Noodzaak van verhoorcoaches in de Belgische recherchepraktijk Paul Ponsaers 1 De duale taakperformantie van een verhoorder Enerzijds impliceert het verhoren van een verdachte competenties als het opbouwen van een werkrelatie tussen verhoorde en verhoorder, het stimuleren van ongehinderd geheugen, het gebruik van open vragen en de vaardigheid om te luisteren terwijl de verhoorder intussen al moet nadenken over de volgende vraag en de conversatie gaande te houden. Anderzijds moet de verhoorder over de vaardigheid beschikken om op een correcte wijze de bekomen informatie neer te schrijven, zonder dat dit al te fel mag interfereren met de verbale interactie, om adequaat de relevante sequenties te rapporteren. Hierbij wordt van de verhoorders verwacht dat ze in staat zijn een neutrale en objectieve weergave van het verhoor te produceren. 2 1
Het solo verhoor versus het duo verhoor Wanneer ik een verdachte dien te verhoren Indien ik met een collega verhoor, is dit vrnl. met 3 1. Het belang van het geschreven PV van verhoor De verbetering van de verhoorpraktijk is niet voldoende als deze zich beperkt tot de verbale communicatie tussen verhoorder en verhoorde. Het maken van een goede schriftelijke weerslag onder de vorm van een PV is essentieel. Het is de outcome van het verhoor. Het ene kan niet zonder het andere *SMETS, L., PONSAERS, P. (2011), Het proces-verbaal van een verdachtenverhoor: Een bron van informatie? - Diverse formats van geschreven communicatie tussen politie en parket, in : Cahiers Politiestudies n 21. 4 2
Format 1 : Het ik-verhaal Variant 1 Een wie deed het (whodunit) monoloog. De geschreven verklaring weerspiegelt een monoloog in de eerste persoonsvorm die de indruk wekt dat de verdachte vrijwillig het verloop van de feiten vertelt zonder enige interventie van de verhoorder(s). Dit resulteert in een informatief en chronologisch verhaal omtrent het verloop de feiten, maar geeft weinig informatie over het verloop van het verhoor. Het is niet langer duidelijk welke vragen werden gesteld, waardoor de techniek aan transparantie inboet. Bijkomende informatie die verband houdt met emoties, non-verbaal gedrag van de verdachte en periodes van stilte worden niet opgetekend. Een voorbeeld: Thuis hebben we één wagen, een Opel Corsa. Dit is de wagen waarvan jij vermoedt dat hij een ongeval veroorzaakte vorige zaterdag. Deze wagen wordt enkel gebruik door mijn echtgenoot, mezelf en sinds kort ook door mijn zoon, aangezien hij net 18 werd en zijn rijlessen startte... Zaterdag reed ik omstreeks 19h naar mijn vriendin. Mijn vriendin noemt Sonja de Weert. Sonja woont in Leuven in de Tiensestraat. Ik bezocht haar tot 22:00h. Het was een koude, donkere en regenachtige nacht. Daarom reed ik rechtstreeks naar huis. Naar mijn zoon, aangezien mijn echtgenoot in het buitenland was. Ik merkte in het geheel niets bijzonders op op mijn terugweg. Rond ongeveer 23:00h was ik terug thuis. De rit tot bij Sonja van bij mij thuis duurt ongeveer 20 minuten. Als ik thuis kwam zag ik mijn zoon die naar een televisieshow aan het kijken was. Eens thuis maakte ik ons een kop chocolademelk. 5 Format 1 : Het ik-verhaal Variant 2 Een soort van vraag-antwoord format. Bij deze methode hanteert de verhoorder frequent uitdrukkingen als U vraag mij..., Ik verklaar hierbij... en U informeert me dat ik..., gevolgd door de vraag die de verhoorder stelde. Op het eerste gezicht lijkt deze format sterk op een vrijwillige monoloog, aangezien de verklaring in de eerste persoonsvorm is gesteld, niettemin is de transparantie mbt. de vraagstelling aanwezig. Bijkomende informatie die verband houdt met emoties, non-verbaal gedrag van de verdacht en periodes van stilte worden niet opgetekend. Een voorbeeld: U vraagt me de reden voor mijn belangstelling in babysitting. Ik volg een opleiding in verpleegkunde en ik hou erg van kinderen. Daarom is babysitting een interessante studentenjob. U vraagt me of ik verzekerd ben tegen ongevallen in het huis van de familie Janssens. Dat weet ik niet. U vraagt me of ik over een gsm-nummer beschik. Ja, mijn nummers is 0498/667 125. Op die noodlottige nacht kwam ik bij de familie Janssens toe omstreeks 19:00h. Kim, de baby was nog wakker. U vraagt me wat mijn job was die avond tijdens het babysitten. Mijn job bestond erin Kim te voeden en over haar te waken tijdens het slapen. Voordat ik Kim te eten gaf warmde ik haar melkfles en gaf het haar. Naderhand speelden we wat beneden voordat ik haar verschoonde en haar te bed legde. 6 3
