Stichting MAAT Inventarisatie onderzoeksinstrumenten

Stichting MAAT Inventarisatie onderzoeksinstrumenten Eindrapportage 17 maart 2010

Inhoudsopgave Pagina 1 Inleiding en achtergrond 1 2 Patiënten: kwaliteit van leven en psychische gezondheid 3 3 Professionals: werktevredenheid (arbeidssatisfactie) 20

Hoofdstuk 1 Inleiding en achtergrond

Section 1 - Inleiding en achtergrond Inleiding en achtergrond Het project Zingeving op MAAT is een samenwerking tussen het COL en Stichting Maat. Zingeving heeft naar verwachting een positief effect op drie pijlers: patiënten, zorgprofessionals en organisaties. Patiënten: de zorgconsumptie van mensen wordt minder wanneer er meer aandacht is voor zingeving; aandacht voor zingeving verbetert de kwaliteit van leven van mensen. Zorgprofessionals: aandacht voor zingeving verhoogt de arbeidssatisfactie. Organisaties: aandacht voor zingeving verhoogt de arbeidsproductiviteit van zorgprofessionals; verzuim & verloop van zorgprofessionals daalt wanneer er meer aandacht is voor zingeving. Stichting Maat wil deze positieve effecten proberen aan te tonen in een experimentele setting, door middel van pilots. PricewaterhouseCoopers Advisory N.V. (hierna: PwC) is gevraagd Stichting Maat hierbij te helpen. Het onderzoek dat de effecten van zingevingsondersteuning moet aantonen bestaat uit drie fasen: 1. Ontwikkeling meetinstrumentarium (PwC) 2. Metingen (Stichting Maat) Dit rapport is het eindproduct van fase 1. In deze fase zijn de volgende activiteiten verricht: Deskresearch naar geschikte vragenlijsten: kwaliteit van leven, psychische gezondheid en arbeidssatisfactie* Bestuderen literatuur over effecten van zingevingsinterventies Vergelijken meetinstrumenten o.b.v. aantal criteria Aanbeveling meest geschikte meetinstrumenten Opstellen conceptrapportage Bespreken conceptrapportage: meetinstrumenten en aanbevelingen in kick-off meeting met Stichting Maat Opstellen eindrapportage Na de kick-off meeting is de conceptrapportage op enkele punten aangepast met als resultaat deze eindrapportage. In deze rapportage komen de verschillende meetinstrumenten die gebruikt kunnen worden om de effecten van zingeving aan te tonen aan bod. Vervolgens worden de instrumenten vergeleken op een aantal criteria. Tot slot wordt de uiteindelijke keuze voor het meest geschikte meetinstrument toegelicht. De gekozen instrumenten zullen gebruikt worden om de effecten van zingevingsinterventies te meten in de pilots. 3. Analyse en rapportage (PwC) * 2 Gaandeweg het proces is door Stichting Maat besloten de focus te leggen op patiënten en zorgprofessionals en de effecten op organisaties in een later stadium te onderzoeken. In dit rapport worden daarom geen instrumenten besproken om de effecten van zingeving op organisaties te meten.

Hoofdstuk 2 Patiënten: kwaliteit van leven en psychische gezondheid

Meten van kwaliteit van leven en psychische gezondheid (1) Zingevingsinterventies hebben naar verwachting positieve effecten op de kwaliteit van leven en de psychische gezondheid van mensen. Wat wordt verstaan onder kwaliteit van leven en psychische gezondheid?* Voor het onderzoek naar zinbeleving is met name (veranderingen in) het psychische domein van belang. Psychisch gezonde mensen zijn in staat succesvol te functioneren: ze zijn o.a. in staat productieve activiteiten uit te voeren en bezitten de mogelijkheid tot aanpassen en omgaan met tegenslagen. Psychisch ongezonde mensen hebben last van psychische klachten of zelfs van psychische stoornissen. Psychische klachten zijn gevoelens van angst, depressie, stress en slaapverstoring. Psychische stoornissen zijn o.a. depressie, angststoornissen en dementie. Kwaliteit van leven (gezondheidsgerelateerd) wordt omschreven als: het functioneren van personen op fysiek, psychisch en sociaal gebied en de subjectieve evaluatie daarvan. * Het bestaat dus uit zowel objectieve als subjectieve aspecten. Objectieve aspecten gaan over het feit of iemand als gevolg van zijn gezondheid bepaalde beperkingen heeft. Subjectieve aspecten zeggen iets over het oordeel van de persoon over (aspecten van) zijn gezondheid. Het gaat dus bijvoorbeeld niet alleen over het aantal treden dat iemand kan traplopen in een bepaald tijdsbestek, maar ook over hoe hij of zij dit ervaart. Meetinstrumenten Kwaliteit van leven bestaat uit verschillende domeinen: het lichamelijke, het psychische en het sociale domein. Per domein zijn verschillende dimensies te onderscheiden, zoals fysiek functioneren en lichamelijke pijn, beide onderdeel van het lichamelijke domein. Bron: RIVM, Nationaal Kompas Volksgezondheid 4 Er bestaan verschillende vragenlijsten om de kwaliteit van leven te meten. Deze vragenlijsten bevatten over het algemeen vragen over alle drie de dimensies van kwaliteit van leven. Ook voor het meten van psychische (on)gezondheid zijn vele vragenlijsten ontwikkeld, veelal voor het kunnen bepalen van de algehele psychische ongezondheid van de bevolking. Resultaten kunnen sterk verschillen per vragenlijst. Ook voor het specifiek meten van depressies zijn verschillende vragenlijsten beschikbaar. Op de volgende pagina s worden zowel generieke meetinstrumenten als specifieke meetinstrumenten weergegeven. Per vragenlijst is een overzicht gegeven van o.a. het doel van de vragenlijst, de inhoud en scoring en de referenties.

