1 Lesbrief voortgezet onderwijs
Deze lesbrief is een uitgave van de Stichting Kasteel van Valkenburg. Foto s Teksten Archief Stichting Kasteel van Valkenburg Stefan van Etten 1
Inhoudsopgave Voorwoord... 3 Algemene informatie over de Middeleeuwen... 4 Informatie over de Fluweelengrot... 5 Informatie over de Kasteelruïne... 7 Opdrachten... 10 Bezoekinformatie... 14 2
Voorwoord Beste docent, Deze lesbrief is bedoeld om u te helpen uw leerlingen voor te bereiden op een bezoek aan de Kasteelruïne en/of de Fluweelengrot. In principe kunt u de lesstof en de bijbehorende opdrachten binnen twee lessen van 50 minuten behandelen. De doelgroep voor deze lesbrief is de brugklas van de middelbare school, aangezien het onderwerp van de Middeleeuwen in dat leerjaar behandeld wordt. Als eerste vindt u in deze lesbrief algemene informatie over de Middeleeuwen om de beide objecten in de juiste historische context te plaatsen. Daarna komt het historische verhaal van zowel de Fluweelengrot als van de Kasteelruïne aan bod. Vervolgens zijn twee opdrachten toegevoegd die leerlingen tijdens de lessen kunnen maken. De eerste opdracht heeft betrekking op een van de meest recente vondsten op de Kasteelruïne (het zegel van Walram de Rosse) en geeft de leerlingen de gelegenheid om te oefenen met (secundaire) bronnen. De tweede opdracht is een leuke woordzoeker die ze in de klas kunnen maken. Tevens hebben wij onze contactgegevens bijgevoegd. Voor vragen en/of het maken van een reservering kunt u van maandag t/m vrijdag tussen 9.00 en 17.00 uur contact opnemen met de afdeling Receptie. Wij hopen u graag te verwelkomen bij onze unieke locatie! 3
1) Algemene informatie over de Middeleeuwen De bloeiperiode van zowel de Fluweelengrot als de Kasteelruïne bevindt zich in de Middeleeuwen. Deze periode in de geschiedenis speelt zich af tussen 500 en 1500. De term Middeleeuwen is echter pas in de 15 de 16 de eeuw bedacht tijdens de periode van de Renaissance (letterlijk: wedergeboorte). De mensen in deze tijd hadden namelijk hernieuwde interesse gekregen voor de tijd van de Klassieke Oudheid en men wilde zoveel mogelijk van de Oude Grieken en Romeinen terug brengen in hun eigen tijd. De tijd tussen hun eigen tijd en de Oudheid beschouwden zij als een minderwaardige, donkere tijd waarin veel van de glorie van de Grieken en Romeinen was vergaan. Deze eeuwen lagen in het midden tussen de Oudheid en de Renaissance en zijn daarom de Middeleeuwen gaan heten. Ondanks dat de mensen in de Renaissance de Middeleeuwen een donkere en onbelangrijke tijd vonden, hebben we daar tegenwoordig gelukkig een genuanceerder beeld over. Natuurlijk was er sprake van verval, maar er waren ook veel nieuwe ontwikkelingen in de Middeleeuwen, bijvoorbeeld in de bouwkunst, kijk maar naar de Kasteelruïne. Typische kenmerken voor de Middeleeuwen zijn natuurlijk het bouwen van versterkte burchten, de indeling van de samenleving in standen, het ontstaan van een nieuwe adellijke groep die zich ridders gaat noemen en een grote rol voor het (christelijke) geloof in de samenleving. Vandaar dat er zowel in de grot als op het kasteel een kapel te vinden is. 4
2)Informatie over de Fluweelengrot De Fluweelengrot in Valkenburg is waarschijnlijk ontstaan in de 11 de /12 de eeuw. Ondanks dat de mergelgrot tegenwoordig is opgesierd door mooie wandschilderingen en de grot vandaag de dag vooral het domein is van de toeristen, is de grot oorspronkelijk tot het einde van de 19 de eeuw niets anders dan een mijn. De grot is namelijk ontstaan doordat bouwstenen uit de mergelstenen heuvel werden gehaald. Deze werden gebruikt voor de bouw van het kasteel, boerderijen en woonhuizen. Maar juist vanwege deze ontstaansgeschiedenis is de Fluweelengrot eigenlijk geen grot, maar een groeve aangezien hij door mensenhanden gemaakt is. Toch worden de groeves al eeuwenlang grotten genoemd in de volksmond. Mergel? Ook de steen is eigenlijk geen