LUCHTHAVEN TEUGE. Onderzoek naar economische effecten en ontwikkelingsrichtingen

LUCHTHAVEN TEUGE Onderzoek naar economische effecten en ontwikkelingsrichtingen

LUCHTHAVEN TEUGE Onderzoek naar economische effecten en ontwikkelingsrichtingen Projectnummer 923 Aangeboden aan: Stuurgroep toekomstvisie luchthaven Teuge 25 september 2015 Auteur(s): Joost Hagens Marijn van Houdt BUITEN, Bureau voor Economie en Omgeving Achter Sint Pieter 160 NL-3512 HT Utrecht info@bureaubuiten.nl www.bureaubuiten.nl +31 (0)30-2318945

2

INHOUD 1. INLEIDING 4 1.1 Achtergrond 4 1.2 Onderzoeksopzet 5 1.3 Opbouw 5 2. GENERAL AVIATION & BELEIDSKADERS 7 2.1 General Aviation 7 2.2 Kader & regelgeving luchtvaart 8 2.3 Trends binnen GA 15 3. LUCHTHAVEN TEUGE 18 3.1 Ontwikkeling luchthaven Teuge 18 3.2 Ruimtelijke context luchthaven Teuge 20 3.3 Toeristische context luchthaven Teuge 25 3.4 Samenwerkingen met onderwijs 25 4. ECONOMISCHE BETEKENIS 27 4.1 Directe economische effecten 27 4.2 Indirecte economische effecten 28 4.3 Economische betekenis per sector 28 4.4 Negatieve externe effecten 29 5. TOERISTISCH-RECREATIEVE BETEKENIS 31 5.1 Recreatief-toeristische cijfers 31 5.2 Rol luchthaven Teuge in toeristische regio 32 6. TOEKOMSTBEELDEN LUCHTHAVEN TEUGE 34 6.1 SWOT-analyse luchthaven Teuge 34 6.2 Ontwikkelingsrichting 1: Luchthaven voor General Aviation & cleantech 36 6.3 Ontwikkelingsrichting 2: onderscheidende toeristische 37 bestemming 37 6.4 Ruimtelijke randvoorwaarden 38 6.5 Overzicht toekomstperspectief en economische betekenis 41 BIJLAGE 1: WOORDENLIJST 44 BIJLAGE 2: BEDRIJVENLIJST 45 BIJLAGE 3: CLEANTECH AGENDA 46 BIJLAGE 4: GEGEVENS INTERVIEWS BEDRIJVEN 49 3

1. INLEIDING Luchthaven Teuge, gelegen in de gemeente Voorst in de Stedendriehoek, is een regionale luchthaven voor General Aviation (de kleine luchtvaart). In opdracht van de Stuurgroep toekomstvisie luchthaven Teuge onder leiding van dhr. Berends, burgemeester van Apeldoorn, heeft Bureau BUITEN onderzoek gedaan naar de economische- en recreatieve betekenis van luchthaven Teuge. Ook zijn er ontwikkelingsrichtingen voor de toekomst opgesteld in het licht van de ontwikkelingen in de General Aviation en de huidige beleidskaders en geluidsnormen voor de luchthaven Teuge. 1.1 Achtergrond De belangrijkste aanleiding voor het opstellen van een toekomstvisie van luchthaven Teuge is het nieuw te nemen luchthavenbesluit voor de luchthaven Teuge met daarin meegewogen een waarschijnlijke verandering in de verdeling van het vliegverkeer over de luchthavens in Nederland. Het recente besluit over de ontwikkeling van Lelystad Airport als luchthaven voor grote luchtvaart impliceert dat er voor de General Aviation op Lelystad Airport minder mogelijkheden zijn, met een mogelijke uitstroom als gevolg. Tezamen met de ontwikkelingen op luchthaven Teuge in economische, ruimtelijke en operationele zin is het aanleiding voor een nieuwe visie voor de luchthaven die groot is in de General Aviation. De toekomstvisie voor luchthaven Teuge moet een gebalanceerde lange termijn ontwikkeling schetsen voor de luchthaven en haar omgeving. Er is behoefte aan beelden voor de toekomst waarin de potenties en beperkingen aan bod komen plus een beeld van de daarvoor benodigde capaciteit en investeringen. Dit onderzoek zal samen met het rapport onderzoek hinderbeperking input zijn voor de toekomstvisie Teuge. Deze visie wordt aangeboden aan Gedeputeerde van Gelderland mevrouw Meijers, de voorzitter van de Commissie regionaal overleg Teuge, de heer Burgering, de voorzitter van de strategische board van de Stedendriehoek, de heer Heijdema en de directeur luchtvaart, de heer Huyser. De visie is input voor het nieuwe luchthavenbesluit voor Teuge. Uitgangspunten voor de visie zijn: o het bevorderen van cleantech, duurzaamheid en innovatie; o het leveren van een bijdrage aan de economie en toerisme in Gelderland, waarbij Teuge een ontmoetingsplaats is voor omwonenden, toeristen/recreanten en bedrijfsleven; o en het structureel beperken van hinder en verstoring. Ten aanzien van het laatste punt vormt het vigerend beleid het vertrekpunt voor de visie en ook voor zit onderzoek. Met andere woorden, dit onderzoek verkent de toekomstmogelijkheden binnen de geldende randvoorwaarden voor geluid en de regels voor het gebruik van het luchtruim. 4

1.2 Onderzoeksopzet In dit onderzoek is een aanpak gevolgd bestaande uit drie stappen: Stap 1 Gegevensverzameling De eerste stap bestaat uit desk research met als doel een compleet beeld te krijgen over de General Aviation in Nederland en de rol die luchthaven Teuge hierin speelt. Er hebben interviews plaatsgevonden met 27 van de 28 bedrijven, waarvan de meeste in face-to-face vorm. Uit de aangeleverde bedrijfsgegevens is de economische en toeristisch-recreatieve betekenis bepaald. Een belangrijk onderdeel in de interviews is de ruimtelijke en economische dynamiek op luchthaven Teuge die input is voor de toekomstperspectieven. Er zijn gesprekken gevoerd met de aandeelhoudende gemeenten en de provincie om de ruimtelijke en economische kaders die zijn afgeleid uit de diverse beleidsvisies te toetsen. Er is ook gepolst in hoeverre die in de toekomst aan veranderingen onderhevig zijn. Tijdens gesprekken met sectorexperts is een beter beeld verkregen van de dynamiek in de luchtvaart in Nederland. Stap 2 Ontwikkelen van toekomstperspectieven Op basis van desk research en de interviews is een opsplitsing gemaakt van de verschillende sectoren op luchthaven Teuge. Het onderscheid in sectoren is van belang omdat de toekomstperspectieven, ruimtelijke context en vooral het gebruik van de luchthaven per sector sterk verschillen. Op basis daarvan zijn twee toekomstperspectieven voor luchthaven Teuge ontwikkeld en is nagegaan of die perspectieven markttechnisch reëel zijn en ruimtelijk inpasbaar zijn Stap 3 Rapportage De bevindingen uit de stappen 1 en 2 zijn gebundeld in dit eindrapport. Tussentijdse resultaten zijn gepresenteerd aan en besproken met de Stuurgroep en de Klankbordgroep. In dit rapport is rekening gehouden met vragen die daar zijn gesteld en opmerkingen die zijn gemaakt evenals met aanvullende opmerkingen van de regiogemeenten en van de Strategische Board Stedendriehoek. 1.3 Opbouw In hoofdstuk 2 wordt de General Aviation geïntroduceerd samen met de wet- en regelgeving in de luchtvaart in Nederland. Luchtvaartactiviteiten zijn sterk gebonden aan geluids- en milieunormen en bedrijvigheid is sterk gespecialiseerd. Er wordt een overzicht gegeven van beleidskaders die van toepassing zijn op luchthaven Teuge. 5

Vervolgens wordt in hoofdstuk 3 de verdieping gemaakt naar de luchthaven Teuge, allereerst cijfermatig aan de hand van de luchtvaart- en economische cijfers, daarna ook ten aanzien van de ruimtelijke context. Nadat in hoofdstuk 4 en 5 respectievelijk de economische- en toeristischrecreatieve betekenis zijn belicht, komt in hoofdstuk 6 het toekomstsperspectief voor luchthaven Teuge aan bod. Hoofdstuk 6 kan ook als het samenvattende hoofdstuk worden gelezen. 6

2. GENERAL AVIATION & BELEIDSKADERS In dit hoofdstuk wordt de achtergrondinformatie gegeven die van belang is voor de ontwikkeling van luchthaven Teuge. Dit zijn de ontwikkelingen in de luchtvaartsector die actief is op luchthaven Teuge, namelijk de General Aviation. Daarnaast geven overheden aan binnen welke kaders luchthaven Teuge zich zou kunnen ontwikkelen. Hiervan is ook een overzicht gegeven. 2.1 General Aviation General Aviation (GA) is de internationale term voor kleine luchtvaart Bron: Insight Aviation General Aviation (GA) is de verzamelnaam voor burgerluchtvaart uitgezonderd lijndienstverbindingen voor passagiers en vracht en de militaire luchtvaart. Het betreft commerciële vluchten tegen vergoeding of huur en niet-commercieel en opleidingsverkeer. GA staat vanwege het geringere economische belang in vergelijking tot de grote luchtvaart minder in de aandacht. Er is geen slot-allocatie als in de grote luchtvaart. General Aviation heeft een belangrijke recreatieve en maatschappelijke betekenis en ook de opleiding tot verkeersvlieger vindt plaats in de General Aviation. De General Aviation in Nederland bestaat uit: Opleidingsverkeer Rondvluchten Privévluchten Zakenvluchten Valschermvluchten (parachutespringen e.d.) Zweefsleepvluchten Fotovluchten Reclamevluchten Positievluchten Inspectievluchten Bijna de helft van de General Aviation in Nederland is opleidingsverkeer, al staat dat aandeel onder druk. Rondvluchten, (een deel van de) privévluchten en de vluchten voor parachutespringen en zweefvliegen vormen het recreatieve deel van de GA-vluchten. Zakenvluchten zijn een klein, maar licht groeiend segment. De GA speelt ook een belangrijke rol voor inspectievluchten, waarmee bijvoorbeeld het hoogspanningsnet visueel wordt geïnspecteerd, maar ook controles plaatsvinden in de sfeer van milieuregels of bijvoorbeeld de schouw van waterschappen. General Aviation is een relatief kleinschalige economische sector in zowel omzet als werkgelegenheid. Ruimtelijk is de sector vooral geclusterd op en rond de regionale luchthavens. Naast bedrijven die vliegtuigbewegingen maken, zogeheten luchthavengebonden bedrijvigheid, worden regionale luchthavens gekenmerkt door luchtvaartgebonden bedrijvigheid. Deze zijn niet gebonden aan de start- en landingsbaan, maar wel sterk gelieerd aan de luchtvaart, zoals bijvoorbeeld een winkel met parachutespringbenodig- 7

heden. Daarnaast faciliteert bijvoorbeeld horeca luchtvaartbedrijven en recreatieve gebruikers van de luchthaven. 2.2 Kader & regelgeving luchtvaart Luchthaven Schiphol is de nationale luchthaven en heeft alle prioriteit in het luchtruim De luchtvaart is een sterk gereguleerde sector. In deze paragraaf wordt in het kort een overzicht gegeven van de allocatie van de Nederlandse luchtvaart en daarmee gepaard gaande bevoegdheden en regelgeving. 2.2.1 Rijksluchthavenverdeling Nederland kent 7 luchthavens van nationale betekenis en 10 luchthavens van regionale betekenis. Figuur 1 geeft een overzicht van deze luchthavens plus het Duitse regionale vliegveld Stadtlohn-Vreden 1. Luchthaven Twente heeft zijn nationaal belang verloren zou een doorstart kunnen gaan maken als regionale luchthaven voor MRO, End-of-life-demonstratie en in beperkte mate voor General Aviation. Bron: Schiphol Figuur 1 Nationale en regionale luchthavens Nederland Lelystad Airport is nu een van de luchthavens van nationaal belang Bron: Refdag.nl 1 Stadtlohn Airport is vanwege de ligging aan de grens en de tarievenstructuur onderdeel van het Nederlandse General Aviation landschap, zonder deel uit te maken van de Nederlandse luchthavenverdeling 8

Op de luchthavens van nationale betekenis is het Ministerie van I&M het bevoegd gezag. Ook voor het luchtzijdig gebruik van regionale luchthavens is het Rijk verantwoordelijk. Het luchtruim wordt op nationaal niveau bestuurd door Luchtverkeersleiding Nederland (LVL). Luchthaven Twente heeft niet meer de status van luchthaven van nationaal belang, maar zou nog een doorstart kunnen maken in MRO en in beperkte mate voor General Aviation Bron: Tubantia De nationale luchthavens van Nederland zijn operationeel voor internationale lijndienstverbindingen, al is er op Lelystad Airport nog geen lijndienstverkeer en op Den Helder Airport maar korte tijd lijndienstverkeer geweest. Op Schiphol, Rotterdam-The Hague, Eindhoven, Maastricht-Aachen en Groningen-Eelde Airport zijn wel internationale lijndienstverbindingen. De passagiersaantallen op de nationale luchthavens stijgen over het algemeen. Door de stijging van de grote luchtvaart en hun economische belang staat de General Aviation er onder druk. Op de luchthavens van nationale betekenis is daardoor in steeds mindere mate General Aviation actief. GA op de nationale luchthavens omvat vooral zakenvluchten en lesvluchten. In deze segmenten concurreren nationale en regionale luchthavens met elkaar. Op de luchthavens van nationale betekenis is de General Aviation over het algemeen beperkt. Het speelt zich vooral af op Groningen-Eelde, waar de KLM flight Academy is gevestigd, en Rotterdam-The Hague Airport. Den Helder Airport is de luchthaven van de meeste zakelijke vluchten in Nederland, met name gerelateerd aan offshore - activiteiten (olie- en gaswinning en windenergieparken). Luchthavens net over de grens kunnen ook van belang zijn voor de luchthavenverdeling. Stadtlohn-Vreden Airport, net over de grens bij Winterswijk, heeft bereik in Oost-Nederland. In een onderzoek uit 2009 werd het Nederlands gebruik van de luchthaven op 30 a 40% geschat en dit heeft doorgezet naar ongeveer 40% vandaag de dag. Hierin speelt naast de ligging direct aan de grens, ook de tarifering en de hoogte van brandstofaccijnzen een rol. Stadtlohn-Vreden Airport is een luchthaven met tussen de 35.000 en 40.000 vliegtuigbewegingen per jaar. Luchthaven Teuge is na Lelystad Airport de belangrijkste luchthaven in General Aviation in Nederland met 57.260 vliegtuigbewegingen in 2014. Op veel regionale luchthavens is er sprake van een afnemend aantal vliegtuigbewegingen. Naast Lelystad Airport hebben ook Teuge Airport, Kempen Airport en Breda Airport een dalend aantal vliegtuigbewegingen ten opzichte van 2010 (figuur 2). Op al deze luchthavens komt de daling (vooral) door de afname van het aantal lesvluchten. 9

