Gezondheidsprogramma Langer thuis door gezondheidsbevorderend programma Gezond Actief Ouder Worden Tekst: Michel van Dijk Nieuwe groepen Gezond Actief Ouder Worden, een post-hbo-opleiding, een herziene handleiding met toolkit, er gebeurt veel bij Gezond Actief Ouder Worden (GAOW), een gezondheidsbevorderend programma voor ouderen. Thuiswonende ouderen, de doelgroep van het GAOW-programma, kunnen er baat bij hebben, stelt Anke Heijsman, ze werkte als ergotherapeut, werkte ze vrijwel altijd met ouderen. Ik ben onder de indruk van hun veerkracht. Ook de oudere met een CVA of een ernstige heupfractuur Ouderen vinden het prettig als ze problemen kunnen delen. Soms leidt dat tot het samen bedenken van oplossingen. medeontwikkelaar en onderzoeker van het programma. In het proces van ouder worden, kunnen mensen met ingrijpende veranderingen te maken hebben. Zoals bijvoorbeeld het afronden van je loopbaan, verlies van dierbaren, minder fysieke mogelijkheden, zoeken naar een andere invulling van je leven. Tegelijkertijd wil je zo prettig mogelijk oud worden. Daarbij wil je enerzijds verbinding houden met wie jij bent, al een leven lang, en anderzijds de aansluiting niet verliezen met de veranderende samenleving. Dat zijn ongelofelijke opgaven, waar iedereen voor staat die ouder wordt. Anke Heijsman, docent-onderzoeker bij het lectoraat Ergotherapie, Participatie en Omgeving van de Hogeschool van Amsterdam, vindt oudere mensen bijzonder. Haar beroepsleven lang al, want ook in de 25 jaar dat behoudt zijn eigenwaarde, en weet heel goed wat voor hem betekenisvol is. De veranderingen die het ouder worden met zich meebrengt, zet mensen niet op een achterstand, al wordt dat nog wel eens gedacht. Ruim 90 procent van de ouderen, is op een positieve manier aan het ouder worden. ENOTHE De historie van GAOW gaat terug tot 2004. In dat jaar besloot ENOTHE, het netwerk van Europese ergotherapie opleidingen, om het succesvolle Amerikaanse programma Lifestyle Redesign, cultureel te vertalen in een zestal Europese landen. Drie Nederlandse Hogescholen, de Hogeschool van Amsterdam, de Hogeschool Rotterdam en Zuyd - 24 - Ergotherapie Magazine 2 2015
GEZOND ACTIEF een programma voor thuiswonende ouderen om actief aan gezondheid en welbevinden te werken Fenna van Nes Anke Heijsman Hogeschool, pakten samen de handschoen op. Ze bewerkten het programma voor de Nederlandse context, en startten met een reeks pilots. Het GAOW-programma dat daaruit voortkwam, bestaat uit een serie groepsbijeenkomsten met ouderen, met thema s die gekoppeld zijn aan dagelijkse activiteiten, zoals sociale relaties, tijdsbesteding en moderne technologie. Er zijn tien basisthema s. De bedoeling is dat elk thema op maat wordt gemaakt met en voor een groep. Tijdens de bijeenkomsten leren de ouderen vooral veel van elkaar. Ze delen ervaringen, reflecteren daarop, en herkennen elkaars levensverhalen. Die trefwoorden vormen de kern van GAOW, legt Heijsman uit. Uitgangspunt is dat het programma deelnemers ondersteunt en versterkt in het langer zelfstandig thuis blijven wonen. Het programma, dat naast groepsbijeenkomsten ook uit een aantal individuele gesprekken met deelnemers bestaat, is geëvalueerd in een praktijkgericht onderzoek, gesubsidieerd door SIA/RAAK. De bevindingen van dat onderzoek, gepubliceerd in 2011, maakten duidelijk dat de deelnemers positief waren over het programma. Ze waarderen de uitwisseling van ervaringen met andere ouderen, het leren van elkaar, de herkenning en onderlinge verbondenheid. En óók de relativering: bijvoorbeeld dat ze ouderen ontmoeten die er slechter aan toe