HITTEPLAN VORMING & BEGELEIDING VAN WERKNEMERS De mens behoort tot de warmbloedige diersoorten. Zijn lichaamstemperatuur bedraagt normaal ongeveer 37 C. Wanneer deze temperatuur dreigt te stijgen treden regulatiemechanismen in werking om een stijging tegen te gaan. De gevoeligheid voor veranderingen in lichaamstemperatuur is individueel bepaald en is afhankelijk van vele factoren. Verblijf in plaatsen met een warm klimaat kan leiden tot stoornissen in de warmteregulatie. Deze stoornissen ontstaan indien de capaciteit van het thermoregulatiesysteem wordt overschreden. Warmteafgifte, die voornamelijk in de vorm van verdamping van zweet plaats vindt, is dan onvoldoende en de lichaamstemperatuur zal stijgen. Oorzaken hiervan kunnen zijn: blootstelling aan hoge omgevingstemperaturen, zware fysieke arbeid, isolerende kleding en met name een combinatie hiervan. Fysiologie van de thermoregulatie: Indien de lichaamstemperatuur stijgt schakelt het lichaam regulatiemechanismen in die bestaan uit toename van de zweetafscheiding en uitzetting van de bloedvaten van de huid en de slijmvliezen. Het menselijk lichaam verliest warmte via convectie, geleiding, straling en verdamping van zweet. Bij omgevingstemperaturen van meer dan 30 C en bij lichamelijke belasting is de verdamping van zweet veruit het belangrijkste mechanisme in de thermoregulatie. Stoornissen ontstaan als de capaciteit van het thermoregulatiesysteem wordt overschreden. Oorzaken kunnen zijn hoge omgevingstemperatuur, hoge warmteproductie (zware fysieke arbeid) of verminderde afvoer van warmte (isolerende kleding, hoge luchtvochtigheid, lage luchtstroomsnelheid), waardoor het evenwicht tussen aan- en afvoer van warmte is verstoord. Hierdoor stijgt de lichaamstemperatuur. De mate van lichaamswarmte kwijtraken is gelimiteerd, zelfs bij maximale transpiratie. Warmtetolerantie: Er bestaan grote individuele verschillen in warmtetolerantie. De mate van deze tolerantie wordt bepaald door: - Dehydratie (wateronttrekking); dehydratietoestand bepaalt voor een groot deel de gevoeligheid voor warmteletsels. Deze gevoeligheid neemt snel toe naarmate iemand meer gedehydrateerd is. - Voeding; het overslaan van een maaltijd vergroot de kans op dehydratie en warmteletsel. Te geringe voedselopname resulteert in een verlaging van de lichaamszouten, die nodig zijn om water vast te houden. - Leeftijd; ouderen zijn gevoeliger voor warmte, deels door verminderde capaciteit van het bloedvatensysteem. - Lichaamsvet; zwaarlijvige mensen hebben vier maal grotere kans op het krijgen van warmteletsels in een warme omgeving met een hoge luchtvochtigheid. - Geslacht; vrouwen zijn gevoeliger dan mannen. - Acclimatisatie (gewenning aan een klimaat); na een dagelijkse blootstelling aan warmte voor een periode van 4 tot 14 dagen is redelijke acclimatisatie bereikt. - Fysieke conditie; een goede fysieke conditie verhoogt de warmtetolerantie. 200404/IKMO-B/1730 blz. 1 van 5
- Vermoeidheid en slaapgebrek. - Medicatie; bepaalde medicijnen verminderen de warmtetolerantie, zoals waterafdrijvende geneesmiddelen, purgeermiddelen, B-blokkers, anti- Parkinsonmiddelen, bepaalde antiallergische medicamenten, het anti-epilepticum topiramaat, neuroleptica (fenothiazines en butyrofenonen), amfetamines,. - Alcohol en drugs; alcohol en cafeïnebevattende dranken stimuleren de dehydratatie, waardoor de gevoeligheid wordt verhoogd. Amfetamines, cocaïne en XTC verhogen de lichaamswarmteproductie. - Koortsende en chronische ziekten. - Huidafwijkingen; uitgebreide huidafwijkingen die een normale transpiratie verhinderen staan een normale warmteafgifte in de weg. - Isolerende kleding belemmert een normale warmteafgifte. - Klimaat; een hoge omgevingstemperatuur, een hoge luchtvochtigheid en een lage stroomsnelheid verminderen de warmteafgifte. - Overige; invaliditeit, de ziekte van Parkinson en nervositeit verminderen de warmtetolerantie. Belangrijk om weten: Elk jaar sterven nog mensen ten gevolge van de warmte. Het is daarom belangrijk de aandacht te vestigen op de mogelijke gezondheidsproblemen ten gevolge van de warmte. Hittekrampen, hitte-uitputting en hitteslag zijn klinisch het belangrijkste. De mechanismen die hier aan de basis liggen van het falen van het thermoregulatiesysteem zijn een ontoereikend bloedvatenstelsel, een onevenwichtige water-elektrolyten-balans en/of een hyperthermie. Het meest