Figuur 2 Vliegtuigbewegingen kleine luchthavens, 2010-2014 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0 2010 2011 2012 2013 2014* * voorlopige cijfers Bron: CBS, geraadpleegd 4-5-2015 2.2.2 Geluidsnormering Ameland Airport Breda Airport Den Helder Airport Hilversum Airport Hoogeveen Airport Kempen Airport Lelystad Airport Midden-Zeeland Airport Teuge Airport Texel Airport Lden (day, evening, night) is het Europees geldende geluidsberekeningstelsel voor een gebruiksjaar Een belangrijke verandering in de regelgeving van General Aviation is de nieuwe Europese Lden-geluidsnormering die geldt sinds 2009. De geluidszone waarbinnen niet gebouwd mag worden is kleiner in deze normering dan in het voorheen gebruikte systeem. De straffactoren die vluchten op bepaalde tijdstippen (weekend en zomer) zwaarder laten doortellen zijn verdwenen. Woningbouw in de directe omgeving zou volgens de normering dan ook kunnen worden toegestaan. Ook zou in theorie uitbreiding van de luchthaven richting eventuele woonkernen mogelijk zijn. Vooralsnog zijn dezelfde geluidsbeperkingen en hetzelfde ruimtelijke regime nog van kracht op basis van de oude normering. Een nieuw luchthavenbesluit moet de nieuwe afweging op basis van de nieuwe normering bevatten. 2.2.3 Alderstafel De Alderstafel is de overlegtafel om het kabinet te adviseren over de verdeling van de grote luchtvaart over Nederland. Op nationaal niveau is in maart 2015 een besluit genomen omtrent de ontwikkeling van Lelystad Airport op basis van het regeerakkoord en na het advies van de Alderstafel. Het heeft directe gevolgen voor de luchthavenverdeling in Nederland, zowel in de grote burgerluchtvaart als General Aviation. Het besluit houdt in dat Lelystad Airport voor een groot gedeelte de overloop van vliegbewegingen van Schiphol naar regionale luchthavens moet gaan opvangen tot maximaal 45.000 vliegtuigbewegingen per jaar. De inschattingen over het volume en snelheid van de overloop, dat vanaf 2018 van start kan gaan, lopen uiteen. Het betekent dat de General Aviation verder wordt terug gedrongen op Lelystad. Dit biedt kansen voor een belangrijkere rol voor luchthaven Teuge. De routevariant (figuur 3) die is vastgesteld is niet in conflict met de GA-activiteiten rond Teuge. 10

Figuur 3 De nieuwe routevariant B+ van Lelystad Airport Bron: Alderstafel Lelystad Airport is op dit moment de grootste GA luchthaven: 99.000 vliegtuigbewegingen in 2014 o 65% opleidingsvluchten 2 o 30% niet-commerciële GA o 5% commerciële GA Per 1 november 2009 is het bevoegd gezag voor de nietnationale burgerluchtvaartterreinen overgedragen van Rijk aan provincies. Op termijn (2043) moeten (maximaal) ongeveer 60.000 3 van de huidige 99.000 vliegtuigbewegingen in de General Aviation op Lelystad elders plaats gaan vinden (bron: Luchthavenbesluit Lelystad, maart 2015). Begin 2016 gaat op Lelystad Airport de baan voor traditionele micro-light vliegtuigen op de schop, waardoor zij zich al aan het verplaatsen zijn. Ook voor de opleidingsluchtvaart zal op termijn minder ruimte zijn, al neemt die activiteit de laatste jaren al af. Het parachutespringen vindt al enige tijd niet meer plaats op Lelystad Airport. 2.2.4 Provincie Gelderland: bevoegd gezag luchthaven Teuge Enig groeiperspectief; restcapaciteit bedrijventerrein is voor luchthavengebonden bedrijvigheid Consolidatie en behoud van de luchtvaart in Gelderland in dezelfde gebruiksruimte Regionale luchthavens vallen onder de verantwoordelijkheid van de provincies. Dit is in de Wet Regelgeving Burgerluchthavens en Militaire luchthavens (RBML) vastgelegd. Provincies voorzien middels een Luchthavenbesluit welk gebied voor de luchthaven bestemd is en de regels daarbinnen. Voor luchthaven Teuge ligt het bevoegd gezag bij de Provincie Gelderland dat de beleidskaders omschrijft in het omgevingsbeleid luchthavens. De volgende beleidsdocumenten zijn van toepassing: Omgevingsbeleid luchthaventerreinen Gelderland (2009, p.11) Omgevingsvisie Gelderland (2014, p.79) Het Omgevingsbeleid luchtvaartterreinen laat ruimte voor uitbreidingsmogelijkheden voor de luchtvaartgebonden bedrijvigheid op het luchthaventerrein en aangrenzende bedrijventerreinen. Het belang van luchthaven Teuge voor de regionale economie wordt bestempeld als evident. Bij 2 In het rapport Economische betekenis van General Aviation in Nederland van BCI (2015) staat dat 95% van de vliegtuigbewegingen opleidingsluchtvaart betreft. Dat percentage is mogelijk tot stand gekomen middels een andere registratie van vluchten, bijvoorbeeld op basis van de hoofdactiviteit van het bedrijf. 3 De tekst in de toelichting op het Luchthavenbesluit Lelystad spreekt van ongeveer 50.000, wat het gemiddelde is van een afname met ongeveer 40.000-60.000 GAvluchten in de grafiek onder 4.2.2 in de toelichting. 11

de uitbreiding van de bedrijvigheid is de passage uit het streekplan (2005, p. 164), dat de milieuhinder van gemotoriseerde activiteiten niet mag toenemen, nog actueel. In 2007 heeft de baanverlenging plaatsgevonden en is het bedrijventerrein uitgebreid. In de Omgevingsvisie Gelderland die in 2014 is vastgesteld wordt de consolidatie van de luchtvaart in Gelderland op alle fronten nagestreefd. Het behoud van luchtvaartterreinen in Gelderland, dus ook luchthaven Teuge Airport, zal binnen dezelfde gebruiksruimte moeten plaatsvinden. In de Omgevingsvisie Gelderland is luchthaven Teuge aangemerkt als locatie waar de overloop van General Aviation vanuit Lelystad Airport kan plaatsvinden. Ook de andere betrokken partijen beargumenteren luchthaven Teuge als de meest logische overlooplocatie. Het is niet alleen geografisch relatief dichtbij, luchthaven Teuge is ook thuis op de belangrijke luchtvaartsectoren van Lelystad en heeft de benodigde voorzieningen. Er is echter nog geen formeel overloopbeleid naast de organische overloop die op dit moment al plaatsvindt. De provincie Gelderland ziet binnen het huidige ruimtegebruik en de vergunningen mogelijkheden voor uitbreiding van luchtvaartgerelateerde activiteiten en bedrijvigheid. Bij een reductie van geluid en vervuiling door nieuwe luchtvaarttechnologieën, kan er ruimte komen voor meer vliegtuigbewegingen. 2.2.5 Stedendriehoek De Stedendriehoek zet in haar economisch beleid sterk in op de cleantech sector om duurzame ontwikkeling te realiseren. De regio heeft daartoe in 2015 de Cleantech agenda opgesteld. Daarin staat dat de huidige balans tussen wonen, werken, voorzieningen en groene waarden in de Stedendriehoek behouden moet blijven. Voor 2020 wordt gestreefd naar 4.000 nieuwe cleantech gerelateerde banen en een omzetstijging van 50%. Daarnaast moet de CO2 uitstoot en hoeveelheid restafval omlaag. Figuur 4 Stedendriehoek De Stedendriehoek bestaat uit de gemeenten: o Apeldoorn o Epe o Voorst o Deventer o Lochem o Zutphen o Brummen Bron: Arbeidsmarkt Gelderland, 2015 12

Luchthaven Teuge kan een belangrijke rol spelen in de cleantech doelstellingen van de regio, als de gevestigde en eventuele nieuwe bedrijven zich gaan richten op schonere en stillere luchtvaart. In de Cleantech Agenda wordt voor luchthaven Teuge ingezet op luchtvaartgebonden bedrijvigheid die een bijdrage kan leveren aan de ontwikkeling van de cleantech regio. Op dit moment ondersteunt de Stedendriehoek de activiteiten van CTA (Clean Tech Aviation) op luchthaven Teuge. CTA zet in op de ontwikkeling van biobrandstoffen voor de General Aviation en de ontwikkeling van motoren die draaien op biobrandstoffen. Ook wordt er vanuit CTA in samenwerking met Gasterra gewerkt aan het ontwikkelen van een vliegtuigmotor op gas. IAS heeft een innovatieproject gericht op het ontwikkelen van een nieuwe vliegtuigmotor met een lager gewicht en minder brandstofverbruik. Tenslotte is een bedrijf op Teuge bezig om de import van elektrische vliegtuigen mogelijk te maken. In de bijlagen bij dit rapport treft u een samenvatting aan van de Cleantech Agenda. 2.2.6 Gemeente Voorst Een woningbouwprogramma van 85 woningen is voorzien in de bestaande kern van Teuge nabij de luchthaven. Het bestemmingsplan voor luchthaven Teuge van de gemeente Voorst is conserverend van aard en biedt ruimte voor luchthavengebonden bedrijvigheid. Er is een buffer van maatschappelijke functies zoals sportvoorzieningen tussen de luchthaven en het woongebied. Aan de Rijksstraatweg (N344) is woongebied gesitueerd met 170 woningen. Op voormalig Kamp Teuge, ofwel Teuge-Oost, is een woningbouwprogramma voorzien. Die locatie is nu formeel nog luchtvaartgebonden bedrijventerrein - en als zodanig ook opgenomen in het Regionaal Programma Bedrijventerreinen - maar er ligt een ontwerp-bestemmingsplan voor de omzetting naar woningbouw. Die omzetting is mede ingegeven doordat er in de afgelopen 15 jaar geen vraag naar luchtvaartgebonden terrein is geweest die niet binnen het bestaande bedrijventerreinareaal op de luchthaven kon worden opgevangen Het gaat om 85 woningen, waarvan er 35 tot 2020 gerealiseerd mogen worden. De nieuwbouwplannen zijn volgens de gemeente essentieel voor het behoud van de leefbaarheid in het dorp, ook al ligt de nieuwbouwlocatie dicht bij de luchthaven. De buffer blijft behouden en eventuele overlast wordt als beperkt bestempeld, omdat die zich vooral voordoet aan de uiteinden van de (start- en landings)baan. De gemeente Voorst heeft naast het economisch profijt van de luchthaven ook te maken met de geluidshinder en milieuvervuiling voor omwonenden. Het gaat daarbij zowel om geluidhinder alsook om de bezoekersdruk in weekenden en bij evenementen. In het coalitieprogramma is opgenomen dat er ruimte moet zijn voor groei van de vliegveldgebonden activiteiten, waarin de huidige geluidscontouren worden vertaald naar maximaal 80.000 vliegtuigbewegingen. In de achterliggende jaren is de recreatieve ontsluiting verbeterd (aanleg van fietspaden en vernieuwing bestrating). De realisatie van de genoemde nieuwe woningen betekent ook dat er een nieuwe weg komt. Dat wordt 13

een 30-kilometer-weg voor ontsluiting van de woningen, maar geeft tevens een extra verbinding vanaf De Zanden (de weg langs de luchthaven). Figuur 5 Bestemmingsplan Teuge Bron: Ruimtelijke plannen 2.2.7 Aandeelhoudende gemeenten De aandelen van luchthaven zijn in handen van vier gemeenten: Apeldoorn, Voorst, Deventer en Zutphen. Gemeente Apeldoorn sterk betrokken, Deventer heeft vooral recreatief belang en Zutphen is volgend. Voorst is verantwoordelijk voor het ruimtelijk beleid/bestemmingsplan. De gemeente Apeldoorn is als meerderheidsaandeelhouder sterk betrokken bij de bedrijvigheid en luchtvaartactiviteiten op luchthaven Teuge. In haar rol van aandeelhouder vindt de gemeente Apeldoorn het belangrijk dat de luchthaven binnen de geluidsnormeringen opereert. Apeldoorn zet in op een bedrijfseconomisch gezonde luchthaven, waarbij de overlast voor de omgeving niet mag toenemen. Uitbreiding van bedrijvigheid moet beperkt blijven tot luchtvaartgebonden of verbonden bedrijvigheid, die bij voorkeur ook een bijdrage levert aan de versterking van de cleantech regio. De gemeente Voorst is verantwoordelijk voor het ruimtelijk beleid en streeft naar een goede balans tussen het aantal vliegbewegingen (waarvoor de gemeente een plafond van 80.000 hanteert) en de geluidsbelasting. De gemeente zet zich in voor verduurzaming van de luchthaven en een goede landschappelijke inpassing. 14