zijn dan zijzelf, maar die toch positief in het leven staan. Ouderen kunnen daarmee een voorbeeld zijn voor elkaar. Mindswitch De conclusie van het onderzoek was dat GAOW een kansrijk programma is, maar ook dat er verbeteringen nodig zijn. Heijsman: De deelnemers stelden bijvoorbeeld geen prijs op een probleemgerichte benadering, waarbij de groepsbegeleider adviezen wil geven. Voor een doorstart van GAOW, moest daarom vooral de rol van de groepsbegeleider opnieuw worden doordacht. Voor hen betekent het een mindswitch. Ze moeten hun therapeutenrol afleggen, het probleem- en oplossingsgericht denken loslaten en zich de nieuwe rol van groepsondersteuner eigen maken. Dat betekent vooral dat ze ervan doordrongen zijn dat proces en inhoud van de groepsbijeenkomsten van de deelnemers zijn. De ervaringsdeskundigheid zit in de ouderen zelf. Het is de kunst om die aan te boren. Die competentie past uitstekend bij het nieuwe beroepsprofiel van de ergotherapeut. Het stimuleren van de zelfredzaamheid van mensen, vormt de kern van onze beroepscompetenties. Amsterdams stadsdeel Zuid Na 2011 lag de verdere ontwikkeling van het programma enige tijd stil, maar sinds 2014 draaien er een aantal nieuwe - 25 -
Ik ben niet bang om over mijn eigen ervaringen te vertellen. Doordat je open bent, schep je een sfeer van vertrouwen. Je laat daarmee zien dat alles bespreekbaar is." GAOW-groepen in Amsterdam-Zuid, met WMO-subsidie van het Amsterdamse stadsdeel Zuid. Ook voor 2015 heeft dat stadsdeel subsidie toegekend. Daarnaast hebben Heijsman en haar collega Fenna van Nes hard gewerkt aan een herziene handleiding met ondersteuningstools voor de groepsondersteuners, en het ontwikkelen van een post-hbo-cursus Gezond Actief Ouder Worden voor ergotherapeuten en sociaal-agogisch professionals. Deze cursus is op 2 april 2015 gestart bij de Hogeschool van Amsterdam. De cursus, die bestaat uit zes bijeenkomsten, traint de deelnemers in hun rol als groepsondersteuner, en ondersteunt hen bij het wijkgericht introduceren van het programma en het beschrijven van subsidieaanvragen. Deelnemers aan de opleiding krijgen het boekje Gezond Actief Ouder Worden. Dat is de handleiding voor het GAOW-programma. Het beschrijft de achtergronden, inhoud en werkwijze ervan. Deelnemers krijgen tevens toegang tot een digitale toolkit. Die is gevuld met materialen om als inspiratie te gebruiken bij het op maat maken van de thematische bijeenkomsten. Bijvoorbeeld hoe je een onderwerp zoals veiligheid kunt uitwerken met de groep. Nieuwe GAOW-groepen, geschoolde groepsondersteuners, een post-hbo-opleiding, een handleiding met toolkit, het klinkt als een veelbelovende doorstart van het GAOWprogramma. Dat is ook zo. Vergeleken met tien jaar geleden, is onze maatschappij sterk veranderd. De vergrijzing neemt toe en ouderen wonen steeds langer zelfstandig thuis. Het GAOW-programma kan thuiswonende ouderen ondersteunen om op een actieve wijze aan hun gezondheid en welbevinden te werken. Daar ben ik van overtuigd. Ik hoop dat we na Amsterdam ook elders in Nederland aan de slag kunnen. Thuiswonende ouderen kunnen daarvan profiteren, want voor hen is GAOW bedoeld. Meer informatie: Over onderzoek naar GAOW: www.hva.nl/achieve/projecten/content/urban-vitality/sociale-participatie-vanouderen.html Over post-hbo: www.hva.nl/achieve/over-achieve/agenda/content/cursussen/2015/03/gezondactief-ouder-worden.html Over recente ontwikkelingen: www.hva.nl/achieve/over-achieve/nieuws/content/nieuwsberichten/2015/3/subsidietoekenning-gaow.html - 26 - Ergotherapie Magazine 2 2015
