Leefbaarheid: feiten in beeld Jeugd In deze uitgave van Leefbaarheid: feiten in beeld staat de jeugd van Brabant centraal. Het gaat over alle jeugd en jongeren in Noord-Brabant in de leeftijd van tot 25 jaar. Hoeveel jongeren zijn er in Brabant? Hoe zit het met het onderwijs? Hoe ervaren jongeren hun leefomgeving? Hoe zit het met de jeugdwerkloosheid? Dat zijn vragen waarover we in deze uitgave gegevens presenteren. Samenvatting Demografie Noord-Brabant telt op 1 januari 29 ruim 715.64 jongeren tot 25 jaar. Zowel in absolute aantallen als in percentage van de totale bevolking is er vanaf 199 een daling van het aantal jongeren in Noord-Brabant te zien. Het percentage jongeren is in 29 29%; in 199 was dit 35%. De meeste allochtone jongeren wonen in de (sterk) e gebieden. In Noord-Brabant is 7% van de huishoudens met kinderen een eenoudergezin. Onderwijs Noord-Brabant telt 919 basisscholen. Veertien woonplaatsen (van de 264) hebben geen basisschool. Landelijk gezien doet Noord-Brabant het goed als we kijken naar het percentage sterke basisscholen. Brabant staat op nummer 3 van de provincies met het hoogste percentage sterke basisscholen. Noord-Brabant heeft in 27 173 vestigingen voor voortgezet onderwijs. In niet-e gemeenten is het percentage vroegtijdige schoolverlaters lager dan in sterk e gemeenten. Werkloosheid De jeugdwerkloosheid is in alle arbeidsmarktregio s in Noord-Brabant in september 29 aanzienlijk hoger dan in dezelfde maand in het jaar daarvoor. In Zuidoost- Brabant is de jeugdwerkloosheid zelfs verdubbeld. Ook zien we dat in de grote Jeugd 1
gemeenten, de sterk e gebieden, het aantal niet-werkende werkzoekende jongeren het hoogst is. Jongeren en de buurt Bijna alle jongeren geven hun buurt een rapportcijfer 6 of hoger. Jongeren in landelijk gebied geven even vaak een voldoende voor de buurt als jongeren in gebied. Jongeren voelen zich thuis in de buurt; driekwart van de Brabantse jongeren geeft dit aan. Ondanks de voldoende die jongeren geven aan hun buurt blijkt er nog wel wat te verbeteren. Bijna de helft van de jongeren geeft aan dat zij ontmoetingsplaatsen in de buurt mist en dat er onvoldoende georganiseerd wordt in de buurt. Eenzesde van de jongeren is actief bezig in de wijk om de sfeer te verbeteren; bijna eenderde is vrijwilliger. Demografie In Noord-Brabant wonen op 1 januari 29 715.64 jongeren tot 25 jaar. In 25 waren dit er 725.15, zodat het aantal met 9.51 is gedaald. Als percentage van de totale bevolking is het aandeel jongeren in 29 ten opzichte van 25 zeer licht gedaald: van 3% naar 29%. In 199 lag dit percentage op 35%. Samengevat is zowel in absolute aantallen als in aandeel van de totale bevolking het aantal jongeren in Noord-Brabant gedaald. Ook in de toekomst zal het aantal jongeren dalen. In 215 zijn er naar verwachting 711.57 jongeren en in 22 is dit gedaald tot 71.3. Het percentage jongeren op de totale bevolking laat een lichte daling zien. In 22 is 28% van de totale bevolking in Noord-Brabant jonger dan 25 jaar. Uitgebreide prognoses over de bevolkingsontwikkeling, ontgroening en vergrijzing in Noord-Brabant staan in een van de komende uitgaven in deze serie centraal. De verschillen tussen gemeenten naar heid zijn klein. In gemeenten in weinig gebied is het percentage jongeren het kleinste, namelijk 28,9%. In gemeenten in niet- gebied is het percentage jongeren ten opzichte van de totale bevolking het hoogste: 3,3%. 2 Leefbaarheid: feiten in beeld