De twee andere aandeelhoudende gemeenten Deventer en Zutphen zijn meer volgend in hun opstelling als aandeelhouder. Deventer benadrukt het recreatieve belang van luchthaven Teuge voor haar bewoners en mogelijke economische belang in de toekomst. Zutphen houdt zich afzijdig en heeft weinig tot geen binding met de luchthaven. 2.3 Trends binnen GA De General Aviation als geheel heeft sinds 2009 te maken met een lichte krimp, vooral vanwege de daling van het aantal lesvluchten. Het andere vliegverkeer in de General Aviation consolideerde, zoals de commerciële en recreatieve luchtvaart. 2.3.1 Opleidingsluchtvaart Lichte krimp General Aviation sinds 2009 vooral door afname lesvluchten Nederland is geen aantrekkelijk opleidingsland meer in de luchtvaart (bron: fd.nl) Er is sprake van een krimp in de opleidingsluchtvaart. Deze krimp komt deels voort uit marktontwikkelingen in de opleiding tot verkeersvlieger. De opleiding is duur en er is sprake van werkloosheid onder piloten. Nederland is een van de duurste landen om de opleiding te volgen. In de loop van de tijd zijn steeds meer comparatieve nadelen ontstaan: hogere brandstofkosten; hogere landingsgelden; geen financiering (ondersteuning); geen garantiefonds; klimatologische beperkingen; Vlieglessen kennen een hoog aantal starts en landingen en maken dus intensief gebruik van luchthavens. Nederlandse vliegscholen besteden delen van de opleiding, met name het praktijkgedeelte, dan ook uit aan vliegscholen in het buitenland. Er kan ook in eerste instantie al gekozen worden voor een opleiding in het buitenland. De opleiding is daar niet alleen goedkoper, veel luchtvaartmaatschappijen in het buitenland verzorgen de financiering ervan. Daarnaast kent Frankrijk bijvoorbeeld een rijksgefinancierde regeling, waar in Nederland de piloot er alleen voor staat. In operationele zin zijn landschappelijke en klimatologische omstandigheden gunstiger in het buitenland. Nederland is daardoor als opleidingsland voor piloten relatief duur. Er is dus geen level playing field in Europa voor het opleiden van piloten. Er zijn wel tekenen van een verbetering van de positie van de Nederlandse vliegscholen en indirect de positie van de General Aviation: integratie in Hbo-opleidingen (met studiefinanciering); positieve ontwikkeling pilotenmarkt door toename van het aantal vliegtuigbewegingen en vliegtuigen op mondiale schaal. Voorspellingen van de internationale handelsorganisatie IATA en KNVvL wijzen eveneens op een toename van de vraag naar piloten op termijn. 15

2.3.2 Recreatieve luchtvaart De recreatieve luchtvaart in Nederland kent een lichte stijging van het aantal vliegtuigbewegingen. De KNVvL heeft een licht stijgend aantal leden. De verwachting is dat deze trend doorzet. Hetzelfde beeld is te zien bij privévluchten. Een steeds groter deel van de vliegtuigen in dit segment is micro-light. De traditionele micro-light vliegtuigen vliegen langzamer, op kleinere hoogte en vereisen een eigen circuit. Moderne micro-light vliegtuigen zijn nauwelijks meer te onderscheiden van gewone vleugelvaste vliegtuigen en kunnen in veel gevallen ook als reguliere vliegtuigen worden geregistreerd in het luchtvaartregister. De populariteit van de micro-light vliegtuigen komt door de lagere kosten van het onderhoudsregime. Er is concurrentie van luchthavens net over de grens, zoals Stadtlohn Airport Bron: Flugplatz-Stadtlohn.de Ook de UAV markt (Unmanned Aircraft Vehicle, beter bekend onder de naam drône) is nu nog overwegend recreatief, al kan het op lange termijn een multifunctioneel gebruik gaan kennen. Kleinere UAV s vallen onder de regeling modelvliegen. Echter, UAV s met zakelijke motieven worden steeds strikter gereguleerd. Er moet een ontheffing worden aangevraagd bij de Inspectie Leefomgeving en Transport. Verdere regelgeving zal in belangrijke mate bepalen hoe de toekomst er voor dit groeisegment uitziet. Op dit moment wordt regelgeving ontwikkeld voor de professionele UAV s luchtvaart. Grotere UAV s kunnen bemande vliegtuigen gaan vervangen, zeker als het gaat om reclamevluchten en inspectievluchten. Naast UAV vliegbewegingen kan op lange termijn de toepassingsontwikkeling een nieuwe niche zijn in de luchtvaartgerelateerde bedrijvigheid. Een voorbeeld hiervan is het realiseren van technieken om onbemande inspectievluchten uit te voeren. 2.3.3 Zakelijke luchtvaart De zakelijke markt heeft op lange termijn het meeste potentieel de positie van de General Aviation te versterken. De prognoses over het aantrekken van de zakelijke luchtvaart, zoals van SEO (2008), zijn echter de laatste jaren niet gehaald. Het aantal zakenvluchten op de kleine luchthavens is zelfs beperkt afgenomen. De toegevoegde waarde per vlucht is in dit segment hoog. Er is enig groeiperspectief. Business Aviation is weliswaar kostbaar, maar er zijn ook voordelen: het vermijden van reistijden naar luchthavens; minder wachttijd op luchthavens; besparen van hotelovernachtingen; prijs minder variabel dan lijnvluchten De zakelijke luchtvaart is nog een vrij onbekende tak en weinig bedrijven zijn op de hoogte van de mogelijkheden die het biedt. Het past ook niet in de Nederlandse (bedrijfs)cultuur. De regionale luchthavens hebben het nadeel dat over het algemeen minder internationaal opererende bedrijven in hun bereik liggen. Vooral op Kempen Airport en in mindere mate ook op Teuge Airport en Hilversum Airport is er wel sprake van een stijging van het aantal zaken- en privévluchten. Op Breda Airport wordt dit de komende jaren verwacht. De gerealiseerde verbeteringen (baanverlichting en naderingsprocedures) op luchthaven Teuge bieden perspectief op verdere groei van dit (overigens kleine) segment. Financieel is dit segment aan- 16

trekkelijk voor de luchthaven; de landing van een business jet levert ca. twintig keer zoveel op als een lesvlucht. 2.3.4 Tarifering Tarifering is een belangrijke factor in de luchthavenverdeling van de General Aviation. Tarifering is afhankelijk van de volgende factoren: gewicht van vliegtuig; geluidscategorie; moment van vliegtuigbeweging Voor vliegscholen worden door hun hoog aantal starts en landingen vaak speciale tarieven gerekend. Het is door een verschillende tariferingstructuur moeilijk om landingsgelden van verschillende luchthavens te vergelijken. De gemiddelde tarieven op luchthaven Teuge liggen iets lager dan of zijn vergelijkbaar met andere regionale luchthavens met een verharde baan (Budel, Lelystad, Seppe). Andere Nederlandse regionale luchthavens dan de genoemde zijn over het algemeen iets goedkoper, maar hebben geen verharde baan en minder of minder moderne voorzieningen. De Duitse luchthaven Stadtlohn-Vreden is vooral voor lichtere vliegtuigen een goedkoper alternatief (tot wel 50% goedkoper). Daarnaast wordt er op Stadtlohn Airport geen onderscheid gemaakt tussen terrein- en overlandvluchten 4, waardoor de laatstgenoemde daar relatief voordelig is. Ook spelen de daar lagere brandstofaccijnzen mee. 4 Overlandvluchten zijn vluchten waarbij de opstijging en de daarop volgende landing niet op hetzelfde luchtvaartterrein plaatsvinden. Bij terreinvluchten is dit wel het geval. 17

3. LUCHTHAVEN TEUGE Luchthaven Teuge bestaat sinds 1935 en heeft zich ontwikkeld tot een veelzijdige luchthaven waar veel typen General Aviation actief zijn. Het is een NV met de gemeenten Apeldoorn, Deventer, Zutphen en Voorst als aandeelhouders met respectievelijk 54,62%, 25,16%, 11,59% en 8,63%. Naast een groot belang voor de General Aviation in Nederland, heeft luchthaven Teuge ook een belangrijke recreatieve functie. Figuur 6 Locatie luchthaven Teuge in de Stedendriehoek Luchthaven Teuge is van groot belang voor de General Aviation, met name de luchtsporten Bron: Photoholland.nl Het is ook een steeds modernere luchthaven qua voorzieningen In 2007 is de modernisatie van de luchthaven begonnen met een baanverlenging tot 1199 meter waardoor ook grotere vliegtuigen van de luchthaven gebruik kunnen maken. Vervolgens is er in 2014 een GNSSnaderingssysteem en LED-baanverlichting geïnstalleerd. Hierdoor is het mogelijk om ook buiten de daglichtperiode landen en te starten. Het luchthaventerrein is verkleind door het verwijderen van de grasbaan. Het noordelijk deel van het oorspronkelijke luchthaventerrein met een oppervlakte van 20ha is verkocht en kan nu weer gebruikt worden voor agrarische doeleinden. Daarnaast is in 2014 het nieuwe klimaatneutrale havengebouw geopend. 3.1 Ontwikkeling luchthaven Teuge Bron: VliegeninNederland.nl Luchthaven Teuge is een veelzijdige luchthaven als het gaat om verschillende type vluchten (figuur 7). Het is een belangrijke luchthaven voor inspectievluchten van de overheid, gericht op het inspecteren en beschermen van natuur en milieu. Rijkswaterstaat en de brandweer zijn belangrijke partijen hierin. Vooral in commerciële vluchten is Teuge Airport de belangrijkste regionale luchthaven van Nederland, met een steeds groter aantal rondvluchten (62% van het landelijk totaal in 2014). Het aantal commerciële vluchten is 29% van het aantal vliegtuigbewegingen op luchthaven Teuge in 2014. 38% van het aantal vliegtuigbewegingen zijn lesvluchten, al zal dit door het faillissement van Stella Aviation in september 2014 verder zijn gedaald in 2015. 18

Figuur 7 Verdeling vliegbewegingen luchthaven Teuge naar type, 2014 38% 1% 11% 21% 27% 2% Rondvluchten Overig commercieel Privé- en zaken Valscherm/Zweefsleep Politie/inspectie Lesvluchten Bron: CBS, geraadpleegd 10-6-2015 Het aantal privévluchten op luchthaven Teuge zit in de lift De markt van (privé-) en zakenvluchten in Teuge zit in de lift sinds de aanleg van modernere voorzieningen (figuur 8). Luchthaven Teuge kan sinds kort gevonden worden in internationale luchthavenadresboeken, al heeft grotere bekendheid onder piloten en bedrijven over het algemeen wat tijd nodig. In 2014 was het percentage privé- en zakenvluchten 21%. Verwacht wordt dat in 2015 al een groter deel van het aantal vliegtuigbewegingen privé- en zakenvlucht zal zijn. Het betreft vooral privévluchten, al worden privévluchten ook voor zakelijke doeleinden gebruikt. Relatief gezien speelt de luchthaven nog steeds een kleinere rol in de zakelijke luchtvaart. De sector situeert zich vooral op de nationale luchthavens, waar zich meer grote bedrijven in de regio bevinden. Het aantal vliegtuigbewegingen voor recreatieve doeleinden is de laatste jaren vrij constant. Procentueel wordt het een steeds groter aandeel. Bij het relatief kleine aandeel vliegtuigbewegingen in de recreatieve luchtvaart moet worden opgemerkt dat er grotere vliegtuigen worden gebruikt bij het parachutespringen. Deze vliegtuigbewegingen trekken relatief veel actieve, maar ook passieve recreanten naar luchthaven Teuge. Het paracentrum Teuge heeft een marktaandeel van 44% in Nederland. Dit aandeel kan nog verder stijgen, onder meer omdat Rotterdam als parachutespringlocatie met steeds meer luchtruimbeperkingen te maken heeft vanwege de groei van de gewone luchtvaart. 19

50.000 45.000 40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 Figuur 8 Ontwikkeling vliegtuigbewegingen Teuge naar type, 2010-2014 Rondvluchten Overig commercieel Privé- en zaken Valscherm/Zweepsleep Politie/inspectie Lesvluchten 2010 2011 2012 2013 2014* * voorlopige cijfers Bron: CBS, geraadpleegd 10-6-2015 3.2 Ruimtelijke context luchthaven Teuge De bedrijvigheid op Teuge is gevestigd op daarvoor aangewezen bedrijventerreinen. In deze paragraaf komt de vraag naar en het aanbod van vestigingsmogelijkheden op Teuge aan de orde. Later in het rapport (in hoofdstuk 6) wordt dan gekeken hoe die twee in de toekomst op elkaar kunnen worden gesloten. 3.2.1 Vraag en aanbod van vestigingsmogelijkheden Aanbod Op het oostelijk deel van Teuge zijn 5 van de 6 op dit moment nog onbebouwde percelen inmiddels (vrijwel) verkocht. Eén kavel daarvan is verkocht aan een bedrijf dat al actief is op de luchthaven Teuge om er een museum te realiseren. Dat betekent dat de luchthaven op dit moment (juli 2015) op Teuge Oost nog één perceel beschikbaar heeft van 2.300 m2 netto. Verder heeft de gemeente Voorst het Albertsterrein (als niet-direct uitgeefbare grond) beschikbaar voor luchtvaartgebonden bedrijvigheid. Dat terrein, 1,5ha bruto, is op dit moment niet geschikt voor luchthavengebonden bedrijvigheid, omdat het geen ontsluiting naar de baan heeft. In het Regionaal Programma Bedrijventerreinen is daarnaast nog 5,7ha opgenomen als bedrijventerrein voor luchthavengebonden bedrijvigheid. Voor die locatie zijn echter plannen gemaakt om het niet als bedrijventerrein te ontwikkelen, maar als woningbouwlocatie (zie de gestippelde zone in figuur 9 tussen De Zanden en de Rijksstraatweg). Kortom: op dit moment bestaat het aanbod voor bedrijvigheid op Teuge uit één kavel (0,23ha netto) voor luchthavengebonden bedrijvigheid en 1,5 ha bruto voor luchtvaartgebonden bedrijvigheid. 20