echte mergel, aangezien het kleigehalte in de Limburgse mergel niet hoog genoeg is. Kalksteen is daarom wellicht een betere benaming. Deze kalksteen is in de prehistorie ontstaan. Tussen de 80 en 60 miljoen jaar geleden was Limburg bedekt door een tropische zee. De dieren die hierin leefden zonken na hun dood naar de bodem. Uit de opeenhoping van vele tientallen meters aan skeletten, waarvan de kalkresten overblijven, is onder druk van het zeewater de mergel ontstaan. De blokbrekers De arbeiders die in de grot werkten, worden blokbrekers genoemd. Dit vanwege het feit dat de blokken losgebroken worden. De blokbrekers gingen als volgt te werk: Allereerst werd het blok aan de bovenzijde vrij gemaakt met een stootbeitel. De zijkanten van het blok werden vrijgemaakt met behulp van een zaag. De onderkant werd los gezaagd of los gebroken. Het eerste blok zit dan nog steeds vast aan de achterzijde en is onbereikbaar met de zaag of de beitel. Om dit eerste blok toch los te krijgen, sloeg de blokbreker enkele wiggen in de zaagsnede, waardoor spanning op het blok kwam. Uiteindelijk brak het los van de muur. Vervolgens werd voorzichtig het eerste blok met een stootbeitel uit de muur gewrikt. Om te voorkomen dat deze brak, werd deze opgevangen door een bed van zaagsel. De blokken werden vervolgens met paard en wagen naar buiten gebracht. Het toerisme komt op gang Valkenburg is een van de oudste toeristensteden van Europa en vooral het gereed komen van het treinstation in 1853 was een belangrijke impuls. Het lag op de lijn Aken-Maastricht en het station is tegenwoordig het oudste nog steeds in gebruik zijnde station van Nederland. De bouw van het station zorgde ervoor dat Valkenburg beter bereikbaar was en daardoor kwam het toerisme in het stadje langzaam maar zeker op gang. Vandaar ook dat in 1885 het eerste VVV van Nederland, Vereniging ter bevordering van het Vreemdelingenverkeer Het Geuldal, opgericht werd. Het toerisme in die tijd was echter geenszins voor iedereen weg gelegd, alleen de welgestelden waren in positie om op vakantie te gaan. De eerste rondleidingen in de grot werden dan ook gegeven door zogenaamde Herenclubs, rijke liberalen en protestanten uit Valkenburg. Om de grotten aantrekkelijker te maken voor de bezoekende toeristen werd besloten om schilderingen in de grot te maken. Deze tekeningen werden aan het eind van de 19 de en aan het begin van de 20 ste eeuw door een aantal kunstenaars, waarvan Adriaan den Hartich de belangrijkste is geweest. 5
De schilderingen Den Hartich kreeg de opdracht om de grot van tekeningen te voorzien die allerlei verhalen uit de Valkenburgse geschiedenis vertelden. Onder de tekeningen die hij gemaakt heeft, is een grote wandschildering over Walram s strijd met de Graaf van Vendôme, een schilderij met Ons Vorstenhuis uit 1902 en Walram s Bruid, Alexis. Over de schilder is tegenwoordig helaas weinig bekend, maar over zijn schilderwijze is er wel enige kennis. Als hij een plek gevonden had, zorgde hij er eerst voor dat de muur vlak/egaal gemaakt werd. Daarna werd de muur zwart gekleurd met houtskool en ten slotte werden de tekeningen in de muur gekrast met een scherp voorwerp. Hiervoor gebruikte hij kleine mesjes, maar naar verluidt soms zelfs met een theelepeltje. Ondanks het vochtige klimaat in de grot zijn de tekeningen nog steeds te bewonderen. Naast de tekeningen van Den Hartich is ook een kapel uit de Franse tijd te bewonderen, maar ook een weergave van hoe het kasteel er in 1600 uit zag en een aantal gedenktekens uit de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de bevrijding hebben namelijk 400 inwoners in de grot een schuilplek gevonden en ook na de bevrijding werd de grot veelvuldig gebruikt. Niet door de lokale bevolking, maar door de Amerikaanse bevrijders. Hun namen zijn nog steeds in grote getalen op de muren van de grot terug te vinden. Vluchtgangen Uniek voor de Fluweelengrot zijn de