77. 76. 75. 74. 73. 72. 71. 7. 69. 68. 67. 66. 199 1995 2 25 29 215 22 figuur 1 Bevolking tot 25 jaar in Noord-Brabant in aantallen (199, 1995, 2, 25, 29, en prognose 215 en 22) bron: CBS (Sociale Atlas Brabant), Prognosecijfers: Provincie Noord-Brabant 28 's-hertogenbosch Breda Tilburg Eindhoven Helmond < 28 28 29 figuur 2 Bevolking tot 25 jaar als % van de totale bevolking (29) bron: CBS (Sociale Atlas Brabant) 3 of meer Jeugd 3
Uiteraard is het aantal jongeren in een gemeente gekoppeld aan het totale inwonertal van die gemeente; hoe meer inwoners, hoe meer jongeren. Interessanter is het te kijken naar het percentage jongeren op de totale bevolking van een gemeente. Per gemeente zijn verschillen te zien: Aalburg heeft met 35% het hoogste percentage en Baarle-Nassau met 25% het laagste. tabel 1 Gemeenten met kleinste aandeel jongeren tot 25 jaar in % (29) Gemeente % aantal Baarle-Nassau 24,5 1.639 Rucphen 25,3 5.697 Valkenswaard 26,3 8.129 Woensdrecht 26,3 5.715 Halderberge 27,2 7.97 bron: CBS (Sociale Atlas Brabant) Een volledig overzicht vindt u op www.hetpon.nl tabel 2 Gemeenten met grootste aandeel jongeren tot 25 jaar in % (29) Gemeente % aantal Aalburg 34,9 4.376 Boekel 32,9 3.189 Werkendam 31,9 8.426 Maasdonk 31,9 3.596 Lith 31,8 2.119 bron: CBS (Sociale Atlas Brabant) Een volledig overzicht vindt u op www.hetpon.nl Kijken we naar de vijf grootste gemeenten in Brabant, dan zien we verschillen in het aandeel jongeren. Tilburg heeft van deze vijf het hoogste percentage jongeren ten opzichte van de totale bevolking, Eindhoven heeft het laagste percentage. 4 Leefbaarheid: feiten in beeld
tabel 3 Jongeren tot 25 jaar in de vijf grootste gemeenten Gemeente % aantal Tilburg 31,4 63.967 Helmond 3,4 26.678 Breda 3,2 51.865 s-hertogenbosch 28,6 39.49 Eindhoven 28,5 6.416 bron: CBS (Sociale Atlas Brabant) In figuur 3 zien we het aantal jongeren tot 25 jaar in 29, verdeeld naar leeftijdklassen van vijf jaar. De groep 15 tot en met 19 jaar is het grootste, het gaat om bijna 15. jongeren. 155. 15. 145. 14. 135. 13. 125. 12. < 5 jaar 5-9 jaar 1-14 jaar 15-19 jaar 2-24 jaar figuur 3 Bevolking tot 25 jaar naar leeftijdsklassen in Noord-Brabant in aantallen (29) bron: CBS (Sociale Atlas Brabant) Als we kijken naar het percentage van de leeftijdsgroepen op de totale bevolking, zien we dat het uiteenloopt van 5% tot 6%, zie figuur 4 op de volgende bladzijde. Jeugd 5
8 7 6 5 4 3 2 1 < 5 jaar 5-9 jaar 1-14 jaar 15-19 jaar 2-24 jaar figuur 4 Bevolking tot 25 jaar naar leeftijdsklassen in Noord-Brabant als % van de totale bevolking (29) bron: CBS (Sociale Atlas Brabant) Allochtone jongeren Figuur 5 laat de spreiding zien van allochtone jongeren in Noord-Brabant. De meeste van hen wonen in de e gemeenten. 's-hertogenbosch Breda Tilburg Eindhoven Helmond < 1 1-2 figuur 5 Aantal allochtonen tot 3 jaar (29) bron: CBS (Sociale Atlas Brabant) 2-3 > 3 6 Leefbaarheid: feiten in beeld
Het percentage jongeren van allochtone afkomst blijft ten opzichte van alle jongeren de afgelopen jaren constant. In sterk e gemeenten is het aandeel jongeren met een allochtone achtergrond bijna driemaal zo groot als in gemeenten in niet- gebied. 3 25 2 25 29 15 1 5 niet weinig matig sterk figuur 6 Allochtone jongeren als % van alle jongeren tot 3 jaar naar heid (25 en 29) bron: CBS (Sociale Atlas Brabant), bewerking PON Kinderen in eenoudergezinnen Het aandeel kinderen dat in eenoudergezinnen woont is het grootst in sterk e gemeenten. In niet-e gemeenten is dit percentage het kleinst. In Noord-Brabant is 7% van de huishoudens met kinderen een eenoudergezin. 18 16 14 12 26 27 28 1 8 6 4 2 niet weinig matig sterk figuur 7 Eenoudergezinnen naar heid in % (26-28) bron: CBS Statline Jeugd 7