Er zijn binnen het bestaande vastgoed op Teuge in beperkte mate ook huurmogelijkheden (voor hangarruimte). Opgemerkt wordt dat het inzicht in die mogelijkheden voor externe partijen weinig transparant is. Verder schiet een deel van het aanbod kwalitatief tekort (het is verouderd). Bovendien geven vragers vaak de voorkeur aan eigendom. Vraag In de interviews met de op Teuge gevestigde bedrijven is gevraagd naar eventuele uitbreidingsplannen of andere wensen op het vlak van huisvesting. Er zijn verschillende gebruikers met uitbreidingsplannen (Slagboom en Peters, het Paracentrum, Special Air Service) en huurder Classic Wings wil graag een eigen (koop)pand. De plannen van deze gebruikers zijn in ontwikkeling. Een deel kan wellicht worden ingevuld op de huidige locatie, maar dat zal niet altijd optimaal aansluiten op de wensen. Het betreft in alle gevallen luchthavengebonden vraag (aansluiting op de baan noodzakelijk). Afhankelijk van de mate waarin gebruikers hun plannen op de huidige locatie realiseren schatten wij de extra netto ruimtebehoefte (netto ha kavel) op tussen de 0,3-0,7ha. Verschillende gebruikers, waaronder de Vliegclub, willen vernieuwen. De Vliegclub staat daarbij mogelijk open voor een vorm van herontwikkeling waarbij tevens het Albertsterrein wordt betrokken. Een dergelijke ontwikkeling biedt de kans om tot een integrale herstructurering te komen op Teuge West, waarbij bijvoorbeeld ook bovengenoemde nieuw- /verbouwplannen kunnen worden betrokken alsmede eigenaren van andere gebouwen, zoals bijvoorbeeld van het bedrijfsverzamelgebouw On Top. Wellicht dat op langere termijn daarbij tevens de eigenaar van de Uniwest-locatie kan worden betrokken. Naast de vraag van zittende gebruikers, is er concrete belangstelling vanuit Lelystad Airport, met name naar hangars voor het stallen van privévliegtuigen. Daarvoor zijn moderne hangars nodig, zoals op Teuge Oost zijn gerealiseerd, die een ruimtebeslag kennen van ongeveer 1.000m2 bvo netto per complex (ongeveer 0,2 ha netto kavel). Geschat wordt dat er op korte termijn behoefte is aan 1 tot 2 van dergelijke hangarcomplexen. Betekenisvol marktaandeel Teuge in overloop Lelystad aannemelijk Het ligt in de lijn der verwachting dat meer General Aviation verkeer en bedrijvigheid zich in de loop van de tijd zal verplaatsen van Lelystad naar Teuge. Het aantal hierbij betrokken vliegbewegingen en de termijn waarop dat gaat gebeuren zijn beide met onzekerheid omgeven. In een scenario waarin Lelystad Airport zich voorspoedig ontwikkelt voor de grote luchtvaart, is een reductie van het aantal ga-bewegingen met maximaal ca. 60.000 voorzien tot 2043. Maar in een scenario waarin de ontwikkeling van Lelystad voor de grote luchtvaart langzamer gaat, is de afname in gabewegingen veel kleiner (tot zelfs een theoretische 0 in een laag scenario). De onzekerheden hierover zijn derhalve groot. Het is aannemelijk dat er ieder geval sprake zal zijn van enige overloop en dat Teuge hierin een betekenisvol marktaandeel kan bereiken. In de eerste plaats vanwege de centrale ligging in het land en relatieve nabijheid van Lelystad in combinatie met de moderne faciliteiten (baanlengte, verlich- 21

ting, GPS-benadering). Concurrerende regionale luchthavens zijn of minder goed geoutilleerd (Hoogeveen, Drachten) of hebben te maken met beperkingen in het luchtruim en/of de geluidsruimte (Hilversum) of liggen te veraf (Seppe bij Breda bijvoorbeeld). En door de groei van de grote luchtvaart op de nationale luchthavens neemt daar de ruimte voor de kleine luchtvaart juist af, dus die zullen geen rol kunnen vervullen in de overloop vanuit Lelystad. Op de luchthaven Rotterdam-Den Haag bijvoorbeeld komen door beperkingen in het luchtruim minder mogelijkheden voor parachutespringen. Wij achten een overloop in de range van 10.000-20.000 vliegbewegingen tot 2030 waarschijnlijk, maar 5.000-25.000 bewegingen behoort ook tot de theoretische mogelijkheden. Uitgaande van de 10.000-20.000 vliegbewegingen en de huidige mix op Lelystad becijferen wij een extra netto ruimtebeslag van 0,8-2,8ha, waarvan het overgrote deel (0,6-2,1ha) voor luchthavengebonden bedrijvigheid (zie tabel 1). Tabel 1 Berekening ruimtevraag overloop van Lelystad naar Teuge 2030 Aantal vliegbewegingen Ruimtebeslag m2 Mix Lelystad overloop laag overloop hoog Min. Max. Lesvlucht 65% 6.500 13.000 2.000 5.000 Privé/zakenvlucht 30% 3.000 6.000 500 2.000 Overig vliegen 5% 500 1.000 400 1.000 10.000 20.000 MRO - 500 Overig (toeristisch recreatief) 1.000 2.500 Netto m2 opstal 3.900 11.000 Netto kavel-opstalfactor 5 2,0 2,5 Netto m2 kavel 7.800 27.500 Afgerond netto ha 0,8 2,8 Bij de berekeningen wordt opgemerkt dat een deel van de overloop kan worden opgevangen binnen de bestaande capaciteit van al op Teuge gevestigde bedrijven. Zo hebben de MRO-bedrijven nog reservecapaciteit, vandaar dat in het lage overloop beeld geen extra ruimtebeslag is verondersteld. Om dezelfde reden is het niet eenvoudig om het aantal bedrijfsvestigingen te schatten dat hiermee gepaard gaat. Indicatief gaat het om 3-5 bedrijven in het lage beeld en 6-10 bedrijven in het hoge beeld. Tenslotte merken we op dat de huidige mix van GA-vluchten op Lelystad weliswaar een hoog aandeel lesvluchten laat zien, maar dat dit niet automatisch betekent dat dit ook in de verplaatsingen zo is. Wij zien bovenstaande tabel dan ook vooral als een hulpmiddel om indicatief een beeld te krijgen van de ordegrootte van de ruimtevraag. 5 Dit is het omgekeerde van het bebouwingspercentage. Er is hier dus gerekend met een bebouwingspercentage dat inligt tussen de 40-50%. 22

Conclusie vraag naar ruimte Bij de gevestigde bedrijven is er een vraag van 0,3-0,7 ha netto afhankelijk van hun definitieve plannen en de mate waarin die op de huidige locatie vorm kunnen krijgen. Er is een korte termijn vraag naar nieuwe extra hangarruimte van vooral privé-vliegers uit Lelystad ter grootte van 0,2-0,4ha. En er is een lange-termijn vraag die wordt ingeschat op grofweg tussen de 1 en 3 ha netto tot 2030, overwegend voor luchthavengebonden vraag, dus met verbinding naar de baan. In hoofdstuk 6 wordt de vraag-aanbod-confrontatie gemaakt. 23

Figuur 9 Kaart luchtvaartterrein Teuge en huidige beschikbare ruimte 24

3.2.2 Bereikbaarheid De bereikbaarheid van de luchthaven is in principe afdoende voor het huidig functioneren van de luchthaven, zij het dat de dimensionering van toegangsweg De Zanden bij evenementen aan de krappe kant is. In dergelijke omstandigheden en bij drukke recreatieve weekenden schiet ook de parkeergelegenheid tekort, al zijn daarvoor wel oplossingen gevonden (grote, tijdelijke overloop mogelijk op weilanden). Bij een volledige benutting van gronden op en rond de luchthaven worden deze parkeeroplossingen moeilijker. 3.3 Toeristische context luchthaven Teuge Luchthaven Teuge is een toeristisch-recreatieve bestemming in de regio. Het nationaal paracentrum en de bedrijven die rondvluchten aanbieden, trekken bezoekers uit het hele land. Ook zijn er luchtvaartgerelateerde evenementen, zoals Wing, Wheels and Goggles en nationale en Europese kampioenschappen in de parachutesport. De luchthaven huisvest tevens twee (prijswinnende) overnachtingsmogelijkheden: de Slaapfabriek en de Vliegtuigsuite. Er zijn concrete plannen voor een Koude Oorlogmuseum aan de oostkant van de luchthaven als aanvulling op de bestaande primaire toeristische producten op de luchthaven. Ook vestigt Yellow Wings Flight Simulator zich op korte termijn op luchthaven Teuge. Naast actieve bezoekers is een groot deel van de bezoekers zogenaamd passief (niet deelnemend aan luchtvaartactiviteiten). Passieve bezoekers komen over het algemeen uit de directe omgeving, zoals de steden Apeldoorn en Deventer. Ze variëren van toevallige passanten, tot vliegtuigspotters of bezoekers die afkomen op de gevestigde horeca. Luchthaven Teuge is als recreatieve bestemming geïntegreerd in de omgeving door middel van het Klompenpad en een nieuw aangelegd fietspad. De gebiedsontwikkeling van de Weteringse Broek als recreatief uitloopgebied kan de luchthaven Teuge verder in de omgeving integreren. Ten noorden van de luchthaven biedt KIJK een historische locatie voor kunstuitingen, zoals muziek, toneel en voordracht. Met TEACH wordt luchthaven Teuge verbonden met onderwijs Teuge maakt deel uit van het toeristisch-recreatieve aanbod op de Veluwe (in ruime zin) en ligt naast de IJsselvallei. 3.4 Samenwerkingen met onderwijs Sinds december 2013 wordt onderwijs en bedrijvigheid op luchthaven Teuge met elkaar verbonden. Het onderwijsproject TEACH (Teuge Experience, Aviation Competence & Hospitality Center) is opgezet om studenten met een luchtvaarttechniek, beveiliging en horeca opleiding van ROC Aventus in Apeldoorn een praktijkplaats te bieden op Teuge. Diverse be- Bron: AMNetherlands.nl 25

26 drijven bieden hier al mogelijkheden voor. Voor studenten luchtvaarttechniek bieden bedrijven in de sector Maintenance, Repair & Overhaul kansen op praktijkervaring en de recreatieve sector op luchthaven Teuge doet dat voor horeca studenten. Ook de hogere hotelschool Saxion werkt samen met bedrijven op Teuge.

4. ECONOMISCHE BETEKENIS De economische betekenis van luchthaven Teuge kan worden uitgedrukt in termen van werkgelegenheid, toegevoegde waarde en omzet. Naast de directe effecten (banen en toegevoegde waarde bij de op de luchthaven gevestigde bedrijven), zijn er via toelevering en uitbesteding ook indirecte effecten. Beide komen hier aan bod. In het volgende hoofdstuk wordt nog iets specifieker ingegaan op de toeristisch-recreatieve betekenis van luchthaven Teuge. Voor dit hoofdstuk zijn verschillende bronnen gebruikt. In de eerste plaats is gebruik gemaakt van de gegevens over werkgelegenheid en omzet die zijn verzameld in de gesprekken met (bijna alle) de op luchthaven Teuge gevestigde bedrijven. Deze zijn aangevuld met gegevens van het CBS over de toegevoegde waarde per arbeidsjaar. Ook is gebruik gemaakt van gegevens uit het landelijke onderzoek Economische betekenis van General Aviation in Nederland, BCI, 2015. Tenslotte hebben we de werkgelegenheidsgegevens vergeleken met een tijdreeks uit de jaarlijkse provinciale werkgelegenheidsenquête (PWE, ook wel aangeduid als LISA-cijfers). 4.1 Directe economische effecten Luchthaven Teuge: Omzet bedrijven ca. 23 mln. Toegevoegde waarde bijna 9 mln. Werkgelegenheid 129 fte Laag = vmbo, midden = havo/vwo/mbo, hoog = hbo/wo Werkgelegenheid (fte) Banen vaste werknemers oproep/freelance Bij de op Teuge gevestigde bedrijven werken, volgens opgave van de bedrijven zelf, 121 vaste medewerkers. Daarnaast zijn er ruim 100 tijdelijke krachten actief. De totale omzet is ongeveer 23 miljoen. Op basis van kentallen van het CBS over de toegevoegde waarde per arbeidsjaar (per sector), wordt de toegevoegde waarde berekend op bijna 9 mln. De totale werkgelegenheid is 129 fte. Er werken vooral veel mensen met een beroep waarvoor een opleiding van gemiddeld niveau is vereist. Daarnaast is er een behoorlijke groep hoogopgeleiden (tabel 2). Tabel 2 Werkgelegenheid luchthaven Teuge (eerste rij in fte, tweede en derde in aantal banen) Opleiding laag midden hoog totaal 12 65 52 129 11 20 60 70 50 16 Bron: gegevensverzameling interviews bedrijven & luchthaven nv 121 106 In figuur 10 zijn tijdreeksen gepresenteerd van het aantal bedrijven en de werkgelegenheid volgens de PWE-cijfers. Daaruit blijkt dat het aantal bedrijven en de werkgelegenheid de laatste 10 jaar per saldo redelijk constant (figuur 10) is. De PWE heeft overigens 1 april als peildatum en zijn dus inclusief de banen bij Stella Aviation dat in september 2014 failliet is verklaard. Het aantal banen valt in de PWE-cijfers van 2015 daardoor mo- 27

aantal bedrijven Werkgelgenheid gelijk lager uit, maar het kan door groei bij andere bedrijven natuurlijk ook hoger uitvallen. De bottom-up telling (in tabel 2) en de PWE-cijfers liggen in dezelfde ordegrootte. Figuur 10: Ontwikkeling aantal bedrijven en werkgelegenheid 2004-2014 35 30 25 20 15 10 5 0 200 150 100 50 0 Bron: PWE, provincie Gelderland, mei 2015 Het grote aantal oproepkrachten en freelancers laat zien dat een deel van de activiteiten op de luchthaven seizoens- en weekendgebonden zijn. Dat geldt ook voor de vliegtuigbewegingen. Naast betaalde banen ook vrijwilligers Naast de betaalde banen is er sprake van de inzet van vrijwilligers, met name rond evenementen. 4.2 Indirecte economische effecten In het eerder geciteerde rapport van BCI over de economische betekenis van de General Aviation in Nederland, wordt gewerkt met een multiplier van 0,5 voor de indirecte werkgelegenheidseffecten van de Nederlandse regionale luchthavens. Voor luchthaven Teuge komt dit neer op een extra werkgelegenheid van 60 fte. Deze banen zijn, op basis van de interviews, met name te vinden in de schoonmaak, evenementenbranche, horecagroothandels, catering en brandstofleveranciers. In de hoofdactiviteit luchtvaart zijn de indirecte economische effecten overigens niet beperkt tot de regio. Gespecialiseerd personeel komt uit het hele land en hardware voornamelijk uit het buitenland. Er zijn dus vanuit regionale optiek ook weglekeffecten. 4.3 Economische betekenis per sector Commerciële GA is economisch gezien het belangrijkste op luchthaven Teuge met een relatief klein aantal vliegtuigbewegingen Luchthaven Teuge kent een zeer gevarieerde luchtvaartgerelateerde bedrijvigheid met verschillende kenmerken in productie, arbeidsintensiteit, vliegtuigbewegingen en recreatieve waarde. De commerciële GA is goed voor een groot deel van de omzet. De toegevoegde waarde van (afgerond) 9 mln. is berekend aan de hand van nationale kentallen van het CBS (2012, recenter is nog niet beschikbaar) voor de branches vervoer door de lucht, overige transportmiddelenindustrie en horeca (tabel 3). Ook hierin is de commerciële GA verreweg de grootste speler. Ook de MRO-sector heeft een relatief hoge toegevoegde waarde per arbeidsjaar. 28