Meten van kwaliteit van leven en psychische gezondheid (2) Aan het einde van het overzicht zullen de verschillende vragenlijsten vergeleken worden op vier kenmerken: aansluiting bij het doel van het onderzoek, betrouwbaarheid & validiteit, referenties en afnameduur. Deze vier kenmerken zijn in onze ogen het meest belangrijk bij de keuze voor een meetinstrument. Een ander belangrijk kenmerk is het feit of de vragenlijst zelf door de patiënt (thuis) ingevuld kan worden. Aangezien dit het geval is bij alle vragenlijsten is dit kenmerk niet meegenomen in de vergelijking. In plaats van kwaliteit van leven te meten met één meetinstrument wordt vaak gebruik gemaakt van een combinatie van verschillende meetinstrumenten. In het Nationaal Kompas Volksgezondheid bijvoorbeeld worden zowel de SF-36, de SF-12 als de EuroQol gebruikt om kwaliteit van leven te meten. Het Nationaal Panel Chronisch Zieken en Gehandicapten (NPCG) maakt gebruikt van de RAND 36 en de General Health Questionnaire 12 item (GHQ12). In de gezondheidsenquête van het CBS en in de Lokale en Nationale Monitor Gezondheid worden zowel de SF-12 als de MHI-5 gebruikt. Aan het einde van dit hoofdstuk volgt de keuze voor de meest geschikte vragenlijst(en) voor het onderzoek. 5

SF-36/ SF-12 Achtergrond en doelstelling De SF-36 meet de (gezondheidsgerelateerde) kwaliteit van leven: het brengt het lichamelijk en geestelijk functioneren van mensen in kaart. Uitgangspunt voor de vragenlijst was de WHO gezondheidsdefinitie waarin gezondheid wordt benaderd vanuit drie dimensies: lichamelijke, geestelijke en sociale gezondheid. De SF-36 is een generiek meetinstrument en wordt vaak gebruikt om de algehele gezondheidstoestand van een populatie te meten. De SF-36 is vrijwel identiek aan de RAND-36 en wordt internationaal veelvuldig gebruikt. Daarnaast wordt met één item gevraagd naar veranderingen in gezondheid. Deze 8 dimensies kunnen worden gesommeerd in een lichamelijke en een psychische hoofddimensie. Per dimensie worden de scores op de items opgeteld en getransformeerd naar een schaal van 0 tot 100. Een hoge score betekent een betere gezondheidstoestand. Manier van afname en afnameduur De SF-12 is een selectie van 12 vragen uit de SF-36. Op basis van de SF-12 kunnen dezelfde samenvattende maten voor de lichamelijke en psychische kwaliteit van leven worden afgeleid als uit de SF-36. Schriftelijk in te vullen door de patiënt zelf. Duur: 5 tot 10 minuten. Validiteit en betrouwbaarheid Voldoende validiteit en betrouwbaarheid.* Prijs en beschikbaarheid Doelgroep Adolescenten en volwassenen vanaf 14 jaar. Inhoud vragenlijst en scoring Beschikbaar. Het is niet duidelijk of er kosten verbonden zijn aan het gebruiken van de vragenlijst. De SF-36 bevat 36 vragen. Het is een multidimensioneel instrument, bestaande uit acht dimensies: fysiek functioneren (10 items), rolbeperkingen door fysieke gezondheidsproblemen (4 items), lichamelijke pijn (2 items), algemene gezondheidsbeleving (5 items), vitaliteit (4 items), sociaal functioneren (2 items), rolbeperkingen door emotionele problemen (3 items), en geestelijke gezondheid (5 items). De SF-36 heeft goede psychometrische kwaliteiten die in Nederlandse populaties getest is. De vragenlijst wordt meegenomen in het Nationaal Kompas Volksgezondheid. De SF-12 wordt gebruikt in zowel de gezondheidsenquête (POLS) van het CBS en in de Lokale en Nationale Monitor Gezondheid uitgevoerd door GGD s. * 6 Bron: RIVM (2007). Gezondheidsonderzoek naar rampen.