geheime vluchtgangen die via een verborgen gang toegang geven tot het kasteel. Deze gangen stammen uit de 12 de - 13 de eeuw en werden voornamelijk gebruikt tijdens een belegering van het kasteel. Via deze gangen konden er dan voorraden naar het kasteel gesmokkeld worden, zodat het garnizoen niet uitgehongerd kon worden. Daarnaast werden deze gangen ook gebruikt om vijanden in de rug aan te vallen. Een bekend verhaal over het gebruik van deze gangen vertelt over kasteelheer Walram de Rosse (±1253-1302). In 1288 viel de Hertog van Brabant het kasteel aan en hij kon maar niet begrijpen waarom de Valkenburgers op het kasteel feest na feest vierden. Totdat de hertog op een zekere dag het bericht kreeg dat zijn landerijen en dorpen geplunderd en daarna platgebrand waren door Walram. Het eten waarmee op het kasteel feest gevierd werd, bleek Brabants voedsel te zijn Deze vluchtgangen werden in het voorjaar van 1937 bij toeval ontdekt bij opgravingen bij een oude trap, die onder de kasteelmuur verder liep. De doorgang was versperd door grond en puin en bij het weggraven hiervan werden de gangen ontdekt. De volgende twee maanden was men bezig met het weghalen van puin en modder uit de gangen, maar uiteindelijk was de doorgang naar de grot een feit. Vandaag de dag lopen alle bezoekers via deze gangen naar de Ruïne toe alwaar ze hun bezoek kunnen vervolgen. 6
3)Informatie over de Kasteelruïne Op de strategisch gelegen punt van de Heunsberg werd waarschijnlijk aan het einde van de 11 e eeuw de eerste Valkenburcht gebouwd. De verklaring voor deze (stads)naam gaat verder terug dan de burcht oud is en ligt waarschijnlijk in het nabije dorp Oud Valkenburg waar kasteelheren reeds vroeg op valkenjacht gingen. Doordat aan drie kanten van de Heunsberg een steile helling te vinden is, hoefden de bouwmeesters alleen maar aan de achterkant een droge gracht uit te kappen om van het kasteel een onneembare vesting te maken, de tegenwoordige Van Meilandstraat, of Dwingel in de volksmond. Het eerste kasteel bestond uit een grote rechthoekige woontoren (donjon) waar een houten palissade en een smalle droge gracht omheen was gebouwd. Het belangrijkste doel van deze toren was als schuilplaats dienen in het geval van een vijandelijke aanval. Toch bleek deze woontoren niet sterk genoeg, aangezien deze eerste toren al in 1122 op bevel van de keizer van het Duitse rijk totaal verwoest werd. Het enige wat hier vandaag nog van rest, zijn de fundamenten. Toch gingen de Valkenburgse heren en dames niet bij de pakken neer zitten, want al in 1160 stond er een nieuwe, stevigere toren. Deze keer werd gekozen voor een zestienhoekige toren, opnieuw een zogenaamde bergvrede, maar ook deze toren werd uiteindelijk weer vernield. Drie maal is scheepsrecht moeten de kasteelheren hebben gedacht, want er wordt rond 1200 nog een derde toren gebouwd, een tienhoek deze keer. Om de toren te verdedigen, wordt er deze keer wel een flinke stenen schildmuur om de toren heen gebouwd. Daarna wordt het kasteel in de loop van de eeuwen verder uitgebouwd met een kapel, ridderzaal, molentoren en de zogenaamde Wolftoren die in de 14 de eeuw gebouwd werd. Deze toren was maar liefst 45 meter hoog en had een omtrek van 33 meter en was daarmee het zwaarste verdedigingswerk dat het kasteel had. Maar ook van deze enorme toren is vandaag de dag niets meer terug te vinden. De reden daarvoor moet gezocht worden in 1672. De machtige kasteelheren Valkenburg als stad stelde in de Middeleeuwen niet veel voor en had ongeveer 600 inwoners. Ter vergelijking: Valkenburg telt vandaag iets meer dan 6000 inwoners. De middeleeuwse stad was dan ook een flink stuk kleiner dan het huidige stadje (zie het rood omlijnde vlak in figuur 1), maar kreeg wel stadsrechten in 1452 en werd daardoor ook belangrijk als rechtbank. Het aanzien van de heren en dames van Valkenburg was echter een stuk indrukwekkender. Het grootste gedeelte van Zuid-Limburg en stukken van Duitsland vielen onder het directe bestuur vanuit Valkenburg en ook hadden de heren goede (familie)relaties met de machtige koningen en keizers in Europa. Niet zelden werden zij te hulp geroepen in een militaire campagne. Toch komt in 1365 een einde aan de zelfstandigheid, als de Hertog van Brabant de strijd uiteindelijk wint en Valkenburg toegevoegd wordt aan zijn grondgebied. Vanaf dit moment zetelen ook geen echte heren en dames meer op het kasteel, maar drossaarden: plaatsvervangers die het gezag van de Hertog van Brabant moeten uitvoeren. 7