Format 1 : Het ik-verhaal Variant 3 Dit format verschilt van beide voorgaande varianten, terwijl deze versie nochtans kan gezien worden als een combinatie van deze en daarom kan beschreven worden als een monoloog van antwoorden. Dit, omdat de vraag-antwoord structuur eruit blijkt, doch er is geen transparantie omtrent de preciese vragen die gesteld werden. De antwoorden die de verdachte geeft op de afwezige vragen worden geproduceerd door middel van een monoloog in de eerste persoonsvorm en neergeschreven in de volgorde van vraagstelling. Opnieuw ontbreekt er informatie omtrent de interviewsituatie of de emoties en het gedrag van de verdachte. Een voorbeeld: Ik ben een belastingsinspecteur die werkt voor de overheid op de belastingsdienst in het district Antwerpen. Ik werk hier nu gedurende vijf jaar. Ik heb ook gewerkt in andere disctricten want ik startte mijn loopbaan 35 jaar geleden. Ik voer audits van terugbetalingen van belastingen. Ik werk in een team waar ik aan het hoofd van sta. Het team bestaat uit 8 mensen. Mijn staf behandelt de rekeningen en ik kijk deze na en neem de uiteindelijke beslissing. Ik ben de laatste schakel in de besluitvorming met betrekking tot een dossier. Over het algemeen worden wij goed gecontroleerd, maar dat gebeurt slechts conjunctureel en zeker niet systematisch op elk dossier. Wat de Heer Stevens betreft kan ik zeggen dat ik hem inderdaad ontmoette, doch dat was meer dan 15 jaar geleden. Wij hadden contact naar aanleiding van een klacht die hij indiende. Sindsdien ben ik niet meer in contact geweest met hem. 7 Format 2 : Het wij-verhaal Format als een manier waarbij de verhoorder de vragen opneemt die hij stelde, gevolgd door een zakelijke samenvatting van het antwoord vanwege de verdachte. Bijkomende informatie die betrekking heeft op emoties, non-verbaal gedrag van de verdachte en periodes van stilte worden niet geregistreerd. Een voorbeeld: Op welk uur gaan jouw medewerkers meestal naar huis? Rond 17h beëindigen zij het werk en gaan naar huis. Soms is het een beetje later, wanneer we nog iets moeten afronden bijvoorbeeld. Werken zij soms over? Enkel wanneer het echt noodzakelijk is, wanneer er bijzondere bestellingen werden geplaatst of er achterstand is. Hoeveel mensen stel jij tewerk? Twee mensen. Zij zijn werkzaam op het bedrijf sinds mijn vader het startte. Zij heten Jan Declercq en Peter Vervaet. Heb je ooit problemen gehad met deze mensen? Nooit, wij vormen een zeer goed team. Wie sluit het gebouw wanneer de medewerkers vertrokken zijn? De sleutel is langs de binnenkant van de grote poort. Eens dat de medewerkers het gebouw verlaten hebben doe ik de deur van de poort op slot. 8 4
Format 3 : Het verhoor-verhaal Getrouwe weergave van het verloop en de chronologie van de interactie tussen verhoorder en verdachte. Als lezer van deze verklaring kun je automatisch een beeld vormen van hetgeen plaatsvond tijdens het interview, met betrekking tot de attitude van de verdachte, de structuur van het verhoor, de interactie tussen de verhoorder en de verhoorde, zonder dat je je moet inbeelden hoe de feiten werden gepleegd. Een voorbeeld: Verdachte: Waarom ben ik hier? Ik begrijp het niet zo goed. Verhoorder: Wij luisteren naar jou. Verdachte: Welk verhaal? Ik weet niet waarom ik hier zit? Ik ben een beetje ongerust. Vertel het mij. Verhoorder: Waarom ben je ongerust? Verdachte: Ik weet niet waarom ik hier ben. Daar moet een reden voor zijn. Verhoorder: Werk je? Verdachte: Ik studeer nog. Ik studeer Engels. Ik zit in mijn tweede jaar in Antwerpen. Verhoorder: Betaal je zelf voor je studies? Verdachte: Neen, mijn ouders doen dat. Verhoorder: Heb je een studentenjob? Verdachte: Ja, ik ben babysitter. Ik babysit en eens per week werk ik in een café. Verhoorder: Hoe lang ben je al babysitter? Verdachte: Zes maanden ongeveer. Verhoorder: Hoe dikwijls doe je dat? Verdachte: Meestal een keer per week. Op zaterdag, bij de familie Janssen. Verhoorder: Kun je iets vertellen over de familie Janssen? Verdachte: Dat is een erg aardige familie met een klein kindje, Kim. Zij is zes maand en ik ben er slechts eenmaal per week.... 9 Tabel 1 : Percentage verdeling van de als belangrijkste, tweede en derde belangrijkste gerangschikte resultaten 2. Het belang van een goede interactie tijdens het verhoor Wat is het resultaat van een verhoor? (Bevraging) Belangrijkste Tweede Derde 1. Schuldbekentenis als