Onderwijs Basisonderwijs In Noord-Brabant zijn in totaal 918 basisscholen gevestigd. In 1997 waren er 937 basisscholen, in 22 waren dat er 932. In het landelijk gebied zijn per 1. inwoners meer basisscholen aanwezig dan in gebied. In het gebied zijn 3,7 basisscholen per 1. inwoners, in het landelijk gebied ligt dit op 4,6 per 1. inwoners. 5, 4,5 4, 3,5 3, 2,5 2, 1,5 1,,5 landelijk gebied gebied figuur 8 Aantal basisscholen per 1. inwoners naar heid (27) bron: CFI - Centrale Financiële Instellingen (CFI) (Sociale Atlas Brabant) Figuur 9 laat de spreiding zien van woonplaatsen met en zonder basisschool. In veertien dorpen (van de 264) in Brabant is geen basisschool aanwezig. Deze bevinden zich alle in weinig en niet- gebied. 8 Leefbaarheid: feiten in beeld
's-hertogenbosch Breda Tilburg Eindhoven Helmond 1 2-4 figuur 9 Woonplaatsen met en zonder basisschool (27) bron: CFI - Centrale Financiën Instellingen (CFI) (Sociale Atlas Brabant) 5 of meer Landelijk gezien doet Noord-Brabant het goed als we kijken naar het percentage sterke basisscholen. Een sterke school is een school met bovengemiddelde leerprestaties. tabel 4 Scholen met bovengemiddelde leerprestaties per provincie in % (29) Limburg 13 Noord-Holland 11 Noord-Brabant 1 Gelderland 8 Zuid-Holland 8 Utrecht 7 Overijssel 6 Groningen 3 Zeeland 3 Flevoland 2 Friesland 2 Drenthe Landelijk 7 bron: De sterke basisschool, definitie en kenmerken, Inspectie van het Onderwijs, 29 Jeugd 9
Voortgezet onderwijs Noord-Brabant telt in 27 173 vestigingen voor voortgezet onderwijs. Deze liggen verspreid over de provincie. 's-hertogenbosch Breda Tilburg Eindhoven Helmond 1 2-4 5 of meer figuur 1 Gemiddeld aantal vestigingen voor voortgezet onderwijs naar gemeente (27) bron: CFI - Centrale Financiën Instellingen (CFI) (Sociale Atlas Brabant) Het aantal geslaagden per onderwijstype in het voortgezet onderwijs komt, als we kijken naar heid, overeen met het gemiddelde Brabantse beeld. 35 3 25 2 15 1 5 vwo havo vmbo 1 vmbo 2 landelijk Noord-Brabant figuur 11 Geslaagden voortgezet onderwijs naar heid in % (27) bron: CBS Statline 1 Leefbaarheid: feiten in beeld
Vroegtijdige schoolverlaters Jongeren die vroegtijdig met hun opleiding stoppen (de zogenaamde vroegtijdige schoolverlaters vsv ers) kunnen te maken krijgen met een achterstand in de ontwikkeling. Dat zorgt ervoor dat ze minder goed kunnen meekomen in de samenleving. In niet-e gemeenten is het percentage vroegtijdige schoolverlaters lager dan in sterk e gemeenten. Over het algemeen neemt het percentage vsv ers af, maar in weinig e gemeenten neemt het licht toe. 5 4 3 2 1 26 27 niet weinig matig sterk figuur 12 Vroegtijdige schoolverlaters (15 tot 23 jaar) naar heid in % (26 en 27) bron: RMC (Regionaal Meld- en Coördinatiepunt) Werkloosheid Nederland verkeert in een economische crisis. Niemand kan met zekerheid zeggen wanneer de economie herstelt. In tijden van crises zijn jongeren extra kwetsbaar. Jongeren komen nieuw op een arbeidsmarkt waar weinig vacatures beschikbaar zijn, terwijl ze minder werkervaring hebben dan hun concurrenten. Hierdoor is het lastig een baan te bemachtigen. Hebben ze wel werk dan is dit dikwijls een tijdelijk contract, zodat ze, wanneer er minder werk is, vaak als eerste aan de beurt komen voor ontslag. Dit geldt specifiek voor jonge, laagopgeleide werkzoekenden. Voor hen zal het steeds moeilijker worden om werk te vinden vanwege verdringing op de arbeidsmarkt door middelbaar en hoger opgeleiden. De cijfers in figuur 13 laten zien dat de jeugdwerkloosheid in de vier Brabantse arbeidsmarktregio s in september 29 aanzienlijk hoger is dan in dezelfde maand in het jaar daarvoor. In West-Brabant is de jeugdwerkloosheid zelfs verdubbeld. Jeugd 11