Tabel 3 Economische betekenis luchthaven Teuge naar sector Sector omzet werkgelegenheid (FTE) TW/arbeidsjaar Toegevoegde waarde Commerciële GA 12.000.000 47,5 86.000 4.085.000 Recreatieve GA 3.500.000 16,5 86.000 1.419.000 Opleiding GA 1.750.000 9,5 86.000 817.000 MRO 2.750.000 31 64.000 1.984.000 Horeca 2.750.000 24,5 19.000 465.500 Totaal 22.750.000 129 8.770.500 Bron: bottom-up gegevensverzameling bedrijven & luchthaven nv, CBS (TW/arbeidsjaar) De omzet per sector is ook afgezet tegen de werkgelegenheid. Daaruit blijkt dat op luchthaven Teuge de MRO sector meer arbeidsintensief is en de recreatieve General Aviation bedrijven de hoogste omzet per personeelslid hebben. 4.4 Negatieve externe effecten Luchthaven Teuge heeft naast positieve effecten in termen van banen en toegevoegde waarde onvermijdelijk ook negatieve effecten, zoals geluidsproductie en emissies. Uitgangspunt voor dit rapport is dat de luchthaven opereert binnen de door de politiek vastgestelde normeringen. Het maken van een maatschappelijke kosten baten analyse (MKBA) valt buiten het bestek van deze opdracht. Niettemin kan er in het kort wel iets worden gezegd over de economische betekenis van de negatieve externe effecten. In het rapport Geluidsnormen voor Schiphol (CPB 2006), is een overzicht opgenomen van de effecten van geluidhinder op woningwaardes en de waarde van stilte (waarbij zij aangetekend dat de intrinsieke waarde hiervan niet in geld valt uit te drukken). Het CPB citeert een studie van Udo naar de effecten van verkeerslawaai op woningwaardes die afhankelijk van de keuze van een drempelwaarde voor geluid- uitkomt op een waardedaling van 1,7%. Vergelijkbare ordegroottes (rond de 2%) berekenen Baarsma en Van Praag voor de situatie rondom Schiphol, gebruikmakend van een stated preference onderzoek. Het CPB berekent in de genoemde studie op basis van een analyse van transactieprijzen (waarbij is gecorrigeerd voor oppervlak, staat van onderhoud, bouwjaar, verkoopjaar en overige liggingskenmerken) een marginale bate van 1,9% per afname van 1dBa boven de 45dBa. Het aantal getroffen woningen rond Teuge is op het eerste gezicht bescheiden, maar dat neemt natuurlijk niet weg dat de ervaren hinder er wel is en dat het van belang is om die zoveel mogelijk te beperken. In de afgelopen jaren is hier ook al werk van gemaakt, wat heeft geleid tot een afname van het geluid. Het is goed dat parallel aan dit onderzoek tevens is onderzocht hoe de hinder verder kan worden beperkt. Overigens wordt opgemerkt dat luchthaven Teuge reeds decennia lang actief is, wat voor 29

(een deel van de) omwonenden impliceert dat een eventueel effect op de waarde van de woning was ingeprijsd bij de aanschaf. Ook is onze inschatting dat het extra negatieve effect van een eventuele groei van het aantal vliegtuigbewegingen, ten opzichte van het huidige niveau of dat uit het recente verleden, op de waarde van de woningen beperkt is. In de Stuurgroep is tevens aandacht gevraagd voor een vergelijking tussen de economische effecten van de ontwikkeling van luchthaven Teuge als luchthaven of een alternatief waarbij juist ruimte wordt geboden aan nietluchtvaartbedrijven. Ook die vraag valt buiten het bestek van de vraagstelling. Wij wijzen er echter op dat de capaciteit voor General Aviation in Nederland beperkt is en met de veranderingen op Lelystad Airport naar verwachting op termijn verder afneemt. Het ligt voor de hand om de capaciteit die op Teuge beschikbaar is en de (publieke) investeringen die hierin in het verleden zijn gedaan, juist te benutten voor luchthavengebonden en verbonden bedrijvigheid. Immers voor die bedrijven heeft Teuge noodzakelijke voorzieningen, die elders niet zomaar voorhanden zijn (start- en landingscapaciteit en luchtruimcapaciteit). Of een op rust en stilte gebaseerde ontwikkeling tot grotere economische effecten, met name in toerisme en recreatie, zou leiden, is niet onderzocht. Duidelijk is dat de huidige activiteiten op Teuge aantrekkingskracht hebben op specifieke doelgroepen. Ook is het aanbod op Teuge complementair aan het op natuur, groen en cultuur gebaseerde aanbod in de omgeving (Veluwe, IJsselvallei) en vormt daarmee, ook voor een deel van de groen georiënteerde recreanten/toeristen, een aanvulling op de mogelijkheden. Er zijn geen indicaties dat het ene type toeristisch product ten koste gaat van het andere product, al zal de perceptie daarvan per recreant verschillen. 30

5. TOERISTISCH-RECREATIEVE BETEKENIS Actieve recreanten zijn bezoekers die participeren in de luchtvaart Luchthaven Teuge staat in de Nederlandse luchtvaart vooral bekend als een recreatieve luchthaven. Voor rondvluchten en het parachutespringen trekt de luchthaven mensen uit het hele land aan. We duiden deze groep aan als actieve recreanten. Daarnaast trekt de luchthaven passieve recreanten, veelal woonachtig in de omgeving of daar tijdelijk verblijvend, die voor de sfeer naar luchthaven Teuge komen. In dit hoofdstuk gaan we in op de toeristisch-economische betekenis van de luchthaven. 5.1 Recreatief-toeristische cijfers Bron: vliegles-cadeau.nl Passieve recreanten nemen geen deel van luchtvaartactiviteiten Luchthaven Teuge heeft de meeste recreatieve vliegtuigbewegingen van Nederland en een groot deel van de omzet komt voort uit recreatieve bestedingen. Het Nationaal Paracentrum spant de kroon en heeft aantrekkingskracht in heel Nederland en ook daarbuiten. Naast het beoefenen van de sport door leden, stijgt het aantal eenmalige gebruikers. Daarnaast is luchthaven Teuge de regionale luchthaven waar de meeste rondvluchten plaatsvinden. Beide primaire toeristische producten trekken ook veel passieve recreanten. Het aantal passieve recreanten dat de luchthaven bezoekt om vliegtuigen te spotten of de sfeer te proeven, moet volgens de bedrijven niet worden onderschat. Tabel 4: Overzicht toeristische producten luchthaven Teuge Primair Privévliegen Parachutespringen Rondvluchten Secundair Vliegtuigspotten/sfeer Eten & drinken Winkelen Bron: vliegtuigenspotter.nl Toeristen zijn bezoekers met een overnachting op de luchthaven De toeristische producten uit tabel 4 dragen bij aan het recreatieve aanbod van de regio. In tabel 5 is de toeristisch-recreatieve omzet berekend. De gegevens zijn opgebouwd uit zowel de inventarisatie van bedrijfsgegevens als gegevens van het CBS en BCI, dus een combinatie van bottom-up en top-down gegevensverzameling. Toeristen zijn bezoekers met een hotelovernachting op luchthaven Teuge. Dat kunnen overnachtingen zijn die niet direct zijn gerelateerd aan de luchthavenactiviteiten, maar de luchthaven is wel een belangrijk onderdeel van het onderscheidend vermogen voor de logiesaccommodaties. Dagbezoekers worden onderscheiden in twee categorieën: actieve en passieve bezoekers. Actieve bezoekers komen een van de luchtsporten beoefenen. Overige actieve bezoekers komen met een ander doel luchtvaart bedrijven. Passieve dagbezoekers worden aangetrokken door de atmosfeer of daghoreca op luchthaven Teuge. 31

Tabel 5: Indicatie toeristisch-recreatieve cijfers luchthaven Teuge Aantal Uitgave per bezoeker Totale geschatte omzet Toeristen 5.500 63,65 350.000 Dagbezoekers Actief Passief 48.400 106.100 74,40 29,45 3.600.000 3.125.000 Totaal 160.000* 44,20 7.075.000 Bron: inventarisatie bedrijven & CBS(2015) *BCI(2015) Luchthaven Teuge genereert 7 miljoen aan toeristischrecreatieve inkomsten De bedragen in tabel 5 zijn gebaseerd op de gegevens over de toeristische omzet die de bedrijven in de interviews hebben aangegeven en de aantallen bezoekers (toeristen en dagbezoekers) die zij daarbij aangeven. De aldus opgetelde toeristische omzet bedraagt ruim 7 mln. Bovenstaande bezoekersaantallen zijn, als gemeld, gebaseerd op de gegevens van de bedrijven. Daar zitten bezoekers in het kader van evenementen ten dele in. Bestedingen die ten gunste komen aan externe bedrijven bij evenementen zijn hierin niet opgenomen. Ook leidt het optellen van geschatte bezoekersaantallen van individuele evenementen tot hogere bezoekerscijfers. Echter, daarvan is geen helder beeld beschikbaar. Met andere woorden, de gepresenteerde gegevens liggen aan de onderkant van de feitelijke economische betekenis. Kwalitatief vervult Teuge een complementaire rol in het overwegend op de natuurlijke omgeving gerichte toeristische aanbod op de Veluwe en in de IJsselvallei. 5.2 Rol luchthaven Teuge in toeristische regio Luchthaven Teuge is als toeristische bestemming onderdeel van de toeristische regio Veluwe. Lange tijd was de Veluwe de nummer 1 vakantiebestemming van Nederland. Nu is het gebied voorbijgestreefd door de Noordzeekust. Om deze reden heeft de provincie in het recente Collegeakkoord voor de vigerende bestuursperiode nadrukkelijk de ambitie verwoord om De Veluwe op 1 te krijgen. Luchthaven Teuge kan hierbinnen, zoals hierboven al genoemd, een complementaire rol vervullen. In de eerste plaats doordat de luchthaven andere doelgroepen aanspreekt. In de tweede plaats doordat (een deel van de) verblijfsrecreanten, die in de kern voor de rust en natuur komen, bij een langer verblijf of herhaalbezoek ook wel eens iets anders willen. Een dagje of dagdeel Teuge, al dan niet met rondvlucht of parachutesprong, is dan één van de alternatieven in de omgeving. 32

De inbedding van luchthaven Teuge in de routenetwerken vanuit Veluwe en IJsselvallei kan daartoe nog worden versterkt en de bekendheid van de mogelijkheden op Teuge bij recreanten kan worden vergroot. Terecht kan de vraag worden opgeworpen of het geluid van het vliegverkeer van de luchthaven een negatieve invloed heeft en op de primaire toeristische doelgroep van de Veluwe, de rust- en ruimtezoekers. Die vraag is niet direct te beantwoorden. Maar het lijkt erop dat beide markten en doelgroepen goed naast elkaar kunnen bestaan en deels aanvullend voor elkaar zijn. Uit een grofmazige, kwantitatieve analyse blijkt er ook geen negatieve samenhang tussen het aantal vliegbewegingen op Teuge en het aantal overnachtingen op De Veluwe. 33

6. TOEKOMSTBEELDEN LUCHTHAVEN TEUGE Op basis van de voorafgaande hoofdstukken wordt geconstateerd dat Teuge een belangrijke luchthaven is voor de General Aviation in Nederland (in 2014 de nummer 2 na Lelystad airport). Teuge faciliteert een breed scala van GA-vluchten, waaronder privé-vluchten, parachutespringen, rondvluchten, luchtfotografie, zakenvluchten, inspectievluchten en zweefvliegen. Met de luchthavenactiviteiten zijn direct. 129 fte verbonden, bestaande uit ongeveer 120 vaste banen (parttime en fulltime bij elkaar) en ca. 100 flexkrachten. Het betreft alle werkgelegenheid bij op Teuge gevestigde bedrijven. De indirecte werkgelegenheid betreft nog ca. 60 fte. Teuge is daarnaast een toeristische trekker met luchtvaartactiviteiten (zoals rondvluchten, parachutespringen), voor passieve recreanten en toeristen in de omgeving en met specifieke evenementen. De horeca faciliteert bedrijven en bezoekers en er kan worden overnacht. Maar hoe ziet het toekomstperspectief voor de luchthaven eruit? Dat komt in dit hoofdstuk aan de orde. Het hoofdstuk begint met een SWOTanalyse, een overzicht van sterke en zwakke punten en kansen en bedreigingen. Vervolgen schetsen we twee ontwikkelingsrichtingen die hierop aansluiten. Daarna gaan we in op de voorwaarden om de toekomstbeelden dichterbij te brengen, waarbij we in het bijzonder aandacht besteden aan de ruimtelijke randvoorwaarden. 6.1 SWOT-analyse luchthaven Teuge In figuur 11 is een overzicht gegeven van de belangrijkste sterke en zwakke punten alsmede van de kansen en bedreigingen voor luchthaven Teuge. In beginsel is de uitgangspositie goed: er is sprake van een moderne regionale luchthaven voor een breed spectrum aan GA-activiteiten. Er is voldoende geluidsruimte en ruimte in het luchtruim en daarbinnen is voorlopig nog groei mogelijk. Uit het parallelle onderzoek naar beperking van de hinder op Teuge blijkt bovendien dat er nog veel mogelijkheden zijn om de ervaren overlast van Teuge te beperken. Voor parachutespringen (marktleider), rondvluchten en luchtfotografie heeft Teuge een belangrijke marktpositie. De moderne faciliteiten maken een groei van Business Aviation mogelijk (al ligt de luchthaven in een daarvoor dunne regio). De luchthaven is verder een toeristisch-recreatieve trekker. Zwakke punten zijn er ook: het aantal vliegtuigbewegingen is gedaald, wat druk zet op de exploitatie. Het is daarmee belangrijk om economisch het draagvlak onder de luchthaven te verbreden, maar dat wordt bemoeilijkt doordat er weinig ruimte voor de vestiging van bedrijven beschikbaar is, in het bijzonder voor luchthavengebonden bedrijvigheid. Bovendien is een deel van opstallen, in het bijzonder op Teuge West, verouderd en sluit onvoldoende aan op de marktvraag. Daarnaast kan de bekendheid van de 34