Figuur 1: Hedendaags en middeleeuws Valkenburg. Bron: Google Maps ` Van kasteel naar ruïne Eeuwen achtereen heeft het kasteel belegering na belegering met wisselend succes doorstaan. Menige vernieling werd aan het kasteel toegebracht, maar elke keer werd het kasteel weer hersteld en uitgebreid. Maar in 1672 valt definitief het doek voor het Valkenburgse kasteel. Net als in de Nederlandse geschiedenis wordt 1672 ook in de Valkenburgse geschiedenis een Rampjaar. In de 17 de eeuw, de Gouden Eeuw, werd Nederland steeds machtiger in Europa, dit tot groot ongenoegen van de andere Europese grootmachten. Daarom besloot een aantal van hen de handen ineen te slaan en de toenmalige Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden een lesje te leren. Engeland, Frankrijk en twee Duitse staatjes Münster en Keulen besloten de Republiek op hetzelfde moment aan te vallen. Het Valkenburgse kasteel lag op de voorgenomen route van het Franse leger van Koning Lodewijk XIV. Op zijn campagne om de Fransen te verslaan had de Hollandse Stadhouder Willem III zijn kampen opgeslagen in Maastricht en hij zag in de Valkenburgse vesting in Franse handen een grote bedreiging. Hij besloot daarom het kasteel aan te vallen op 6 december 1672 en nog dezelfde dag heeft hij het kasteel in zijn bezit. Toch vreesde Willem dat hij het kasteel nooit in handen zou kunnen houden en hij vond dat het kasteel een te grote bedreiging zou vormen als het weer in Franse handen zou komen en daarom besloot hij ten slotte om het kasteel op te blazen. In de dagen die volgden werden alle bruikbare materialen naar Maastricht vervoerd en ten slotte werd het kasteel op 10 december 1672 opgeblazen. 8
Van ruïne naar attractie Na de ontploffing in 1672 werd het kasteel definitief niet meer opgebouwd. Toch was er in die tijd meer over van het kasteel dan dat er vandaag te zien is. In 1773 vond namelijk een grote stadsbrand plaats in Valkenburg, waarbij een groot deel van het stadje in vlammen op ging. De machthebbers gaven daarna de inwoners toestemming om de (her)bouwmaterialen te halen op het kasteel, waarna het grootste gedeelte van de huizen weer opgebouwd kon worden. Men zegt dat er zelfs tegenwoordig in het oude centrum nog bouwstenen van het kasteel te vinden zijn in de woonhuizen. In 1794 wordt het kasteel na de komst van de Fransen staatseigendom. Om de Franse staatskas te spekken, wordt besloten om het kasteel aan een particulier te verkopen. In de komende jaren wisselt het kasteel enkele malen van eigenaar en wordt het steeds meer een wildernis, waar bijvoorbeeld ook kuddes schapen grazen. In 1924 wordt het kasteel echter eigendom van de Stichting Kasteel van Valkenburg, die nog steeds zowel de Kasteelruïne als de Fluweelengrot in beheer heeft. Het oogmerk van deze stichting is het erfgoed zo goed mogelijk beheren en onderhouden voor toekomstige generaties. Figuur 2: Kaart Jacob van Deventer, ca. 1560. 9
4)Opdrachten Opdracht 1: Het zegel van Walram de Rosse In maart 2012 werd door de archeologen bij de bouw van het nieuwe restaurantgebouw op de Haeselderhof een tot de verbeelding sprekende vondst gedaan: een zegel van kasteelheer Walram de Rosse. Lees de volgende drie krantenberichten om meer over deze vondst te weten te komen en beantwoord daarna de vragen die daarbij horen. Krantenbericht 1 Bron: Dagblad de Limburger, 25-03-2012 Krantenbericht 2 Bron: Dagblad de Limburger, 25-03-2012 10