gevaarlijke is de hitteslag, welke kan leiden tot de dood tenzij onmiddellijk en adequaat wordt behandeld. Twee verschillende populaties lopen risico om warmteletsels te ontwikkelen, kinderen niet inbegrepen. De eerste en tevens de grootste groep zijn de oudere mensen, in het bijzonder de mensen met chronische ziekten, zoals suikerziekte, zwaarlijvigheid, ondervoeding, bepaalde hartziekten, chronisch alcoholisme, dementie en het gebruik van bepaalde medicatie. De tweede groep mensen zijn gezonde individuen die langdurige fysische inspanningen moeten leveren of die blootgesteld worden aan buitensporige warmtebelasting. Factoren die warmteletsels bij deze jonge mensen bevorderen, andere dan aangeboren of verworven ziekten van de zweetklieren, zijn onder meer slechte fysieke conditie, gebrek aan acclimatisatie en verminderde verhouding van huidoppervlakte ten opzichte van lichaamsgewicht. Gezien de soms ernstige gevolgen van warmte, neem u de gezondheidsklachten, ook van jonge gezonde mensen, blootgesteld aan buitensporige warmte best ernstig op! 200404/IKMO-B/1730 blz. 2 van 5
Klinische beelden van warmteletsels: - Hitte-uitslag bestaat uit kleine rode puntjes ter hoogte van de afvoergangen van de zweetklieren. Deze aandoening is onschuldig en verdwijnt wanneer men de huid droogt. - Warmteoedeem (vochtophoping) openbaart zich voornamelijk aan de ledematen. Meestal onschuldig, doch een hartlijden moet uitgesloten worden. - Warmtecollaps (instorting; plotselinge verslapping, ev. verlies van bewustzijn) is een veel voorkomend warmteletsel, dat zich kenmerkt door plotseling optreden. Voorafgaand treden duizeligheid, hoofdpijn, geen hongergevoel en drang tot ontlasting op. De huid is bleek en klam. De temperatuur is normaal of licht verhoogd. Behandeling: plat leggen van het slachtoffer en een koele, geventileerde omgeving en de patiënt laten drinken. De prognose is goed. - Inspanningsgebonden warmtecollaps is het gevolg van zouttekort, dehydratie of van een combinatie hiervan. De symptomen zijn veelal identiek als hierboven, maar hierbij kunnen ook psychose (geestesziekte) en koorts voorkomen. Behandeling: idem als bij warmtecollaps eventueel aangevuld met zout in het drinkwater. In ernstige gevallen kan men overgaan op intraveneuze vochttoediening. Het herstel is in het algemeen snel en volledig. - Dehydratie treedt op wanneer vochtverlies de vochtopname overtreft. Dorst is een slechte indicator voor de ernst van de dehydratie; daarentegen verschaft de kleur van de urine veel informatie. Hoe donkerder de urine, des te ernstiger de mate van dehydratie. Indien het vochttekort gering is, kan worden volstaan met orale vochttoediening. Bij een groter vochttekort wordt vocht intraveneus toegediend. In het algemeen is de prognose goed en het herstel volledig. - Hittekrampen zijn pijnlijke krampen in zwaar belaste spieren die kunnen voorkomen als gevolg van vocht- en zouttekort, voornamelijk bij onvoldoende acclimatisatie. Behandeling: koeling, massage en vocht- en zouttoevoeging. De prognose is goed. - Hitte-uitputting is het gevolg van een ernstige dehydratatie na een enorm groot zweetverlies. Het komt voor bij anders gezonde jonge mensen die blootgesteld geweest zijn aan een langdurige fysieke inspanning, zoals marathon lopers,militaire rekruten, mijnwerkers, bouwwerkers, Het basisverschijnsel van dit letsel is circulatoire deficiëntie door water en /of zout te kort. Verschijnselen: geringe lichaamstemperatuurstijging, duizeligheid, hoofdpijn, misselijkheid, irritatie, desoriëntatie, moeheid, bleke huid, zweten, Behandeling: koeling en rehydratie. De patiënt is meestal binnen enkele uren opgeknapt, maar een rustperiode is aan te raden. Vroegtijdige detectie en onmiddelijke behandeling zijn van essentieel belang. Zoniet kan dit evolueren naar een hitteslag. - Hitteslag is een ernstig medisch spoedgeval welke aanleiding kan geven tot de dood. Het is een complex klinisch verschijnsel waarin een oncontroleerbare hyperthermie weefselschade veroorzaakt. Zo n verhoging van de lichaamstemperatuur wordt veroorzaakt door een enorme warmteophoping als gevolg van een uitzonderlijke warmtelast, en de resulterende hyperthermie veroorzaakt een dysfunctie van het centraal zenuwstelsel, inbegrepen een falen van het normale thermoregulatiesysteem, met alzo een versnelde stijging van de lichaamstemperatuur. Hitteslag wordt gekenmerkt door drie criteria: 1. ernstige hyperthermie (gewoonlijk is de lichaamstemperatuur boven de 42 C) 2. verstoring van het centraal zenuwstelsel 3. warme, droge huid zonder zweten (alhoewel in een vroeg stadium excessief zweten mogelijk is). 200404/IKMO-B/1730 blz. 3 van 5