luchthaven nog wel en impuls gebruiken alsmede de vindbaarheid vanaf de snelwegen. Van minder strategisch belang en niet expliciet in het SWOT-overzicht opgenomen is de parkeerdruk en de kwetsbaarheid van de ontsluiting via De Zanden. Figuur 11: SWOT Analyse luchthaven Teuge Sterktes Centrale ligging in Nederland Voldoende luchtgebruiksruimte en geluidruimte Moderne voorzieningen Sterke positie parachutespringen en rondvluchten Overnachtingsmogelijkheden en horeca Aantrekkingskracht op recreanten Zwaktes Exploitatie staat onder druk Beperkte beschikbaarheid ruimte voor bedrijven Deels verouderde ruimtes Teuge West Bekendheid en vindbaarheid Kansen Groei door overloop Lelystad Groei GA in specifieke segmenten Groeimogelijkheden door beperking hinder / aanpassing gebruik luchtruim Groei door aantrekkelijker toeristisch product Verduurzaming / clean tech Bedreigingen Daling aantal vliegbewegingen Acceptatie door omgeving (license to operate) Positie opleidingsluchtvaart in Nederland De belangrijkste kans zit in de overloop vanuit Lelystad Airport. Tussen nu en 2030-2040 is er sprake van afname van de mogelijkheden voor GA op Lelystad Airport met maximaal ca. 60.000 vluchtbewegingen (minder). Teuge is vanwege de centrale ligging, de geluidruimte en mogelijkheden van het luchtruim en de nabijheid tot Lelystad één van de belangrijkste overlooplocaties 6. Daarnaast zijn er kansen op groei in onder meer het parachutespringen (mede onder invloed beperkingen elders, maar ook vanuit kracht aanbieder Teuge), Business Aviation en privé-vluchten. De groeimogelijkheden en belangrijker nog het draagvlak voor de luchthaven in de omgeving, ook wel de license to operate (zie ook bij bedreigingen) kan verder worden versterkt door maatregelen die de hinder beperken (zie het parallelle onderzoek). Er ligt bovendien een kans om in het verlengde van de regionale inzet op cleantech en de algehele trend naar verduurzaming een impuls te geven aan schoner en stiller vliegen op Teu- 6 Zie tevens de passage hierover in hoofdstuk 3 35

ge en juist bedrijvigheid aan te trekken die zich daar mede op richt. Ook de toeristische kant van Teuge kan verder worden versterkt. Naast de al aan bod gekomen bedreiging (behoud license to operate ) zijn er twee samenhangende andere bedreigingen: het aantal luchtvaartbewegingen is gedaald door een sterke afname van het aantal lesvluchten. De zwakke positie van de opleidingsluchtvaart in Nederland in vergelijking tot die in het buitenland speelt ook Teuge parten. Meer lesvluchten zijn welkom en denkbaar, maar dat is vooralsnog nog niet heel waarschijnlijk. Op basis van de SWOT-analyse presenteren we in de paragrafen 6.2 en 6.3 nu twee ontwikkelingsrichtingen: 1 Luchthaven Teuge als General Aviation luchthaven & cleantech 2 Luchthaven Teuge als onderscheidende toeristische bestemming Beide ontwikkelingsrichtingen sluiten goed aan op de beleidskaders en doelen van provincie en regio en zijn bovendien goed met elkaar te combineren. Voor beide ontwikkelingsrichtingen geldt dat ze binnen de huidige randvoorwaarden van geluid en bestaand areaal blijven. En voor beide ontwikkelingsrichtingen veronderstellen we dat de luchthaven naast de formele vereisten blijvend de dialoog zoekt met haar omgeving en werk maakt van beperking van hinder waar dat operationeel kan. 6.2 Ontwikkelingsrichting 1: Luchthaven voor General Aviation & cleantech Focus op luchthavengebonden bedrijvigheid met cleantech profiel De eerste ontwikkelingsrichting voorziet uitbreiding van de bedrijvigheid in de luchtvaartsector en zet specifiek in op daaraan gerelateerde cleantech industrie. Nu al wordt er op Teuge gewerkt aan schoner (o.a. vliegen op gas en biobrandstoffen) en stiller (elektrisch) vliegen en die lijn wil de luchthaven uitbouwen. Het past in de economische visie van de Stedendriehoek en luchthaven Teuge kan daarin nog meer als cleantech hotspot gaan dienen. Idealiter ontstaat er op luchthaven Teuge een duurzaam cluster kleine luchtvaart dat als proeftuin dient voor de grote luchtvaart en waarin bedrijven elkaar versterken en samenwerken met de regionale onderwijsinstellingen en met kennisinstellingen en bedrijven van elders. Cleantech bedrijven in de luchtvaart kunnen de General Aviation in Nederland (en daarbuiten) meer gaan voorzien in technologieën voor stiller en schoner vliegen. Luchthaven Teuge groeit in dit ontwikkelingsbeeld uit tot test- en ontwikkellocatie van cleantech in de luchtvaart. Dit betekent ook een verdere uitbreiding van de samenwerking met onderwijs. De overloop van bedrijvigheid vanuit Lelystad Airport is een kans in de ambitie om de bedrijvigheid op luchthaven Teuge te vergroten. Luchthaven Teuge zal binnen de huidige randvoorwaarden van geluid en bestaand areaal de grootste General Aviation luchthaven van Nederland kunnen worden. Bij verduurzaming van luchtvaartactiviteiten is er binnen de huidige milieukaders ruimte voor meer vliegtuigbewegingen. 36

Tabel 6 Hoofdlijnen ontwikkelingsbeeld 1 Scenario 1 Luchthavengebonden bedrijven ++ Bedrijven met cleantech profiel ++ Link met onderwijs ++ Commerciële General Aviation ++ Recreatieve General Aviation 0 Opleiding General Aviation + MRO ++ Horeca + Bedrijven die zich vestigen op Teuge moeten luchthaven- of luchtvaartgebonden zijn. Er kan niet expliciet worden geselecteerd op de bijdrage aan het cleantech profiel, maar de luchthaven, de bedrijven en regionale partners kunnen dit toekomstbeeld wel sterk naar buiten benadrukken en op die manier werken aan totstandkoming van dit beeld. In de bijlagen is een samenvatting van de Cleantech Agenda opgenomen In dit ontwikkelingsbeeld is er de potentie voor verdere doorgroei en clustervorming binnen de cleantech regio. Zoals eerder beschreven wordt er al gewerkt aan Clean Tech Aviation (CTA) op luchthaven Teuge. Er zijn raakvlakken met de thema s smart industry, milieu- en geodiensten (expertise van de ingenieursbureaus in de regio), energietransitie en (uiteraard) slimme mobiliteit van de Cleantech Agenda. Via het TEACH-initiatief worden ook de onderwijs- en kennisinstellingen meer verknoopt met de bedrijvigheid op luchthaven Teuge. Samenwerking biedt betere kansen voor innovatie - en daarmee op nieuwe business - en voor verankering van bedrijvigheid in de regio. Niet alleen de directe economische effecten op Teuge kunnen daarmee groter worden, ook de indirecte effecten worden dan groter en slaan meer neer in de regio. Voor een op technologie gebaseerd cluster is het denkbaar dat op elke directe baan er sprake is van 1 tot 2 andere banen (high tech clusters komen soms nog hoger uit). Clustervorming is overigens een langjarig proces, maar er ligt al een goede basis. 6.3 Ontwikkelingsrichting 2: onderscheidende toeristische bestemming De uitbreiding van luchthaven Teuge als toeristische bestemming is het hoofddoel in ontwikkelingsrichting 2. De actieve recreatie krijgt hierin ruimte voor doorgroei (parachutisten, rondvluchten, zweefvliegen, privévluchten) voor zover dat benodigd is. In het verlengde hiervan wordt aandacht en ruimte besteed aan diversificatie van het toeristische product, zoals het Koude Oorlog museum, maar ook luchtvaartgerelateerde evenementen. Ondersteunende sectoren als MRO en horeca zullen meegroeien. De bedrijven die op dit moment belangrijk zijn voor luchthaven Teuge als toeristische bestemming, zoals de rondvluchtbedrijven, parachutebe- 37

drijven en horeca, krijgen de ruimte om mee te groeien met de groei van het toeristische totaalproduct luchthaven Teuge. Naast extra primaire toeristische producten zal de toeristische infrastructuur worden verbeterd en wordt luchthaven Teuge verder geïntegreerd in de toeristische regio s Veluwe en IJsselvallei. In deze ontwikkelingsrichting is er een meer regionaal georiënteerde werkgelegenheidsontwikkeling. Tabel 7 Hoofdlijnen scenario 2 Scenario 1 Luchthavengebonden bedrijven + Bedrijven met cleantech profiel + Link met onderwijs + Commerciële General Aviation + Recreatieve General Aviation ++ Opleiding General Aviation + MRO + Horeca ++ 6.4 Ruimtelijke randvoorwaarden In hoofdstuk 3 is aandacht besteed aan de huidige en toekomstige vraag naar ruimte voor bedrijvigheid op luchthaven Teuge. Die vraag bestaat uit drie onderdelen: Ruimtevraag van zittende gebruikers: 0,3-0,7ha luchthavengebonden, afhankelijk van de mate waarin die op de eigen locatie kunnen uitbreiden; Moderne hangarruimte (0,2-0,4ha) voor vooral privé-vliegers die nu al vestiging op Teuge overwegen; Andere overloop-vraag vanuit Lelystad voor ca. 1-3ha netto, samenhangend met ca. 10.000-20.000 vliegbewegingen tot 2030. De eerste groep is harde vraag, gebaseerd op de gegevens uit de gesprekken met bedrijven. De precieze omvang is overigens wel afhankelijk van de mate waarin oplossingen op de huidige plek kunnen worden gevonden. Het tweede onderdeel is eveneens hard, omdat hiervoor concrete vragen bij het luchthavenbedrijf zijn neergelegd. Voor een deel zal die vraag mogelijk worden ingevuld door nieuwe ruimtes op Teuge Oost, maar de verwachting is dat er dan nog additionele vraag is. De overloop vanuit Lelystad is minder hard dan de beide andere categorieën. Het betreft een raming die is gebaseerd op het luchthavenbesluit voor Lelystad Airport en de daaruit afgeleide gegevens. In hoofdstuk 3 is betoogd dat er veel onzekerheid is over het tempo en de mate waarin die overloop daadwerkelijk plaats zal vinden. De gehanteerde bandbreedte (10.000-20.000 vliegbewegingen tot 2030) is naar onze overtuiging aan te duiden als realistisch conservatief. De ordegroottes passen goed bij de ontwikkelingsrichtingen zoals geschetst in 6.2 en 6.3. Beide richtingen kunnen bovendien goed worden gecombineerd. Kan Teuge die ruimte bieden? 38

Figuur 12 Kaart luchtvaartterrein Teuge en mogelijk toekomstige beschikbare ruimte (Teuge West-west als vervangende ruimte voor woningbouwlocatie) 39

Vraag-aanbod-confrontatie ruimte De korte termijn vraag naar nieuwe extra hangarruimte kan mogelijk worden ingevuld door de nog beschikbare ruimte op Teuge Oost, maar als de vraag de 0,2ha te boven gaat is daar geen ruimte meer beschikbaar. Voor het accommoderen van de vraag vanuit de al gevestigde bedrijvigheid plus de vernieuwbouwplannen van enkele gebruikers is een integraal herstructureringsplan voor Teuge-West in combinatie met het bouwrijp maken van het Albertsterrein de aangewezen weg. Er zijn daarbij twee complicerende factoren. In de eerste plaats moet dan het gehele gebied (Teuge-West plus Albertsterrein) worden aangesloten op de baan, anders sluit het aanbod niet aan op de vraag naar luchthavengebonden ruimte. In de tweede plaats vergt een dergelijke (her)ontwikkeling doorlooptijd, met name voor het op elkaar afstemmen van de planvorming. En dat is nodig, want anders lukt het niet of alleen tegen te hoge kosten of teveel verlies aan ruimte om het Albertsterrein aan te sluiten op de baan. Bovendien is de vraag of alle partijen hierop kunnen wachten. Voor de berekende vraag op langere termijn en met oog op schuifruimte en het bieden van ruimte aan gevestigde bedrijven die niet kunnen wachten op de herontwikkeling van Teuge-West/Albertsterrein is er dan nog een behoefte aan voornamelijk luchthavengebonden bedrijvigheid van zo n 1-3 ha netto, te verminderen met het deel dat uiteindelijk een plek kan krijgen binnen de herontwikkeling Teuge-West/Albertsterrein. Voorgestelde ruil passend binnen de ladder duurzame verstedelijking Die ruimte kan worden gevonden door aan de westelijke kant van Teuge West 3 ha bruto bedrijventerrein toe te voegen (zie kaart figuur 12 locatie Teuge West-west) die aan de baan is gelegen. De bedrijventerreinen op Teuge blijven daarmee binnen de capaciteit die in het Regionaal Programma Bedrijventerreinen is afgesproken, omdat de nieuwe hectares in de plaats komen van de grotere woningbouwlocatie die nog als bedrijventerrein in de regionale ruimteboekhouding staat. De nieuwe ruimte creeert luchthavengebonden vestigingsmogelijkheden en is zelfs 2,7ha kleiner dan de in het RPB gereserveerde ruimte. Omdat het hier specifiek om ruimte voor luchthavengebonden bedrijvigheid gaat, die dus niet elders in de regio kan worden geboden en zoals hiervoor is aangetoond ook niet (volledig) binnen de bestaande bedrijventerreinen op Teuge kan worden gerealiseerd, is de voorgestelde ruil (met een netto reductie van bedrijventerrein ten opzichte van het RPB) ook in overeenstemming met de ladder voor duurzame verstedelijking. Prioritering vestigingsmogelijkheden De voorgestelde situatie biedt de luchthaven en de gevestigde bedrijven ontwikkelingsmogelijkheden en continuïteit. Maar ook in die situatie blijft ruimte schaars, is het niet op korte dan wel op langere termijn. Bovendien moet de complexe herstructureringsoperatie op Teuge West worden gerealiseerd. Voor de prioritering van nieuwe bedrijvigheid op luchthaven Teuge is het daarom verstandig een ladder voor duurzame vestigingsmogelijkheden toe te passen. Tabel 8 geeft deze ladder voor duurzame vestigingsmogelijkheden op de luchthaven weer. Daarin wordt de voorkeur gegeven aan GA-bedrijven met een cleantech profiel. De tweede trede bestaat uit toeristische GA-bedrijven. Deze eerste twee treden versterken di- 40