COOP/WONCA charts Achtergrond en doelstelling De COOP/WONCA charts meten hoe patiënten zich voelen, functioneren en hun gezondheid ervaren. Doel: vaststellen of het algemene beeld van de gezondheidstoestand van de respondent is verzwakt of verslechterd door het meten van verschillende aspecten van de gezondheidstoestand. Manier van afname Schriftelijk in te vullen door de patiënt zelf. Afnameduur Enkele minuten. Validiteit en betrouwbaarheid Doelgroep Validiteit voldoende en betrouwbaarheid onvoldoende.* Volwassenen Prijs en beschikbaarheid Inhoud vragenlijst en scoring De COOP/WONCA charts bestaan uit 6 vragen (kaarten) met elk vijf antwoordcategorieën. De antwoordcategorieën bij elke vraag zijn aangevuld met tekeningen om het antwoord te verduidelijken. De 6 kaarten hebben betrekking op: lichamelijke fitheid, gemoedstoestand, dagelijkse bezigheden, sociale activiteiten, veranderingen in de gezondheidstoestand en algemene gezondheid. Vragen hebben betrekking op 2 weken voorafgaand aan de afname van de vragenlijst. De algemene vraag is: Is het algehele beeld van de gezondheidstoestand verslechterd of verzwakt?. Deze vraag wordt n.a.v. de vragenlijst bevestigend (ja) of ontkennend (nee) beantwoord. Beschikbaar en gratis te gebruiken. Verwijzing naar de oorspronkelijke bronnen wordt aangeraden.* * 7 Het Nationaal Kompas Volksgezondheid refereert voornamelijk naar deze vragenlijst voor het meten van veranderingen in kwaliteit van leven na een ziekte of na een behandeling. Bijvoorbeeld de kwaliteit van leven na het ondergaan van een chemokuur of het meten van de gevolgen van een ziekte op de kwaliteit van leven zoals hartfalen. Bron: RIVM (2007). Gezondheidsonderzoek naar rampen.

EuroQol Achtergrond en doelstelling Doel: meten van kwaliteit van leven. Het EuroQol-instrument is begin jaren negentig ontwikkeld door een multidisciplinaire groep wetenschappers uit 5 Europese landen. Het instrument was oorspronkelijk bedoeld als aanvulling op bestaande instrumenten, maar wordt steeds meer als een stand alone meetinstrument gebruikt. Het instrument is bedoeld voor analyses op groepsniveau en kan niet gebruikt worden voor individuele diagnostiek.* Manier van afname en afnameduur Er zijn twee versies beschikbaar: de EQ-5D en de EQ-6D. De EQ6D is een uitbreiding van het veel vaker gebruikte instrument EQ5D. Inhoud vragenlijst en scoring De EQ-5D vragenlijst bestaat uit 5 vragen met drie mogelijke antwoordcategorieën. Elke vraag omvat één dimensie van kwaliteit van leven. De EuroQol geeft een beschrijving van de kwaliteit van leven op de volgende dimensies: mobiliteit, zelfzorg, dagelijkse activiteiten, pijn of andere klachten, en angst/depressie. De EQ-6D meet als extra dimensie cognitie. Onvoldoende validiteit en betrouwbaarheid.** Prijs en beschikbaarheid Volwassenen. Schriftelijk in te vullen door de patiënt zelf. Duur: enkele minuten. Validiteit en betrouwbaarheid Doelgroep De beschrijving van de kwaliteit van leven kan met behulp van een formule worden omgezet in een waardering van de kwaliteit van leven. Deze waarderingen zijn gebaseerd op oordelen van de algemene bevolking van alle mogelijke combinaties van kwaliteit van leven op de verschillende dimensies. Beschikbaar. Gratis voor niet-commercieel gebruik. Het RIVM maakt gebruik van deze vragenlijst. * Bron: Evers, A., Van Vliet-Mulder, J.C., Groot, C.J. (2000). Documentatie van tests en testresearch in Nederland. ** 8 Bron: RIVM (2007). Gezondheidsonderzoek naar rampen.