resultaat 17,7% 12,9% 15,6% 2. Info over motief als resultaat 7,3% 18,9% 17,4% 3. Info over modus operandi als resultaat 25,4% 24,6% 19,3% 4. Info over verzwarende omstandigheden 1,5% 8,7% 14,8% 5. Info over verzachtende omstandigheden 0,8% 3,8% 5,2% 6. Controleerbare info als resultaat 21,9% 15,5% 14,1% 7. Info over misdrijven die niet voorwerp 2,7% 7,2% 7,8% 8. Goede verstandhouding verdachte- 14,2% 6,4% 5,2% 9. Ander als resultaat ondervraging 8,5% 1,9% 0,7% Info over modus operandi wordt het meest frequent als het belangrijkste resultaat gezien. Zowat 22% is van mening dat controleerbare info als voornaamste resultaat dient gezien. Schuldbekentenis als beoogd resultaat scoort nog hoog (17.7%). Het behoud van een goede verstandhouding met de verdachte scoort hoog. (14,2%). *PONSAERS, P., MULKERS, J., STOOP, R., De ondervraging Analyse van een politietechniek. 10 5
Overzicht van de meest gehanteerde verhoortechnieken (10 van 105) Eerst verhoren van de zwakste uit een groep van verdachten (de persoon waarvan verwacht wordt dat hij het snelst zal bekennen) Kiezen van ondervrager in functie van het onderzoek: persoon met veel ervaring, specifieke opleiding bij dit soort misdrijven Uitspelen van de verklaringen van de zwakste uit de groep verdachten tegen de anderen Bij de uitnodiging voor een ondervraging niet aankondigen waarover het zal handelen Gebruik van materiële positieve bekrachtigers (roken, koffie, ) bij medewerking (Bewust) twijfel tonen over de oprechtheid van een getuigenis Kiezen van ondervrager in functie van de verdachte: persoon die de verdachte kent uit vorige onderzoeken Verdachte bij ontkenning constant tegenspreken en de feiten die tegen hem pleiten herhalen Kiezen van ondervrager in functie van de verdachte: persoon die zich goed verstaat met de verdachte Minimaliseren van de weerstand (aangeven dat zijn aanmerkingen ongeloofwaardig zijn en niet opwegen tegen de feiten van het onderzoek ) 11 Conservatieve verhoorders komen het meest frequent voor. Zij zweren bij slechts enkele ondervragingstechnieken die hen vertrouwd zijn. Laag gebruik van andere verhoortechnieken. Zij stellen er niet mee vertrouwd te zijn. *PONSAERS, P., MULKERS, J., STOOP, R., De ondervraging Analyse van een politietechniek. 12 6
Pragmatische verhoorders gebruiken over het algemeen veel verschillende technieken. Zij vertrekken veelal van het idee dat de verdachte die zij verhoren de dader is. Pragmatici doen wel eens beloftes, die zij daarom niet per se kunnen nakomen. Zij zijn zeer verbaal, maar helemaal niet fysiek. Zij hanteren een duidelijke eigen mix van technieken die ze gebruiken. De technieken die ze niet gebruiken vinden steeds voor de helft hun verklaring in het feit dat men ze (a-priori) niet nuttig acht. 13 Smart Cops verhoorders kennen de ondervrager de centrale rol toe. Zij willen de verdachte leren kennen, hem onrechtstreeks beïnvloeden en zullen soms verbaal ingrijpen. Zij hanteren een eveneens een duidelijke eigen mix van technieken die ze gebruiken. De technieken die ze niet gebruiken vinden steeds voor de helft hun verklaring in het feit dat men ze (a-priori) niet nuttig acht. 14 7
Assistenten verhoorders stellen zich op als hulpverleners. Zij zijn empathisch en leven zich in in de verdachte, die zij proberen op zijn gemak te stellen. Hij maakt gebruik van bekrachtigers. Opnieuw : zij hanteren een eveneens een duidelijke eigen mix van technieken die ze gebruiken. De technieken die ze niet gebruiken vinden zij (a-priori) niet nuttig. 15 Harde verhoorders komen eerder zelden voor. Zij zijn niet vies van fysiek geweld. De verdachte wordt wel al eens belogen en zij treden op een non-empatische wijze op. Zij rapporteren het grootste aantal van de 105 technieken als nooit gebruikt. 16 8
17 Conclusie : Noodzaak van coaching bij duale taakperformantie Geen significante relatie tussen de profielen en - de anciënniteit, en/of - de specialisatie van de respondenten. Verhoorders evolueren nauwelijks in hun verhoorstijl onder invloed van aantal dienstjaren of de aard van de specialisatie. Oudere verhoorders maken doorgaans gebruik van een beperktere mix van verhoortechnieken. Vele technieken worden niet gebruikt omdat ze niet gekend zijn. Opleiding is te juridisch of te technisch. Ook de registratie (PV) dient voorwerp te zijn van coaching. Noodzaak van coaching ligt in het borgen van ervaringskennis en het onderbouwen middels wetenschappelijke methode en kennis 18 9
10