rect de twee geschetste ontwikkelingsrichtingen. De derde trede is voor generieke GA-bedrijven, zowel luchthaven- als luchtvaartgebonden. Als laatste is er ruimte voor toeristisch-recreatieve bedrijven die het profiel van de luchthaven versterken. Die laatste categorie wordt bij voorkeur gehuisvest op percelen die niet direct zijn aangesloten op de baan. Tabel 8 Ladder duurzame bedrijfsvestigingen luchthaven Teuge 1 Luchthavengebonden GA-bedrijven versterkend voor cleantech profiel 2 Toeristische luchthavengebonden bedrijven 3 Luchtvaartgerelateerde GA-bedrijven 4 Ondersteunende toeristisch-recreatieve bedrijven die de luchthaven aantoonbaar versterken Deze ladder kan niet afdwingbaar worden geborgd, maar hij kan wel een richtlijn zijn voor het uitwerken van het (her)ontwerp voor Teuge West en West-west en een actieve gedragslijn voor alle betrokkenen. 6.5 Overzicht toekomstperspectief en economische betekenis Op basis van de twee toekomstperspectieven, de verwachte overloop vanuit Lelystad zoals eerder berekend en de mogelijke autonome ontwikkeling op Teuge, is in tabel 9 een overzicht van het toekomstperspectief geschetst in kwantitatieve en deels kwalitatieve termen. We hanteren daarbij, evenals voor de overloop vanuit Lelystad, een laag en een hoog beeld. Zowel in het lage als in het hoge beeld is er sprake van versterking van het cleantech-profiel en van het toeristisch profiel. BUITEN wijst er nadrukkelijk op dat de (vanuit regionaal economische optiek bescheiden) schaal van de activiteiten op luchthaven Teuge en de (relatief grote) onzekerheid over ordegrootte en snelheid van de overloop vanuit Lelystad maakt dat de cijfers van tabel 9 indicatief zijn. Naast de overloop vanuit Lelystad is er enige autonome groei te verwachten bij de reeds op Teuge gevestigde bedrijven. We ramen die groei in termen van het aantal vluchtbewegingen op 5.000-10.000 per jaar. Meer inspectievluchten (mogelijk van de politie), groei bij de rondvluchten en parachutisten en meer business aviation. Tezamen met de berekende overloop is er dan sprake van tussen de 72.000-87.000 vliegbewegingen. We gaan er daarbij vanuit dat er in 2030 sprake is van schoner en stiller vliegen. De inzet op cleantech moet daar ook aan bijdragen. We verwachten een bescheiden directe werkgelegenheidsgroei (de arbeidsproductiviteit zal ook stijgen) en met name in het hogere beeld een wat groter indirect effect, doordat de bedrijfsactiviteiten op Teuge via de inzet op cleantech kennisintensiever worden en meer in de regio zullen neerslaan. De belangrijkste fysieke aanpassing die nodig is om de mogelijke groei te accommoderen is de herstructurering van Teuge-West in combinatie met een bescheiden uitbreiding van luchthavengebonden bedrijventerrein op 41

Teuge-West-west. Tevens dienen de toeristische basisvoorzieningen (wandelpaden, kijkplek, WC s, parkeergelegenheid) te worden verbeterd en ruimte worden geboden (rekening houdend met de in 6.4 geformuleerde ladder) aan toeristische bedrijvigheid die het profiel van de luchthaven versterkt. Daarnaast veronderstellen de beelden een voortgaande inzet op de cleantech agenda en het toeristisch vermarkten van Teuge binnen de regiopromotie. Tabel 9 Overzicht toekomstperspectief, indicatieve cijfers laag-hoog 2030 Huidig (2014/2015) Toekomstig Laag Toekomstig hoog Vluchtbewegingen 57.000 (afgerond) Overloop Lelystad 10.000 20.000 Autonoom 1) 5.000 10.000 Totaal 72.000 87.000 2) Bezoekers (x 1.000) 160 180 250 Omzet ( mln.) (prijzen 2015) Directe werkgelegenheid (fte, afgerond) Indirect werkgelegenheidseffect (fte) 23 26-30 32-35 130 140 160 65 70 120-160 3) en meer in regio Bedrijventerreinbehoefte 1 3 (netto ha) Bedrijventerrein t.o.v. -4,7-2,7ha RPB (ha netto) 1) Op basis van de interviews is het aannemelijk dat huidige gebruikers groei in hun activiteiten laten zijn. Als er sprake zou zijn van herstel van de opleidingsmarkt voor piloten, dan kan het aantal vluchten nog sterker stijgen. 2) We nemen aan dat er te zijner tijd schoner en stiller wordt gevlogen 3) Door de inzet op cleantech neemt de multiplier toe (meer samenwerkingsverbanden, meer toelevering en uitbesteding, kennisintensiever) en bovendien landt daarvan een groter deel in de regio. Tot slot Teuge is een belangrijke luchthaven voor de General Aviation. Die sector krijgt in de toekomst elders minder ruimte. In dit onderzoek laten we zien dat Teuge - binnen de randvoorwaarden voor geluid, luchtruimgebruik en ruimte voor bedrijventerreinen- een belangrijke vestigingsplaats voor GAbedrijven kan blijven en kan bijdragen aan versterking van het cleantech profiel van de regio, door zich te richten op die bedrijven die willen bijdragen aan schoner en stiller vliegen. Ook het toeristisch potentieel kan verder worden versterkt. 42

Ruimtelijk kan de luchthaven dat faciliteren als een grotere reservering voor een bedrijventerrein voor luchtvaartgebonden bedrijvigheid waar woningbouw plaats gaat vinden, wordt ingeruild voor een nieuwe, iets kleinere luchthavengebonden locatie Teuge West-west. Parallel hieraan moet worden gewerkt aan integrale (her)ontwikkeling van Teuge West en het Albertsterrein waarbij zoveel mogelijk luchthavengebonden kavels worden gerealiseerd om zittende en nieuwe gebruikers te kunnen faciliteren. Dit vereist een intensief herstructureringsproces in samenspraak met eigenaren en gebruikers, een proces dat mogelijk kan worden gefaciliteerd vanuit de provincie Gelderland. Onderdeel van dit proces kan tevens een onderzoek zijn naar een Ondernemersfonds of Bedrijven InvesteringsZone (BIZ 7 ) op Teuge, om in de toekomst een stevig fundament te leggen onder investeringen die ten goede komen aan de bedrijvigheid op Teuge. 7 Een BIZ vereist instemming van een groot aandeel van de gevestigde bedrijven en pandeigenaren. 43

BIJLAGE 1: WOORDENLIJST De onderstaande woordenlijst geeft uitleg van veel gebruikte afkortingen en termen uit dit rapport: Actieve recreant BIZ Cleantech Commerciële GA Horeca Landzijdig Luchthavenbesluit Luchthavengebonden Luchtvaartgerelateerd Luchtzijdig MRO Opleiding GA Overlandvlucht Passieve recreant Primair toeristisch product Recreatieve GA Secundair toer. product Terreinvlucht Toerist Toeristische bestemming Vliegtuigbeweging Bezoeker participerend in luchtvaartactiviteit Bedrijfsinvesteringszone Verzamelnaam voor technologieën die bijdragen aan een schoner milieu en/of zorgen voor energiebesparing Kleine luchtvaart waarin het vliegen een direct commercieel doel heeft Hotel, restaurant, café De ruimte rondom de baan en bijbehorende gebouwen op het luchthaventerrein Beleidsdocument voor ruimtelijke en economische kaders luchtvaartterrein Luchthaven direct benodigd voor operationaliteit bedrijf (luchtvaartactiviteiten) Luchthaven wordt gebruikt voor profilering De luchtvaart (het vliegen) zelf en de infrastructuur (landingsbaan en gebouwen zoals terminal) die daarvoor nodig is Maintenance, repair and overhaul Kleine luchtvaart ten behoeve van het opleiden van piloten Vluchten waarbij de opstijging en de daarop volgende landing niet op hetzelfde luchtvaartterrein plaatsvinden Bezoeker niet participerend in luchtvaartactiviteit Product/activiteit dat de hoofdreden is voor een bezoek aan een bestemming Kleine luchtvaart voor recreatieve behoeften Product/activiteit ondersteunend voor het bezoek aan een bestemming Vluchten waarbij de opstijging en de daarop volgende landing op hetzelfde luchtvaartterrein plaatsvinden Bezoeker met overnachting op luchthaven Geografische eenheid en bestemming van toerist vanwege haar primaire en secundaire toeristische producten Opstijging of landing van een luchtvaartuig op een luchthaven 44

BIJLAGE 2: BEDRIJVENLIJST nr. naam contactpersoon contact sector 1 N.V. Luchthaven Teuge Mevr. M. de Groot nvt Commerciële GA 2 Mission Aviation Fellowship Dhr. A. van Geffen uitgebreid interview Commerciële GA 3 Special Air Services B.V. Dhr. G.J. Woudstra uitgebreid interview Commerciële GA 4 Sky Service Netherlands B.V. Dhr. D. van Vliet telefonisch interview Commerciële GA 5 Slagboom & Peters Luchtfotografie Dhr. J. Slagboom schriftelijk interview Commerciële GA 6 Aerial Media / On Top Mevr. J. Midavaine uitgebreid interview Commerciële GA 7 S.P. Helicopter-Service GmbH Dhr. M. van der Werf telefonisch interview Commerciële GA 8 Nationaal Paracentrum Dhr. E. Boerkamp uitgebreid interview Recreatieve GA 9 Skydive Supplies Dhr. E. Schimmel uitgebreid interview Recreatieve GA 10 The Parachute Case Mevr. T. van Mierlo uitgebreid interview Recreatieve GA 11 Oordt Adventures B.V. Dhr. E. van Oordt telefonisch interview Recreatieve GA 12 Classic Wings Dhr. R. de Man telefonisch interview Recreatieve GA 13 Vliegclub Teuge Dhr. W. Iding uitgebreid interview Recreatieve GA 14 M.A.T.C. Dhr. M. Koffeman schriftelijk interview Opleiding GA 15 TECMAM Benelux Dhr. D. Holman telefonisch interview Opleiding GA 16 SkyUnlimited Dhr. D. Evers uitgebreid interview Opleiding GA 17 Aircraft Maintenance Netherlands Dhr. C. Smit telefonisch interview MRO 18 International Aviation Support Dhr. M. Bras uitgebreid interview MRO 19 Aviation Technics - geen MRO 20 v.d. Bos Aviation Dhr. L. van de Bos uitgebreid interview MRO 21 Aviatiek Dhr. R. Penterman uitgebreid interview MRO 22 Jet Care Dhr. C. Brouwer uitgebreid interview MRO 23 The Hangar Mevr. N. Pott uitgebreid interview Horeca 24 Take-Off Mevr. J. Bierhof uitgebreid interview Horeca 25 De Slaapfabriek Mevr. M. van Prigge uitgebreid interview Horeca 26 Airplane Suite Dhr. B. Thijssen schriftelijk interview Horeca 27 Skydeck Dhr. L. Versteeg uitgebreid interview Horeca 28 Griffioen kamerverhuur Dhr. E. Griffioen uitgebreid interview Horeca 45

BIJLAGE 3: CLEANTECH AGENDA Eind 2013 kozen ondernemers, kennisinstellingen en overheden verenigd in de Strategische Board Stedendriehoek voor het begrip Cleantech Regio als gemeenschappelijk profiel voor de regionale economische ontwikkeling, innovatie en (energie)transitie. De Cleantech Regio wil excelleren in het ontwikkelen van nieuwe cleantech bedrijvigheid en het breed toepassen in hun economische sectoren, huishoudens en bedrijfsvoering. Er wordt getracht te produceren en consumeren in een samenleving die economisch en ecologisch in balans is. Energieneutraal, schoon, veilig en circulair, vanuit het principe van herbruikbaarheid van producten en/of grondstoffen. Met het opstellen van de Cleantech Agenda kiest de regio positie, brengt focus aan en zoekt verbindingen, ook nadrukkelijk met omringende regio s in (Oost) Nederland en (Noordwest) Europa. Het motto is delen is het nieuwe vermenigvuldigen. 46 Cleantech Thema s: 1. Smart Industry 2. Duurzaam bouwen 3. Milieu- en geodiensten 4. Water, schoon en beheerst 5. Energietransitie 6. Slimme mobiliteit 7. Houdbare landbouw 8. Hergebruik van grondstoffen In de zomer van 2014 gaf de Strategische Board opdracht tot het opstellen van de Cleantech Agenda. Deze is opgebouwd uit 3 onderdelen: een onderzoek en analyse van de cleantech bedrijvigheid in de Stedendriehoek in de context van Nederland en Europa; een eerste inventarisatie van (voorgenomen en lopende) business cases vanuit de verschillende cleantech thema s; een ordening van ondersteunende projecten en programma s die de (cleantech) bedrijvigheid in de Cleantech Regio maximaal ondersteunen in allerlei facetten. Hoofddoelen In de Cleantech agenda zijn 25 innovatieve business cases opgenomen voor de toepassing van cleantech. Deze komen terug in de 8 thema s (zie linkerkolom). De verwachting is dat dit aantal de komende periode nog verder T zal groeien. Hierdoor ontstaat nieuwe bedrijvigheid en perspectief voor bestaande h bedrijven. Voor 2020 zijn de ambities: 4.000 e nieuwe, aan cleantech gerelateerde banen en navenante groei m van omzet/brp (+50%) 200.000 a ton besparing op de CO2 uitstoot (-10%) 20.000 ton minder huishoudelijk restafval per jaar (-33%) s Huidige D betekenis in Nederland Het e Centraal Bureau voor Statistiek geeft regelmatig informatie over economische sectoren, zoals de industrie of de landelijke Topgebieden, zoals de 2creatieve sector. De bedrijven in de cleantech sector vallen echter niet onder 5 een bepaalde sector (SBI) waardoor de omvang moeilijk te bepalen is. Wel zijn studies verricht om een inschatting te kunnen maken van de omvang b van de sector. Uitgedrukt in productiewaarde is de cleantech sector uin 2009 goed voor een omzet van in totaal bijna 3,9 miljard in Nederland. s De toegevoegde waarde die door de sector wordt gegenereerd bedroeg i in datzelfde jaar ruim 1,1 miljard. Deze cijfers zijn exclusief de omzet nen toegevoegde waarde die wordt gecreëerd als gevolg van de het uitvoeren e van energiebesparingsmaatregelen. Volgens studie Economische radar s duurzame energiesector 2012 van het CBS was de cleantech sector s c a s