Mental Health Inventory (MHI-5) Achtergrond en doelstelling De MHI-5 is een subschaal van de SF-36 en meet de psychische gezondheid. De test is nadrukkelijk niet bedoeld om psychische stoornissen op te sporen. Manier van afname en afnameduur Schriftelijk in te vullen door de patiënt zelf. Duur: enkele minuten. Validiteit en betrouwbaarheid Voldoende voor subschaal Mentale Gezondheid binnen SF-36.* Doelgroep Prijs en beschikbaarheid Adolescenten en volwassenen vanaf 13 jaar. Vrij en kosteloos beschikbaar. Inhoud vragenlijst en scoring De vragenlijst bestaat uit 5 vragen. Er worden zowel positieve als negatieve vragen gesteld. Per vraag zijn er 6 antwoordcategorieën. Vanaf 2001 wordt de MHI-5 meegenomen in de jaarlijkse gezondheidsenquête van het CBS. De scores per vraag worden opgeteld en met 4 vermenigvuldigd. Zo ontstaat een somscore tussen 0 en 100. Hoe hoger de score, des te beter de psychische gezondheid. Regionale GGD s gebruiken de MHI-5 om de psychische gezondheid van de populatie in de regio vast te stellen (Monitor Gezondheid). Mensen met een score tussen 0 en 60 worden psychisch ongezond genoemd. De test wordt ook gebruikt door de GGD s om de psychische gezondheid van de specifieke doelgroep ouderen te onderzoeken, bijvoorbeeld in de Ouderenmonitor Zeeland. * 9 Bron: RIVM (2007). Gezondheidsonderzoek naar rampen.

Affect Balance Scale (ABS) Achtergrond en doelstelling Doel: meten van het algemeen psychisch welbevinden. Bij deze schaal gaat men ervan uit dat door het evenwicht tussen positieve gevoelens (de mate van sociale participatie) en negatieve gevoelens (moeilijkheden met sociale rollen en met zaken als angst, depressie etc.) het psychisch welbevinden wordt bepaald. Manier van afname Schriftelijk in te vullen door de patiënt zelf. Afnameduur Het instrument is nadrukkelijk niet bedoeld om psychische stoornissen op te sporen. Circa 5 minuten Validiteit en betrouwbaarheid De vragen over negatieve gevoelens zijn betrouwbaarder en meer valide dan de serie vragen over positieve gevoelens.* Doelgroep Volwassenen. Prijs en beschikbaarheid Inhoud vragenlijst en scoring De ABS bestaat uit tien vragen: vijf vragen over positieve gevoelens en vijf vragen over negatieve gevoelens. In onderzoek naar psychische gezondheid wordt vaak alleen gebruik gemaakt van de vragen over negatieve gevoelens. Vragen kunnen beantwoord worden met ja of nee. Vragen die met ja beantwoord worden krijgen een score 1, voor het antwoord nee wordt een score van 0 toegekend. De ABS score wordt berekend door de totaalscore voor de positieve vragen af te trekken van de totaalscore voor de positieve vragen en daar het 5 punten bij op te tellen om negatieve scores te voorkomen. De totaalscore voor de ABS ligt tussen de 0 en de 10. Hoe hoger de score, hoe beter het psychisch welbevinden. Beschikbaar. Het is niet duidelijk of er kosten verbonden zijn aan het gebruiken van de vragenlijst. Het CBS maakte voor 2001 gebruik van de ABS in de jaarlijkse gezondheidsenquête. * Bron: RIVM, Nationaal Kompas Volksgezondheid 10

General Health Questionnaire (GHQ) Achtergrond en doelstelling Doel: opsporing van potentiële psychische stoornissen bij mensen in de eerste lijn. De oorspronkelijke versie bevatte 60 items, hieruit zijn een aantal kortere versies ontwikkeld: de GHQ-30, de GHQ-28 en de GHQ12. Een hoge score geeft aan dat er een verhoogde kans is op de aanwezigheid van psychische stoornissen in de vier weken voorafgaand aan het interview. Manier van afname Schriftelijk in te vullen door de patiënt zelf. Op grond van de GHQ kunnen geen psychiatrische diagnoses worden gesteld. Afnameduur Doelgroep 5 minuten voor de GHQ-12, 10 minuten voor de GHQ-28 en de GHQ-30. Volwassenen. Validiteit en betrouwbaarheid Inhoud vragenlijst en scoring De 28 item versie heeft vier subschalen: somatische symptomen, angst en slapeloosheid, sociaal functioneren en depressie. Ieder GHQ-item heeft vier antwoordcategorieën: (1) helemaal niet, (2) niet meer dan gewoonlijk, (3) wat meer dan gewoonlijk en (4) veel meer dan gewoonlijk. Alleen afwijkingen van het normale dagelijks functioneren (antwoordcategorieën (3) en (4) krijgen waarde 1 i.p.v. 0) worden gescoord. De totaalscore geeft het aantal items weer waarbij er sprake is van een afwijking van het normale functioneren. Validiteit voldoende, betrouwbaarheid goed.* Prijs en beschikbaarheid Beschikbaar. Het is niet duidelijk of er kosten verbonden zijn aan het gebruiken van de vragenlijst. * 11 De GHQ-12 wordt gebruikt in het Nationaal Panel Chronisch Zieken en Gehandicapten (NPCG). Bron: RIVM (2007). Gezondheidsonderzoek naar rampen.