3. 2.5 2. sept 28 sept 29 1.5 1. 5 Noordoost- Brabant Midden- Brabant Zuidoost- Brabant West- Brabant figuur 13 Aantal niet-werkende werkzoekenden jonger dan 27 jaar naar arbeidsmarktregio (september 28 en september 29) bron: UWV WERKbedrijf Verder zien we dat in de grote gemeenten, de sterk e gebieden, het aantal niet-werkende werkzoekende jongeren het hoogst is. De stijging van de jeugdwerkloosheid tussen 28 en 29 is in gemeenten in weinig en matig e gebieden het hoogst, namelijk 43% en 52%. In gemeenten in niet-e gebied is de stijging 37%, in de sterk e gebieden 39%. 8 7 6 28 29 5 4 3 2 1 niet weinig matig sterk figuur 14 Gemiddeld aantal niet-werkende werkzoekenen jonger dan 27 jaar naar heid (september 28 en september 29) bron: UWV WERKbedrijf 12 Leefbaarheid: feiten in beeld
Jeugd en de buurt Bijna alle jongeren geven hun buurt een rapportcijfer van 6 of hoger. Ongeveer 1% is niet tevreden over de buurt en geeft een onvoldoende. Jongeren in landelijk gebied geven even vaak een voldoende voor de buurt als jongeren in gebied. Wel blijken jongeren in West-Brabant minder vaak een voldoende te geven dan jongeren in de GGD-regio Hart voor Brabant of Brabant-Zuidoost. In 27 geven meer jongeren een voldoende voor de buurt dan in 23. In West- Brabant is de grootste stijging te zien. 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 West-Brabant Hart voor Brabant Zuidoost-Brabant 23 27 figuur 15 Rapportcijfer Voldoende voor de buurt naar GGD-regio in % (23 en 27) bron: GGD Jeugdmonitoren 27 (betreft jongeren van 12 tot 18 jaar) Dat jongeren tevreden zijn over de buurt uit zich ook in het aandeel jongeren dat zich er thuis voelt. Driekwart van de Brabantse jongeren voelt zich namelijk thuis in de buurt. Dat is iets lager dan het Brabants gemiddelde van 86%. Jeugd 13
8 7 6 5 4 3 2 1 mee eens neutraal oneens figuur 16 Thuis voelen in de buurt in % (29) bron: Samen Leven, resultaten van de derde monitor sociale participatie in Noord-Brabant, het PON, 29 (betreft jongeren van 16 tot 25 jaar) Ondanks de voldoende die jongeren aan hun buurt geven, blijkt er nog wel wat te verbeteren. Bijna de helft van de jongeren geeft aan dat zij ontmoetingsplaatsen in de buurt mist en dat er onvoldoende georganiseerd wordt in de buurt. Ook hier geldt dat jongeren in landelijk gebied er nagenoeg hetzelfde over denken als jongeren in gebied. In West-Brabant geven jongeren het vaakste aan ontmoetingsplekken en activiteiten in de buurt te missen. 55 5 45 4 35 3 25 2 15 1 5 West-Brabant Hart voor Brabant Zuidoost-Brabant Ik mis één of meer ontmoetingsplaatsen in de buurt Er wordt onvoldoende georganiseerd voor jongeren in de buurt figuur 17 Oordeel ontmoetingsplekken en activiteiten in de buurt naar GGD-regio in % (27) bron: GGD Jeugdmonitoren 27 (betreft jongeren van 12 tot 18 jaar) 14 Leefbaarheid: feiten in beeld