in 2009 goed voor circa 15.600 fte aan werkgelegenheid. Dit is exclusief de installatie van energiebesparende maatregelen in de gebouwde omgebouwde, zoals isolatie. Ecorys (2010) schat het aantal banen van installatie van energiebesparende maatregelen op 20.000 à 30.000 banen. Huidige betekenis in de Stedendriehoek Ter voorbereiding van de Cleantech Agenda is in 2014/2015 een inventarisatie in de Stedendriehoek uitgevoerd. Daarvoor is een lijst van cleantech producenten opgesteld. Deze database omvat bedrijven die hun omzet of een deel ervan realiseren met de verkoop van cleantech producten en diensten. De totale lijst omvat nu 130 bedrijven. Totaal genereren deze bedrijven een omzet van ongeveer 2 miljard euro en geven werk aan 8.000 personen in de Stedendriehoek. De meeste cleantech producenten behoren tot de sectoren Advisering & Onderzoek en Industrie. Het aantal cleantech bedrijven per sector komt overeen met het profiel van de regio. Uit onderzoek bleek dat de cleantech bedrijven actief zijn binnen alle toepassingsgebieden. De meeste activiteiten hebben betrekking op duurzame materialen & manufacturing, maar veel bedrijven houden zich ook bezig met duurzaam bouwen en duurzame energie. De meeste cleantech producenten bevinden zich in de drie steden Apeldoorn, Deventer en Zutphen. Toch bevinden 37% van de cleantech bedrijven zich buiten de drie grote gemeenten. Figuur 12 Cleantech producenten naar SBI sector in de Stedendriehoek Toekomstige betekenis Thema s als duurzaamheid, circulariteit en schone technologie raken steeds meer ingeburgerd. Dat zien we in een toename aan initiatieven van onderop, zoals de landelijke toename van lokale energiecoöperaties. De cultuur en mindset is aan het veranderen. Een internationale trend is de prominenter wordende rol van steden en burgemeesters. Dan leidt tot meer slagkracht op het lokale en regionale niveau. De maatschappelijke behoefte aan pilots en experimenteerruimtes neemt toe. Mensen zoeken plaatsen om technologie uit te testen en mogelijke toepassingen te onderzoeken: je hebt ervaring nodig om sneller te ontwikkelen. De Stedendriehoek heeft specifieke terreinen en gebouwen die mogelijk geschikt zijn voor dergelijke pilots. Dit biedt vervolgens mogelijkhe- 47

den voor opschaling. Lokale overheden kunnen deze pilots entameren. Ook luchthaven Teuge is een zeer geschikte testlocatie. Cleantech op luchthaven Teuge De cleantech ambities van luchthaven Teuge binnen de Cleantech Agenda bouwen voort op de huidige cleantech initiatieven. Een schonere luchtvaart kan gerealiseerd worden door schonere brandstoffen en motoren, maar ook meer duurzame opererende bedrijven op de grond. Beiden komen terug op luchthaven Teuge en doel is om dit de komende jaren uit te bouwen. Schonere brandstoffen in de luchtvaart zijn de meest toegankelijke cleantech initiatieven in deze sector. Er is voor de kleine luchtvaart behoorlijk wat ruimte voor verbetering. Clean Tech Aviation is een initiatief op luchthaven Teuge in samenwerking met BioMCN, Thermogh, TCEGoFour, Newton Clean Energy, Three City Foundation Gelderland en de Technische Universiteit Twente dat zich inzet voor het ontwikkelen van een schonere luchtvaart. Er worden 2 typen schonere brandstoffen ontwikkeld: Luchtvaartbrandstof AVGAS 100CZ, dat het meest gebruikte AVGAS 100LL op termijn zou kunnen vervangen. Het heeft een emissie reductie van 7% en kan onder de marktprijs van regulier AVGAS aangeboden worden. Biobrandstof kerosine Benkero voor straalmotoren van kleinere business jets, vracht- en passagiersvliegtuigen. Luchthaven Teuge is een testlocatie voor deze en andere brandstoffen met certificering als doel. Een aantal motoren op de locatie op Teuge worden ingezet om de brandstoffen intensief te testen voordat het stabiel genoeg is productie op grotere schaal en gebruik. Een stap verder is de ontwikkeling van schonere en/of zuinigere motoren. Diverse bedrijven op luchthaven Teuge hebben motoren vervangen of omgebouwd om schoner en/of zuiniger te vliegen. Special Air Services experimenteert met elektrisch vliegen. De veel relatief korte (rond)vluchten van het bedrijf maakt het elektrisch vliegen een aantrekkelijke investering. Ook zijn er initiatieven om nieuw ontwikkelde motoren en vliegtuigen op Teuge te laten vliegen, bijvoorbeeld bij evenementen. Tot slot hebben veel luchtvaartbedrijven op Teuge een duurzame bedrijfsvoering toegepast of voor ogen met een meer zorgvuldig gebruik van energie. Dit is met name het geval op de nieuwere bedrijfslocaties op de luchthaven. De luchthaven nv is daar een goed voorbeeld van: het nieuwe havengebouw is klimaatneutraal. Het betekent dat het niet bijdraagt aan klimaatverandering in de vorm van CO2 emissies. Het maakt enkel gebruik van hernieuwbare energie. De luchtvaart is een sector waarin duurzame ontwikkelingen langzaam gaan. Zeker voor groot commercieel gebruik is het afhankelijk van grotere innovaties uit het buitenland. Op kleinere schaal kan luchthaven Teuge als ontwikkel- en testlocatie een belangrijke rol spelen. Daarbij moet het voortbouwen op de kracht van de regio op het gebied van energie en techniek en cleantech ambities van de Stedendriehoek. 48

BIJLAGE 4: GEGEVENS INTERVIEWS BEDRIJVEN Commerciële GA 1 Omzet 4.500.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 12 / 0 9,1 Commerciële GA 2 Omzet 3.000.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 13 / 0 13 Commerciële GA 3 Omzet 1.000.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 3 / 0 2,5 nvt nvt Commerciële GA 4 Omzet nihil Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 1 / 0 1 Ambitie voor meer naamsbekendheid/groei Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Luchthaven heeft goede uitstraling, medewerking en visie Duurzame bedrijfsvoering Afwachtend in cleantech in de luchtvaart 10% per jaar doorgroei Uitbreidingsruimte aan eigen grond en baan gezocht Ruimtelijke indeling van bedrijven op Teuge problematisch Bereid tot investeringen in cleantech Wel groeiambitie, maar geen zicht op nieuwe opdrachten Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Geen doorgroeiambitie Welwillend voor verkoop van pand (niet aan baan) Modernisering van voorzieningen nodig, deze zijn niet meegegroeid met de luchthaven Meer samenwerking/communicatie Staat welwillend tegen gezamenlijke initiatieven op het gebied van duurzame bedrijfsvoering 49

Rondvluchten 1 Omzet 800.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 6 / 42 10 nvt Rondvluchten 2 Omzet 1.000.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 4 / 40 10 Recreatieve GA 1 Omzet 500.000 Vaste/flex banen Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 0 / 0 Recreatieve GA 2 Omzet 250.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 2 / nb 1,5 Continuering Geen ambitie ruimtelijke uitbreiding Geen gebruik van voorzieningen, maken luchthaven duur Toerisme moet beter gefaciliteerd worden Doorgroei in bepaalde bedrijfsonderdelen Ruimte voor uitbreiding gezocht aan de baan Voorzieningen niveau is zeer goed, luchthaven daardoor duur Toerisme moet beter gefaciliteerd worden Activiteiten voor elektrisch vliegen Ambitie maar afhankelijk van subsidies en certificering van cleantech Continuering Wens om te vernieuwen en deels verkoop van hangars Bepaalde bedrijfsonderdelen niet goed gefaciliteerd op luchthaven Niet de juiste voorzieningen worden gerealiseerd Willen wel meedenken en faciliteren Technologische vooruitgang langzaam vanwege klein belang, moeilijkheden certificering Doorgroei waar mogelijk Ambitie voor eigen pand aan de baan Huidige (commerciële) visie is niet gunstig voor luchtvaarsector waarin het actief is Meer aandacht voor recreanten op luchthaven Teuge Bezig met geluidsreductie toestellen Pas cleantech ambities bij eigen bedrijfsruimte 50

Recreatieve GA 3 Omzet 60.000 Vaste/flex banen Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie nihil nvt Recreatieve GA 4 Omzet 2.000.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 6 / nb 4,5 Recreatieve GA 5 Omzet 265.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 5 / 0 3,5 Nvt Recreatieve GA 6 Omzet 400.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 7 / 0 6 Vertrek van Teuge, pand al in onderhuur Gezellige recreatieve luchthaven met toeristisch potentieel, maar commerciële leiding Enkel lichte groei op Teuge Locatie op piekmomenten te klein, graag uitbreiden op huidige locatie aan de baan Eventuele beperkingen voor/op de luchthaven zouden problemen veroorzaken Er zijn nog verbeteringen in voorzieningen beschikbaar voor de recreatieve luchtvaart Interesse in aankoop cleantech, indien beschikbaar Geïnvesteerd in relatief stillere en zuinigere motoren Veel doorgroeiambitie, met name ook in het buitenland Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding, pand in onderhuur beschikbaar Teuge West is vitaalste deel van de luchthaven De oudere staat van Teuge West is niet erg voor de bezoekers die het trekt Continuering Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding, bij verhuizing partnerbedrijf wel meeverhuizen Teuge heeft goede naam en locatie Initiatieven voor duurzame bedrijfsruimte 51

Opleiding GA 1 Omzet 150.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 0 / 6 3 Opleiding GA 2 Omzet nb Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 5 / nb 2,5 nvt Opleiding GA 3 Omzet Nb Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 1 / 7 4 Nvt MRO 1 Omzet 75.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 1 / 0 1 Geen ambities meer op Teuge niet, te veel restricties Huidige voorzieningen worden niet gebruikt, maar maakt Teuge wel heel duur Ideeën van ondernemers zouden moeten worden gehoord Enkele andere voorzieningen zou gebruiksvriendelijkheid laten toenemen Niet in de technische ontwikkeling Ambities duurzame ontwikkeling van de luchthaven Lichte groei en uitbreiding opleidingen Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Overloop vanuit Lelystad is kans voor bedrijvigheidstoename Doorgroeiambitie waar mogelijk Teuge is gebaat bij meer bedrijvigheid (vanuit Lelystad) Teuge heeft geen realistische visie gebaseerd op trend en behoeften bedrijven Doorgroeiambitie, meer bedrijvigheid benodigd Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Teuge moet met meer achtergrondinformatie/draagvlak beslissingen nemen Informeel meedenken in ontwikkeling cleantech motoren 52

MRO 2 Omzet 1.500.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 10 / nb 10 MRO 3 Omzet 650.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 8 / 3 8 MRO 4 Omzet 125.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 1 / 0 1 Doorgroeiambitie waar mogelijk, afhankelijk van aantal vlieguren op Teuge Mogelijk meer platformoppervlakte nodig, maar niet mogelijk op huidige locatie Teuge moet gebruikers meer faciliteren om het gebruik te laten toenemen Overloop vluchten Lelystad zal ook gepaard gaan met overloop MRO bedrijven Niet in de technische ontwikkeling Mogelijkheden voor meer duurzame bedrijfsvoering Doorgroeiambitie in de vorm van hoger marktaandeel Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Overloop vanuit Lelystad is kans voor bedrijvigheidstoename Ontwikkelingen worden op de voet gevolgd Mogelijkheden voor meer duurzame bedrijfsvoering Continuering, huidige markt op Teuge is verzadigd Teuge zou zich beter kunnen vermarkten en omgeving informeren Teuge is een gezellig terrein om te zitten, zou behouden moeten blijven Er zijn mogelijkheden tot een meer duurzame luchtvaart op Teuge 53

MRO 5 Omzet 5.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven 4 / 0 2 Doorgroei naar volwaardige grootte Ambitie voor een eigen moderne locatie in de toekomst Kleinschalige luchthaven met veel passievolle ondernemers Luchthaven is wel verouderd en heeft behoefte aan vernieuwing en samenwerking Cleantech ambitie Past binnen de ambitie van het bedrijf Horeca 1 Omzet 350.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 2 / 4 4 nvt Horeca 2 Omzet 275.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 1 / 0 1 Horeca 3 Omzet 32.500 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 1 / 0 1 Doorgroeiambitie met kleine ruimtelijke uitbreiding Ondernemers op Teuge zijn gebaat bij meer vliegtuigbewegingen Teuge zou toeristische infrastructuur moeten verbeteren Doorgroeiambitie als vergaderlocatie Locatie conform bedrijfsactiviteiten Teuge zou toeristische infrastructuur moeten verbeteren Teuge moet meer in de toeristische regio geïntegreerd moeten worden voor meer bezoekers Interesse bij collectieve duurzame initiatieven Continuering, uitbreiding niet mogelijk door lager aantal vliegtuigbewegingen De schaal waarop Teuge wilt acteren komt niet overeen met haar bedrijven en vraag Het moderniseren op Teuge is moeilijk omdat het afhankelijk is van oude generatie Geen ambitie, cleantech in de luchtvaart is erg ambitieus voor een kleine luchthaven 54

Horeca 4 Omzet 1.900.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 12 / 38 18 Horeca 5 Omzet 100.000 Vaste/flex banen Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie nihil Horeca 6 Omzet 85.000 Vaste/flex banen FTE Doorgroeiambitie Visie op de luchthaven Cleantech ambitie 1 / 0 0,5 Nvt Groei van de afgelopen jaren doorzetten Ambitie voor meer (opslag)ruimte Algemene voorzieningen verder verbeteren voor meer klandizie en uitstraling Gebruik van duurzame producten Continuering Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Opzetten extra toeristisch product in gang gezet Teuge moet meer ruimte geven aan ondernemers met nieuwe ideeën Teuge heeft kleinschalig imago, terwijl het een belangrijke positie gaat innemen Cleantech ambitie wordt pas gestalte gegeven bij schonere brandstoffen Continuering Geen ambitie voor ruimtelijke uitbreiding Meer reuring op Teuge zou bedrijvigheid ten goede komen Teuge zou meer op het gebied van marketing moeten doen 55