eigenschap geldt: zorg als begeleider dat de deelnemers zich visueel uitdrukken, tekenen, gebaren. Dreigt er ook maar ergens spraakverwarring te ontstaan: houd een viltstift omhoog en nodig de betrokkenen uit om het idee even te tekenen. geen er benne bounderies maar the sky