Het begin van een hitteslag komt meestal zeer plots en zonder veel voorafgaande symptomen. Sommige patiënten met een dreigende hitteslag kunnen stoornissen van het centraal zenuwstelsel vertonen: hoofdpijn, misselijkheid, duizeligheid, zwaktegevoel, verwarring, angst, disoriëntatie, agressiviteit,beven, zenuwtrekkingen en convulsies. Eens een hitteslag optreedt, zien we bij alle patiënten stoornissen van het centraal zenuwstelsel. Het bewustzijn is meestal verlaagd. Stoornissen van de kleine hersenen treden naar voor en kunnen blijven persisteren. Gebrek aan musculaire coördinatie, verlamming van één lichaamszijde, stoornis in de spraak en emotionele instabiliteit kunnen blijven bestaan bij overlevenden. Braken en diarree komen vaak voor. Snelle ademhaling is meestal aanwezig in het begin, de pols is zwak en snel, de bloeddruk laag. Verder kunnen hartproblemen, inwendige en neurologische verschijnselen optreden. Ook nierfunctie-, leverfunctie- en stollingsstoornissen passen bij dit warmteletsel. Behandeling: dit is een stoornis die een onmiddellijke diagnose en een spoedeisende hulp vereist om het leven van een patiënt te kunnen redden! Optimale koeling van het slachtoffer, intraveneuze vochttoediening en medicatie toedienen. Preventieve maatregelen: - Acclimatisering is de belangrijkste voorbereiding op inspanning in een warme omgeving. Deze neemt 7-14 dagen in beslag, waarbij de blootstellingduur aan hoge temperaturen en fysieke arbeid geleidelijk wordt opgevoerd. Dehydratie laat de positieve effecten van acclimatisatie verdwijnen. De nacht kan beter in een koelere omgeving worden doorgebracht, omdat het voordeel van een goede nachtrust groter is dan dat van dooracclimatiseren s nachts. De positieve effecten gaan verloren, indien men enkele dagen niet meer aan hitte wordt blootgesteld. - Een goede hydratietoestand verbetert de acclimatisering en dus de prestatie. Wanneer er geen grote prestaties hoeven te worden geleverd, volstaat water. Bij grote prestaties kan men voor een sportdrank kiezen. Van groot belang is de smaak van de drank om het drinken te stimuleren. Vaak is het nodig om een drankdiscipline op te leggen. Het belang van voeding, minstens twee maaltijden per dag tijdens blootstelling aan warmte, is tweeërlei. Enerzijds is de maaltijd de belangrijkste aanvoerbron van zouten en anderzijds wordt tevens een groot deel van de dagelijkse waterbehoefte genuttigd. - De temperatuur van de werkomgeving is van belang. Gebruik van kunstmatig gekoelde omgeving (airconditioning) vermindert de kans op warmteletsels. - De invloed van kleding op prestaties in een warm klimaat wordt vooral duidelijk wanneer de kleding de warmte- en vochtafgifte belemmert. - Belang van aangepaste werkroosters, bijvoorbeeld de mogelijkheid om bij zeer warm weer het werk vroeger op de dag aan te vatten, zodat minder lang gewerkt wordt in zeer warme omstandigheden. Voorzie desnoods aangepaste rusttijden. 200404/IKMO-B/1730 blz. 4 van 5
Gezondheidstoezicht: Onze bijzondere aandacht gaat vooral naar werknemers met volgende gezondheidsproblemen: - aangeboren afwijkingen van transpiratiestelsel - slecht gestabiliseerde of gevorderde suikerziekte - ernstige hart- en bloedvatenziekten - hoge bloeddruk - aandoeningen van de luchtwegen - alcoholisme - huidziekten - specifieke medicamenteuze behandelingen - onvoldoende fysieke conditie - antecedenten bij werken in hitte Opleiding van de werknemers en de hiërarchische lijn: - de aard en de ernst van de belasting waaraan zij worden blootgesteld - de aard en voortekenen van hitte-intolerantie - het acclimatiseringproces - de omstandigheden die ertoe moeten aanzetten de blootstellingduur te verminderen: o de eerste dagen na terugkeer uit verlof of werkhervatting na ziekteverlof o een koortsig gevoel of het gevoel dat men een griep begint o het gebruik van medicatie o acuut gebruik van alcohol de vorige dag of tijdens voorgaande uren - de noodzaak om frequente korte rusttijden in te lassen bij langdurige blootstelling aan hitte - de gevaren van geïsoleerd werken in zeer warme zones 200404/IKMO-B/1730 blz. 5 van 5