Irrational Beliefs Inventory (IBI) Achtergrond en doelstelling Doel: meten van (irrationele) cognities (gedachten). Het modificeren van irrationele gedachten is een effectieve manier om psychische klachten van uiteenlopende aard te verhelpen of te doen verminderen. Manier van afname Schriftelijk in te vullen door de patiënt zelf. Afnameduur De Irrational Beliefs Inventory (IBI) is ontwikkeld door het Noordelijk Centrum voor Gezondheidsvraagstukken (NCG) van de Rijksuniversiteit Groningen. 5 tot 10 minuten. Validiteit en betrouwbaarheid Betrouwbaar en valide.* Doelgroep Volwassenen Prijs en beschikbaarheid Inhoud vragenlijst en scoring De IBI bestaat uit 50 items en heeft 5 dimensies. Deze dimensies corresponderen met vijf irrationele basisideeën: piekeren (12 items), rigiditeit (14 items), behoefte aan waardering (7 items), externe controle (7 items) en probleemvermijding (10 items). Gebruik van de test is slechts toegestaan na schriftelijke toestemming van het NCG en na overeenstemming met betrekking tot de vergoeding voor het gebruik. Items worden op een vijfpuntsschaal gescoord. Het optellen van de score per item levert een totaalscore op die als algemene maat voor irrationeel denken kan worden gehanteerd. * 12 De IBI wordt gebruikt om irrationele cognities van werknemers met een psychische aandoening te kwantificeren. Bron: NCG (1993). Irrational Beliefs Inventory

Beck Depression Inventory Achtergrond en doelstelling Manier van afname Meten van de algehele ernst van een depressie. De test meet de cognitieve, affectieve somatische en vegetatieve symptomen. Alle antwoorden op deze symptomen bij elkaar, gereflecteerd in de totaalscore, levert een maat voor de algehele ernst van depressie. Afnameduur Doelgroep Inhoud vragenlijst en scoring De vragenlijst bestaat uit 21 rijtjes uitspraken van klachten waaruit de onderzochte persoon de meest karakteristieke uitspraak moet kiezen die het beste beschrijft hoe men zich de afgelopen week met vandaag erbij voelde. Er zijn 3 dimensies: de Affectieve, de Somatische en de Cognitieve dimensie. 5 tot 10 minuten Validiteit en betrouwbaarheid Adolescenten en volwassenen vanaf 13 jaar. Schriftelijk. Betrouwbaar en valide.* Prijs en beschikbaarheid Handleiding en scoreformulier (blok à 100 vel) zijn eenvoudig verkrijgbaar. Prijs circa 125. De test wordt veel gebruikt door o.a. huisartsen. Elk item wordt gescoord op een vierpuntsschaal die van 0 tot 3 loopt. Optellen van de antwoorden levert een totaalscore op, een maat voor de algehele ernst van depressie. Een score van 15 of meer duidt op een bepaalde mate van van depressie. * Bron: Does, A.J.W. van der (2002). BDI-II-NL. Handleiding. De Nederlandse versie van de Beck Depression Inventory-2nd edition 13

Center for Epidemiologic studies Depression Scale (CES-D) Achtergrond en doelstelling Validiteit en betrouwbaarheid Doel: meten van depressieve symptomen. Doelgroep Prijs en beschikbaarheid Volwassenen Inhoud vragenlijst en scoring Het instrument telt 20 items met vier antwoordcategorieën per item. Per item kan een score van 0 tot en met 3 worden gehaald. De schaal heeft dus een range van 0 tot 60. Hoe hoger de score hoe meer gevoelens van depressie aanwezig zijn. De mensen met een score van 16 of hoger worden beschouwd als possible cases. Er wordt gevraagd naar de toestand gedurende de afgelopen week. Betrouwbaar en valide.* Vrij en kosteloos beschikbaar. De CES-D is veelvuldig gebruikt bij ouderen en heeft ook in Nederlandse vertaling gunstige psychometrische eigenschappen.** Manier van afname Schriftelijke of afname via een interview. Afnameduur * Bron: 5 tot 10 minuten. ** NCG (1995). CES-D Bron: Beekman e.a. (1994). Een screeningsinstrument voor depressie bij ouderen in de algemene bevolking: de bruikbaarheid van de CES-D, Tijdschift voor Gerontologie en Geriatrie, 25, 95-103. 14