Krantenbericht 3 Bron: Dagblad de Limburger, 23-03-2012 Vragen: Bij krantenbericht 1 en 2. 1) Wie was Walram de Rosse? 2) Waarvoor werden dit soort zegels gebruikt in de Middeleeuwen? 3) Waarom is de vondst van een zegel zo bijzonder te noemen? 4) In het bericht wordt vermeld dat Walram het zegel tot 1280 gebruikt. Welke reden kun je bedenken waarom hij van zegel gewisseld is? 5) Vind jij dat het zegel in Valkenburg tentoongesteld moet worden? Waarom wel of waarom niet? Bij krantenbericht 3. 1) Leg in je eigen woorden uit wat dagbouw is. 2) Waarvoor werden de blokken gebruikt die uit deze groeve gehaald werden? 3) Hoe zijn de mergelgrotten in Limburg ontstaan? 11
Antwoorden Bij krantenbericht 1 en 2. 1) Wie was Walram de Rosse? Walram de Rosse is een van de bekendste kasteelheren van het kasteel. Hij regeerde tussen 1268 en 1302 en was vooral berucht om zijn vele veldtochten. Ook heeft hij het Valkenburgse grondgebied behoorlijk uitgebreid. 2) Waarvoor werden dit soort zegels gebruikt in de Middeleeuwen? Met deze zegels werden officiële documenten ondertekend en verzegeld. Op deze manier wist de ontvanger zeker dat niemand anders het bericht had gelezen, aangezien het zegel verbroken moest worden om het bericht te kunnen lezen. 3) Waarom is de vondst van een zegel zo bijzonder te noemen? De zegels werden na gebruik vaak kapotgeslagen of omgesmolten om weer hergebruikt te kunnen worden. 4) In het bericht wordt vermeld dat Walram het zegel tot 1280 gebruikt. Welke reden kun je bedenken waarom hij van zegel gewisseld is? Een reden voor het wisselen zou het verkrijgen van nieuwe grondgebieden kunnen zijn, die ook in zijn zegel naar voren moeten komen. 5) Vind jij dat het zegel in Valkenburg tentoongesteld moet worden? Waarom wel of waarom niet? Eigen antwoord van de leerling. Voorbeeldargument voor: Walram de Rosse was belangrijk voor de Valkenburgse geschiedenis, daarom is het logisch dat het zegel in Valkenburg blijft. Voorbeeldargument tegen: het is nu eenmaal de regel dat archeologische vondsten automatisch eigendom worden van het Rijk. Bij krantenbericht 3. 1) Leg in je eigen woorden uit wat dagbouw is. Vorm van mijnbouw waarbij de delfstoffen zonder het graven van gangen worden gewonnen. Het graven vindt dus gewoon aan het oppervlak plaats. 2) Waarvoor werden de blokken gebruikt die uit deze groeve gehaald werden? Die werden gebruikt om het kasteel mee te bouwen, meer precies om de zestienhoekige toren te bouwen. 3) Hoe zijn de mergelgrotten in Limburg ontstaan? Door het uitgraven, zagen en hakken van bouwstenen uit de heuvel waarmee het kasteel, kerken en woonhuizen gebouwd werden. 12
Opdracht 2: Woordzoeker Zoek de volgende woorden: KASTEEL RUINE FLUWEELENGROT JONKVROUW WALRAM TROON ZWAARD KELDER KROON MIDDELEEUWEN RIDDER SCHATKIST VLUCHTGANG KONING BURCHT PRINSES DOLK SCHIETGAT RIDDERZAAL ALEXIS REGINALD DWINGEL F A V F M A R L A W L U M W L L A A Z R E D D I R I E E U Z E L L E G N I W D E X C W U O R V K N O J D T I H A E N G E R D R O E S S T A T E L K O L S N L I K G R V D L A O A E O E K A A D E O L E N N S O E T S N R D K E E N I N R U A T G N I N O K N G I T W H E B R I D D E R E R U E C E B U R C H T R R P O N S L R G S C H I E T G A T De overgebleven letters vormen twee woorden (= Fluweelengrot Valkenburg) 13
Stichting Kasteel van Valkenburg Bezoekadres Daalhemerweg 27 6301 BJ Valkenburg aan de Geul Postadres Daalhemerweg 27 6301 BJ Valkenburg aan de Geul Telefoon: +31 (0)43 82 000 40 Fax: +31 (0)43 60 90 114 E-mail: info@kasteelruinevalkenburg.nl Ingang De ingang van de Kasteelruïne is bereikbaar via een trap of via een lift vanaf het Grendelplein nr. 13. De ingang van de Fluweelengrot is op de Daalhemerweg nr. 27, ongeveer 30 meter verder de weg op. Kijk voor meer informatie op de website: www.kasteelruinevalkenburg.nl of www.fluweelengrot.nl 14
15