Inzet van jongeren voor de buurt Willen jongeren dan zelf iets doen om de leefbaarheid in de buurt te verbeteren? Bijvoorbeeld door inspraak of door zich in te zetten voor de sfeer in de buurt? Jongeren vinden het soms best belangrijk om inspraak te hebben bij zaken die in de wijk of buurt spelen. Dat is echter afhankelijk van het onderwerp. Bijna één op de vijf jongeren vindt het altijd van belang om zelf invloed te kunnen uitoefenen op het beleid in de wijk. Onder de totale Brabantse bevolking is dat aandeel hoger, namelijk 3%. Ja Nee Dat hangt af van het onderwerp Weet ik niet figuur 18 Belangrijk om zelf invloed uit te oefenen in % (29) bron: Samen Leven, resultaten van de derde monitor sociale participatie in Noord-Brabant, het PON, 29 (betreft jongeren van 16 tot 25 jaar) De meeste jongeren zijn niet heel erg actief in de wijk. De meesten geven aan dat zij zich niet (en niet willen) inzetten voor de sfeer in de buurt. Toch zijn er wel actieve jongeren te vinden: 16% is al actief bezig in de wijk en 18% wil in de toekomst actief worden. Onder het totale aantal Brabanders ligt dat hoger: 35% is actief in de wijk om de sfeer te verbeteren. Jeugd 15
Dat doe ik al Dat zou ik willen gaan doen Nee, en dat wil ik ook niet gaan doen figuur 19 Sfeer verbeteren in de straat of wijk in % (29) bron: Samen Leven, resultaten van de derde monitor sociale participatie in Noord-Brabant, het PON, 29 (betreft jongeren van 16 tot 25 jaar) Ook op het gebied van vrijwilligerswerk is een groep jongeren actief. Op het moment van onderzoek is 27% van de jongeren actief als vrijwilliger. Daarnaast heeft 12% de afgelopen twaalf maanden vrijwilligerswerk gedaan. Dat wijkt niet veel af van het Brabantse beeld. Ja, ik ben nu vrijwilliger Ja, maar niet op dit moment Nee 1 2 3 4 5 6 7 figuur 2 Afgelopen twaalf maanden vrijwilliger geweest in % (29) bron: Samen Leven, resultaten van de derde monitor sociale participatie in Noord-Brabant, het PON, 29 (betreft jongeren van 16 tot 25 jaar) 16 Leefbaarheid: feiten in beeld
Beschrijving bronnen Jeugdmonitor GGD Brabant De Jeugdmonitor GGD Brabant is uitgevoerd in 27 onder jongeren tussen 12 en 18 jaar. Dit gezondheidsonderzoek is in alle Brabantse GGD-regio s uitgevoerd. Samen Leven, Resultaten van de derde monitor sociale participatie in Noord-Brabant (29) Den Hartog, J. en L. Sontag, het PON, Tilburg Dit onderzoek is uitgevoerd door het PON in 29. Aan dit onderzoek hebben ruim 2. respondenten meegedaan, waarvan 95 jongeren van 16 tot 25 jaar. Hun antwoorden worden in deze uitgave gepresenteerd. Jeugd 17
Begrippen B5 De vijf grote gemeenten in Noord-Brabant: s-hertogenbosch, Eindhoven, Tilburg, Breda en Helmond. GGD-regio De naam GGD staat voor Gemeentelijke GezondheidsDienst. De GGD zet zich in voor de gezondheid van alle inwoners. Dat gebeurt op veel verschillende manieren, bijvoorbeeld door het uitvoeren van gezondheidsonderzoeken. In Brabant zijn drie GGD-regio s te onderscheiden: West-Brabant (18 gemeenten), Hart voor Brabant (29 gemeenten) en Brabant-Zuidoost (21 gemeenten). Landelijk gebied Tot het landelijk gebied behoren gemeenten in de klassen weinig en niet-. Stedelijk gebied Tot het gebied behoren gemeenten in de heidsklassen: zeer sterk, sterk en matig. In Noord-Brabant wordt geen enkele gemeente aangemerkt als zeer sterk. Stedelijkheid van een gebied Een maatstaf voor de concentratie van menselijke activiteiten gebaseerd op de gemiddelde omgevingsadressendichtheid (oad). De omgevingsadressendichtheid wordt weergegeven in adressen per km 2. Stedelijkheid is gebaseerd op numerieke waarden van de gemiddelde omgevingsadressendichtheid voor afzonderlijke gebieden. Er zijn vijf categorieën: zeer sterk : gemiddelde oad van 25 of meer adressen per km 2 ; sterk : gemiddelde oad van 15 tot 25 adressen per km 2 ; matig : gemiddelde oad van 1 tot 15 adressen per km 2 ; weinig : gemiddelde oad van 5 tot 1 adressen per km 2 ; niet : gemiddelde oad van minder dan 5 adressen per km 2. De klassengrenzen van de bovenstaande categorieën van heid zijn van toepassing vanaf 1992. De