Beoordelen van meetinstrumenten (1) De meetinstrumenten kunnen op verschillende criteria vergeleken worden. Wij hebben de meetinstrumenten vergeleken op de volgende criteria (in volgorde van belangrijkheid): Betrouwbaarheid en validiteit Een vragenlijst is betrouwbaar wanneer herhaalde afnamen onder gelijke omstandigheden tot gelijke scores leiden. Een vragenlijst is valide wanneer deze daadwerkelijk meet wat we wensen te meten, namelijk kwaliteit van leven of psychische gezondheid, en niet (mede) iets anders. In het Gezondheidsonderzoek naar rampen heeft het RIVM vragenlijsten voor algemene en psychosociale gezondheid beoordeeld. De betrouwbaarheid en validiteit van de SF-36/SF-12, de MHI-5 en de GHQ-12 werden als voldoende of goed beoordeeld. De EuroQol (EQ-5D en EQ-6D) werd beoordeeld als onvoldoende betrouwbaar en valide en achten wij dan ook niet geschikt voor gebruik in het onderzoek. De ABS is niet beoordeeld door het RIVM in het gezondheidsonderzoek naar rampen. Wel vermeldt zij in het Nationaal Kompas Volksgezondheid dat de vragen over negatieve gevoelens betrouwbaarder en meer valide zijn dan de vragen over positieve gevoelens. 1. aansluiten bij het doel van het onderzoek; 2. referenties; 3. betrouwbaarheid & validiteit; en 4. afnameduur. Aansluiten bij het doel van het onderzoek Het belangrijkste criterium is het aansluiten van de vragenlijst bij het doel van het onderzoek. Het doel van het onderzoek is het meten van veranderingen in kwaliteit van leven en psychische gezondheid. Instrumenten die enkel depressie meten, meten geen andere psychosociale klachten zoals angstigheid. Wij achten om deze reden de Beck Depression Inventory en de CES-D niet geschikt voor het onderzoek. De IBI meet (irrationele) cognities en sluit daarom minder goed aan bij het doel. COOP/WONCA charts worden met name gebruikt voor het meten van veranderingen in lichamelijke gezondheid en sluiten om die reden minder goed aan bij het doel van het onderzoek. De SF-36/SF-12, de EuroQol, de MHI-5, de ABS en de GHQ-12 sluiten wel goed aan bij het doel van het onderzoek aangezien deze instrumenten specifiek kwaliteit van leven en/of psychische gezondheid meten. 15 Met het oog op het uiteindelijke effect wat met het onderzoek beoogd wordt, het aantonen van de positieve effecten van zingeving op de kwaliteit van leven en de psychische gezondheid om zingevingsinterventies gefinancierd te krijgen, achten wij het van groot belang dat de vragenlijst algemeen aanvaard of gangbaar is. De mate waarin de lijst in Nederland wordt gebruikt in andere onderzoeken vinden wij dan ook van groot belang.

Beoordelen van meetinstrumenten (2) Daarnaast kunnen scores van algemeen aanvaardbare en gangbare vragenlijsten worden vergeleken met reeds gepubliceerde scores of referentiewaarden, hetgeen een goede interpretatie bevordert. De GHQ-12 wordt gebruikt in het Nationaal Panel Chronisch Zieken en Gehandicapten (NPCG). De SF-36 wordt gebruikt in het NPCG en wordt meegenomen in het Nationaal Kompas Volksgezondheid. De SF-12 wordt zowel gebruikt in het Nationaal Kompas Volksgezondheid, in de gezondheidsenquête (POLS) van het CBS en door GGD s in de Lokale en Nationale Monitor Gezondheid. Ook de MHI-5 wordt gebruikt in de gezondheidsenquête (POLS) van het CBS en door GGD s in de Lokale en Nationale Monitor Gezondheid. Voorheen gebruikte het CBS de ABS om psychische gezondheid te meten. De meest gangbare en algemeen aanvaardbare vragenlijsten lijken de SF-36, de SF-12 en de MHI-5 te zijn. Afnameduur Gezien de doelgroep van de vragenlijsten, ouder wordende mensen (55), is het van belang de afnameduur van de vragenlijst te beperken. Wij hebben als criterium een aantal van maximaal 30 vragen aangehouden. De SF-36 bevat 36 items en lijkt daarom minder geschikt voor gebruik in dit onderzoek. 16 In de tabel op de volgende pagina is de beoordeling van de verschillende vragenlijsten samengevat. Daarna volgt de keuze voor de meest geschikte vragenlijst(en) voor het onderzoek.