Een groepsgesprek met drie groepsondersteuners Mariella Beverhoud, Christine Molenaar en Maria Hoeffnagel ondersteunen al enige tijd groepsbijeenkomsten voor thuiswonende ouderen in Amsterdam-Zuid, in het kader van Gezond Actief Ouder Worden (GAOW). Christine, ergotherapeut bij Actenz, en Maria, preventiewerker bij Prezens, draaien samen groepen. Ze doen dat vanuit OuderWijzer, een project dat aansluit op GAOW. Mariella, ergotherapeut bij Cordaan, doet de groepsbijeenkomsten samen met Faouzia el Hajaoui. Een groepsgesprek tussen drie groepsondersteuners. Faouzia kon niet bij het gesprek aanwezig zijn. Wat is de doelstelling van de groepsbijeenkomsten? Maria: De bijeenkomsten ondersteunen de ouderen om in deze levensfase de eigen regie over hun leven te houden, leeftijdsgenoten te ontmoeten en elkaars levenservaring te benutten. Christine: Ze dragen bij aan het optimaliseren van het welzijn van de oudere: het goed hebben, je goed voelen, goed ouder worden. De ouderen bespreken met elkaar hoe je dat doet en wat daarvoor nodig is. Al is dat voor iedere oudere natuurlijk anders. Mariella: De gezondheid en het welzijn van de deelnemers bevorderen, ervaringen uitwisselen en bewust worden van eigen denken en handelen. Dat zijn grote woorden, maar daar draait het uiteindelijk wel om. Waar willen ouderen vooral over praten tijdens de bijeenkomsten? Christine: Los van de thema s die aan bod komen, valt het mij vooral op dat ouderen gehoord willen worden. Ze willen ook geen oordeel horen van de groepsondersteuner over wat ze te vertellen hebben. Ze willen met elkaar in gesprek en dingen uitwisselen, en zoeken niet naar pasklare oplossingen. Erkenning en herkenning vinden bij elkaar, dat is wat ze het meest bindt in de groep. Het maakt dan niet eens zoveel uit of het gaat over thema s als veiligheid, sociale relaties of mobiliteit. Zolang ze hun ervaringen maar kunnen delen. Mariella: Ja, herkenning bij elkaar, dat vinden ouderen belangrijk. Bijvoorbeeld dat iemand dezelfde problemen ervaart als zij. Ouderen vinden het prettig als ze dat kunnen delen. Soms leidt dat wél tot het samen bedenken van oplossingen. De buslijn die langs de supermarkt in de buurt komt, is pas geleden opgeheven. Voor ouderen is dat vervelend, want hoe moeten ze nu hun boodschappen doen? Ze zijn vervolgens samen op internet gaan zoeken naar een online boodschappenservice, en dat is gelukt. Ik vind dat prachtig. De ouderen hebben niet alleen een praktisch probleem met elkaar gedeeld, maar er ook samen een oplossing voor gevonden. Waarom is die herkenning zo belangrijk? Mariella: Het geeft ze kracht. Zo van: zie je wel, anderen maken hetzelfde mee als ik. Dat geeft ze de boost om door te gaan. Maria: Ouderen denken na over de verhalen die ze van anderen horen. Pas geleden was er een deelneemster aan de groepsbijeenkomsten die door de verhalen van anderen begon te beseffen dat het haar hielp als ze vaker afspraken zou maken. Bijvoorbeeld samen zwemmen of samen naar de markt te gaan. Ze zou dan vaker de deur uitkomen, en dat wilde ze graag. Dat gebeurt vaker. De groepsgesprekken zetten ouderen aan het denken: Wat helpt mij, wat werkt het beste voor mij. Christine: Ja, reflecteren, dat doen ouderen vaker. Door wat anderen vertellen, door de onderwerpen die op tafel komen, worden ze zich ervan bewust over hoe ze op dat moment in het leven staan. En bewustwording is de eerste stap naar verandering. Het helpt ouderen om keuzes te maken over hoe ze in de laatste fase van hun leven willen functioneren. Dat dat gebeurt, dat vind ik de kracht van dit programma. Wat voor thema s komen zoal aan bod? Maria: We werken met