grenzen zijn zo gekozen dat alle klassen ongeveer hetzelfde aantal inwoners bevatten. De gemiddelde omgevingsadressendichtheidvan een gebied is het gemiddelde van de omgevingsadressendichtheden van alle adressen in dat gebied. Bron: www.cbs.nl. Voortgezet onderwijs Vwo: Voorbereidend wetenschappelijk onderwijs. Havo: Hoger algemeen voortgezet onderwijs. Vmbo 1: Voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs, theoretische en gemengde leerweg. Vmbo 2: Voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs, basisberoepsgerichte en kaderberoepsgerichte leerweg. Woonplaatsen Onder de definitie woonplaatsen vallen dorpen, kernen en steden. Vrijwilligerswerk Er is sprake van vrijwilligerswerk wanneer iemand in enig georganiseerd verband vrijwillig en onbetaald werkzaamheden verricht ten behoeve van anderen of de samenleving. Bron: Samen Leven, het PON, 29 18 Leefbaarheid: feiten in beeld
Stedelijkheid provincie Noord-Brabant 2 1 3 5 4 6 7 8 9 1 11 18 19 2 17 21 16 22 24 23 15 12 14 13 51 52 5 66 25 35 53 67 36 49 65 34 54 26 37 64 48 55 33 27 38 56 63 32 39 47 28 46 57 4 62 31 45 41 29 44 3 58 6 61 68 42 43 59 sterk matig weinig figuur 21 Overzicht heid provincie Noord-Brabant (28) bron: Sociale Atlas Brabant niet- Aalburg (2) Alphen-Chaam (12) Asten (61) Baarle-Nassau (13) Bergeijk (42) Bergen op Zoom (2) Bernheze (49) Best (39) Bladel (3) Boekel (55) Boxmeer (68) Boxtel (33) Breda (11) Cranendonck (59) Cuijk (67) Deurne (62) Dongen (22) Drimmelen (1) Eersel (31) Eindhoven (4) Etten-Leur (9) Geertruidenberg (17) Geldrop-Mierlo (45) Gemert-Bakel (63) Gilze en Rijen (15) Goirle (14) Grave (66) Haaren (26) Halderberge (5) Heeze-Leende (58) Helmond (57) Heusden (25) Hilvarenbeek (28) Laarbeek (56) Landerd (53) Lith (51) Loon op Zand (24) Maasdonk (5) Mill en Sint Hubert (65) Moerdijk (4) Nuenen C.A. (46) Oirschot (32) Oisterwijk (27) Oosterhout (16) Oss (52) Reusel-De Mierden (29) Roosendaal (6) Rucphen (7) Schijndel (37) s-hertogenbosch (35) Sint Anthonis (64) Sint-Michielsgestel (36) Sint-Oedenrode (38) Someren (6) Son en Breugel (47) Steenbergen (3) Tilburg (23) Uden (54) Valkenswaard (43) Veghel (48) Veldhoven (41) Vught (34) Waalre (44) Waalwijk (21) Werkendam (18) Woensdrecht (1) Woudrichem (19) Zundert (8) Jeugd 19
Colofon Het PON heeft deze publicatie opgesteld in opdracht van: Auteurs en redactie: het PON: M. (Maartje) Rijkers MSc en drs. J. (Jolanda) Westerlaken Redactie: Provincie Noord-Brabant: drs. H.J.B.M. (Diana) Reesink en drs. J.W. (Jan-Willem) van Herpen Tekstredactie: Marja Havermans Teksten, s-hertogenbosch Fotografie: Kees Bennema Vormgeving: Ton de Klein C1, s-hertogenbosch Druk: drukkerij Tielen, Boxtel PON publicatienummer: 1-8 ISBN 978-9-549-487-8 Datum: april 21 21 het PON, kennis in uitvoering Het auteursrecht van deze publicatie berust bij het PON. Gehele of gedeeltelijke overname van teksten is toegestaan, mits daarbij de bron wordt vermeld. Vermenigvuldiging en publicatie in een andere vorm dan dit rapport is slechts toegestaan na schriftelijke toestemming van het PON. Hoewel deze uitgave met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan het PON geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Meer informatie: www.hetpon.nl en www.socialeatlasbrabant.nl Publicatie downloaden: via www.hetpon.nl en www.brabant.nl/leefbaarheid kan deze uitgave gedownload worden. Publicatie bestellen: via Stephan Tibosch (Provincie Noord-Brabant), bereikbaar op 73-68 84 96 of via STibosch@brabant.nl kan deze uitgave besteld worden. 2 Leefbaarheid: feiten in beeld