Meetinstrumenten vergeleken Aansluiten doel onderzoek Betrouwbaarheid & validiteit Afnameduur / / / -/ COOP/WONCA - EuroQol - MHI-5 ABS /- /- GHQ-12 IBI - /- - Beck Depression Inventory - CES-D - SF-36 / SF-12 Aansluiten bij het doel van het onderzoek: Het doel van het onderzoek is het meten van veranderingen in kwaliteit van leven en psychische gezondheid. Betrouwbaarheid & validiteit: In hoeverre het instrument betrouwbaar en valide is. : In hoeverre het instrument in Nederland wordt gebruikt. Instrumenten die door meerder onderzoeksinstituten of instellingen gebruikt worden zijn het hoogst gescoord. Afnameduur: Instrumenten met meer dan 30 vragen worden gescoord met een -. 17

Keuze meetinstrument: de SF-12, de MHI-5 en de GHQ-12 (1) SF-12 Keuze SF-12 en MHI-5 Op de vorige pagina s hebben we de meetinstrumenten vergeleken op vier kenmerken: aansluiten bij het doel van het onderzoek, betrouwbaarheid & validiteit, referenties en afnameduur. Deze vier kenmerken vinden wij het meest belangrijk bij de keuze voor een meetinstrument. De SF-12 is een verkorte versie van de SF-36 en bevat 12 vragen waardoor de afnameduur beperkt is. De SF-12 wordt gebruikt in het Nationaal Kompas Volksgezondheid, in de gezondheidsenquête (POLS) van het CBS en door GGD s. Uit deze vergelijking komen de SF-12 en de MHI-5 als beste meetinstrumenten naar voren. De SF-12 meet kwaliteit van leven, de MHI-5 psychische gezondheid. Deze vragenlijsten zullen dan ook gebruikt worden in de pilots om de effecten van zingeving te meten. MHI-5 Met de keuze voor deze instrumenten wordt aangesloten bij instrumenten die in gerenommeerde Nederlandse onderzoeksinstituten, zoals het RIVM en het CBS, en Nederlandse instellingen, zoals de GGD s, gebruikt worden om kwaliteit van leven te meten en psychische gezondheid te meten. Door het gebruik van gangbare en aanvaardbare vragenlijsten wordt de kans op uiteindelijke financiering van zingeving vergroot. De MHI-5 meet specifiek de psychische gezondheid. Aangezien zingevingsinterventies erop gericht zijn met name dit domein van de gezondheid te verbeteren is het een geschikt instrument. De vragenlijst bevat slechts 5 vragen en heeft daarmee een korte afnameduur. De test wordt veel gebruikt door GGD s en wordt meegenomen in de jaarlijkse gezondheidsenquête van het CBS. Combinatie SF-12 en MHI-5 Door aan te sluiten bij de vragenlijsten die door deze instituten en instellingen gebruikt worden kunnen tevens de resultaten van het onderzoek vergeleken worden met resultaten van de Nederlandse bevolking. Beide vragenlijsten zijn vrij en kosteloos beschikbaar en kunnen door de patiënt zelf (thuis) worden ingevuld. * 18 Er is een (beperkte) mate van overlap tussen de SF-12 en de MHI-5. Door het aanvullen van de SF-12 met drie psychische items uit de SF36 kan de MHI-5 worden berekend.* Dit wordt ook gedaan door het CBS in de jaarlijkse gezondheidsenquête. Ook GGD s maken gebruik van een combinatie van de SF-12 en de MHI-5 om de kwaliteit van leven en de psychische gezondheid te meten, o.a. in de ouderenmonitor. CBS (2001). Plausibiliteit nieuwe metingen algemene gezondheid en leefstijlen 2001.