een serie thema s, maar op een flexibele manier. We willen vooral dat de onderwerpen die we bespreken, aansluiten bij wat er leeft onder de ouderen. Het is hún gesprek, wij scheppen slechts de voorwaarden. We hebben geen panklaar programma, het is eerder een leidraad. Met die leidraad spelen we in op wat er gebeurt tijdens het gesprek. De inhoud van de bijeenkomsten ligt niet vast. Christine: Mobiliteit, reizen, veiligheid in huis en op straat, sociale contacten, activiteiten in de buurt, verlieservaringen, dat zijn allemaal onderwerpen die aan bod komen. Maar er is voldoende ruimte voor andere thema s. Wat ouderen bijvoorbeeld sterk bezighoudt is wat er met hun bezittingen gebeurt als ze overlijden. Dat is voor hen een belangrijk onderwerp, dat had ik me nooit gerealiseerd. Hoe verlopen de bijeenkomsten? Mariella: Sommige ouderen zijn voorzichtig met wat ze in de groep vertellen. Ze zijn bang dat andere groepsleden hun veelal persoonlijke verhalen doorvertellen. Maar na een aantal groepsgesprekken, vermindert die angst. De ouderen hebben elkaar dan leren kennen en ze voelen zich vrijer om te praten. Naast het groepsgesprek, organiseren we één-op-één gesprekken met de ouderen. Mijn ervaring is dat het groepsgesprek en het individuele gesprek elkaar versterken. Je kunt dan dieper op de verhalen van ouderen ingaan. Ouderen vinden dat prettig. - 27 -
Maria: De groepsgesprekken verlopen meestal in een open sfeer. Ouderen laten echt hun ziel en zaligheid zien. Het bijzondere is dat ze elkaar buiten de groep niet of nauwelijks zien, behalve soms tijdens het boodschappen doen bij Albert Heijn. Juist omdat ze verder niets met elkaar te maken hebben, voelen ouderen zich vrij om alles te vertellen wat ze op hun lever hebben. Wat leveren de bijeenkomsten de ouderen op? Maria: Ouderen hebben veel behoefte aan kennis, over de sociale kaart, over woningaanpassingen, over het opstellen van een levenstestament. Die kennis wisselen ze uit tijdens de gesprekken. Dat hoeft niet alleen van de ondersteuners te komen. Vaak brengen de ouderen zelf elkaar op ideeën. Mariella: Ik zie ook vriendschappen ontstaan. Oudere vrouwen die samen gaan zwemmen of fitnessen bijvoorbeeld. En ouderen wisselen ook elkaars telefoonnummers uit. Tegelijkertijd vind ik het lastig om te beoordelen wat ouderen later doen met alles wat besproken is. Je ziet ze maar een aantal weken, en daarna niet meer. Daarom plannen we de laatste bijeenkomst en het laatste individuele gesprek een maand nadat de groepsgesprekken zijn gestopt. Er is dan tijd om er samen nog eens op terug te kijken. Onze laatste groepsbijeenkomst bestaat altijd uit een groepsuitje. Laatst zijn we met een groep ouderen naar het Eyefilmmuseum geweest. Dat kenden ze niet, en ze vonden het prachtig. Ook dat vind ik belangrijk aan de bijeenkomsten: dat we er samen iets leuks van maken. Welke kwaliteiten heb je als groepsondersteuner nodig? Maria: Je moet flexibel zijn. Vaak weet je niet wat er besproken gaat worden. Laatst was er een mevrouw die boos was dat het zorgcentrum waar ze naar toe wilde zou sluiten. Ze zei: Ik heb in mijn leven ankertjes nodig, en dit ankertje wordt me afgenomen. We zijn toen gaan praten over de ankertjes die ieder van ons nodig heeft. Dat kan het verzorgingshuis zijn, je echtgenoot, of de buurman die wekelijks de boodschappen voor je doet. Als groepsondersteuner weet je van tevoren niet dat het gesprek zo n wending neemt. Maar als het gebeurt, is het belangrijk dat je erop inspringt. - 28 - Ergotherapie Magazine 2 2015
P R A K T I J K B E R I C H T Bedankt Intramed! Mariella: Je moet goed luisteren naar wat ouderen vertellen en daarop inspelen. En begrip tonen voor hun verhalen. Christine: Maar niet alleen luisteren naar wat iemand vertelt, maar er ook achter komen wat iemand bedoelt. Als die mevrouw boos vertelt dat het verzorgingshuis dicht gaat, zou je kunnen denken: wat zit ze te klagen. Maar er zit bij haar angst achter, zo van: wat moet ik nu? Voor haar is er een houvast weggevallen. Het is dus de kunst om tussen de regels door te beluisteren naar wat ouderen bezighoudt. En wees niet te direct. Als je vraagt: Zullen we het hebben over verlies, dan gebeurt er niets. Maar als je vertelt over een vriendin van jou die haar zus heeft verloren, dan kun je er zeker van zijn dat de hele groep daarop reageert. Dan blijkt dat iedereen zijn eigen verlieservaringen heeft. Maria: Het is daarom belangrijk dat je als groepsondersteuner meedoet met het gesprek. Wees niet bang om over je eigen ervaringen te vertellen. Doordat je open bent, schep je een sfeer van vertrouwen. Je laat daarmee zien dat alles bespreekbaar is. Hoe vinden jullie het om met ouderen deze bijeenkomsten te hebben? Christine: Ik vind het inspirerend om te zien hoe mensen in deze levensfase tegen het leven aankijken. Ze zijn zo relaxed. Zo van: Ik heb alles gedaan wat ik wilde, een jaartje korter of langer maakt niet meer uit. Ik spreek ouderen van negentig jaar die nog boottochtjes maken of meedoen aan een rollatorwedstrijd. Ze doen alleen nog wat ze leuk vinden en zien wel of ze volgend jaar nog halen. Als je op die leeftijd zo in het leven kan staan, dat vind ik bijzonder. Mariella: Als ergotherapeut kom ik elke dag bij ouderen thuis. Ik weet wat er bij ze speelt. Vaak gaan onze gesprekken dan om hulpmiddelen en huisaanpassingen. Door deze bijeenkomsten kom ik op een andere manier met ouderen in contact. Ik leer ze op een andere manier kennen. Ik vind dat een verrijking van mijn werk als ergotherapeut. We hebben nooit geweten dat Intramed zo compleet is. Vanaf het moment dat we met jullie praktijksoftware aan de slag gingen, loopt onze bedrijfsvoering op rolletjes. Plannen, registreren, declareren, behandeldossiers aanleggen en bijhouden gaan zo efficiënt dat we echt blij zijn dat we voor Intramed hebben gekozen. Trouwens, de medewerkers van de helpdesk zijn werkelijk fantastisch! Via de website van Intramed hebben we gebruik kunnen maken van een gratis proefperiode van 3 maanden. Hierdoor zijn we aan de slag gegaan zonder kosten of verplichtingen. Al snel bleek dat dit pakket prima aansloot bij onze wensen en zijn we na 3 maanden overgegaan tot een contract. Intramed praktijksoftware, compleet gebruiksgemak voor de ergotherapeut = Patiëntendossier volgens richtlijnen Ergotherapie Nederland of uw eigen richtlijnen = Aparte richtlijn kinderergotherapie (ontwikkeld i.s.m. de Ketp Nederland) = Module Verkopen voor het eenvoudig registreren en factureren van artikelen = Mogelijkheid om indirect-cliëntgebonden tijd te registreren en een overzicht te genereren = Registreren van niet-cliëntgebonden werkzaamheden = Briefontwerpen op basis van de NHG-richtlijn (Nederlands Huisartsen Genootschap). Gestructureerde informatie-uitwisseling tussen huisarts en ergotherapeut = Geschikt voor Directe Toegankelijkheid Ergotherapie (DTE) = Een Service Centrum waar u deskundig en vriendelijk geholpen wordt, ook s avonds! Noordkade 94-2741 GA Waddinxveen T 0182 62 11 07 F 0182 62 11 99 info@intramed.nl Al meer dan 19.000 gebruikers werken dagelijks met de Intramed software Op de website treft u tevens uitgebreide productinformatie voor uw praktijk: www.intramed.nl/ergotherapie