Keuze meetinstrument: de SF-12, de MHI-5 en de GHQ-12 (2) Keuze GHQ-12 In de kick-off meeting gehouden op 25 januari 2010 heeft Stichting Maat aangegeven dat zij ook graag de GHQ-12 vragenlijst wil gebruiken, aangezien de vragen uit deze lijst goed aansluiten op de klachtenpatronen van mensen die in aanmerking komen voor zingevingsondersteuning. Daarom is besloten ook de GHQ-12 vragenlijst te gebruiken in de pilots. 19

Hoofdstuk 3 Professionals: werktevredenheid (arbeidssatisfactie)

Hoofdstuk 3 - Professionals: werktevredenheid (arbeidssatisfactie) Meten van werktevredenheid Het verlenen van zingevingsondersteuning aan zorgprofessionals kan leiden tot meer aandacht voor en meer inzicht in de zin van het werk: het geeft het werk meer betekenis en zorgt voor een hogere mate van voldoening. Meer betekenis en meer voldoening in het werk zorgen ervoor dat de werktevredenheid van de zorgprofessionals toeneemt. Om het effect van het transitie-experiment Zingeving op MAAT op zorgprofessionals te meten wordt de mate van tevredenheid met het werk voor en na de zingevingsondersteuning vastgesteld en vergeleken. Meten van werktevredenheid Er zijn vele instrumenten ontwikkeld die werktevredenheid of arbeidssatisfactie meten. Het merendeel van deze instrumenten is ontwikkeld in het buitenland. De meest bekende instrumenten om werktevredenheid te meten zijn de Minnesota Satisfaction Questionnaire (MSQ) en de Job Satisfaction Survey (JSS). Deze vragenlijsten zijn in het Engels, een algemeen geaccepteerde Nederlandse vertaling van deze vragenlijsten is niet beschikbaar. In Nederland is een vragenlijst voor werktevredenheid beschikbaar die speciaal ontwikkeld is voor de Nederlandse zorgsector, de Maastrichtse Arbeidssatisfactie Schaal voor de Gezondheidszorg (MAS-GZ). Het Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg (het NIVEL) gebruikt dit instrument al vele jaren in onderzoeken waar werktevredenheid onder zorgprofessionals gemeten wordt. 21 Een andere schaal die in Nederland veel gebruikt wordt, voornamelijk door arbodiensten, is de Vragenlijst Beleving en Beoordeling van Arbeid (VBBA). Naast werktevredenheid meet deze vragenlijst factoren als werkdruk en werkstress. PwC heeft in opdracht van ActiZ een vragenlijst ontwikkeld om de mening over het werk van medewerkers die werkzaam zijn in de verpleging, verzorging en thuiszorg te meten. Deze vragenlijst, de MedewerkerMonitor, is al in 145 organisaties toegepast. De bovengenoemde drie instrumenten, de MAS-GZ, de VBBA en de MedewerkerMonitor, worden hierna kort besproken. Tot slot zal de keuze voor de meest geschikte vragenlijst voor het onderzoek worden toegelicht.

Hoofdstuk 3 - Professionals: werktevredenheid (arbeidssatisfactie) De Maastrichtse Arbeidssatisfactie Schaal voor de Gezondheidszorg (MAS-GZ) Achtergrond en doelstelling Meten van de arbeidssatisfactie van werknemers. De Maastrichtse Arbeidssatisfactie Schaal voor de Gezondheidszorg (MAS-GZ) is de eerste werktevredenheidslijst in Nederland die specifiek voor de gezondheidszorg is ontworpen. Validiteit en betrouwbaarheid Prijs en beschikbaarheid Doelgroep Betrouwbaar en valide. Er kunnen eventueel subschalen worden weggelaten die niet van toepassing zijn. Volwassenen werkend in de gezondheidszorg. De vragenlijst is niet digitaal beschikbaar. Wij hebben de vragenlijst opgevraagd bij één van de ontwikkelaars van de schaal die de vragenlijst heeft opgestuurd. De vragenlijst mag gratis gebruikt worden. Wel dient verwezen te worden naar het artikel dat geschreven is over de schaal. Inhoud vragenlijst en scoring De MAS-GZ bestaat uit 21 items en bevat zeven subschalen die gezamenlijk maar los van elkaar inhoud geven aan de arbeidssatisfactie. De zeven subschalen betreffen de tevredenheid met het afdelingshoofd, met promotiemogelijkheden, met de kwaliteit van zorg, met groeimogelijkheden, met contacten met collega s, met contacten met patiënten/cliënten en tenslotte met feedback/duidelijkheid over het werk. Elke subschaal bevat 3 items. NIVEL heeft de test meerdere malen gebruikt, o.a. voor het meten van de werktevredenheid onder verpleegkundigen en verzorgenden. Ook is de test gebruikt voor het meten van de effecten van kleinschalige innovatieve dementie-projecten in zorginstellingen.* In een onderzoek uitgevoerd voor het sectorfonds voor de ambulancezorg SOVAM naar o.a. de arbeidssatisfactie van centralisten ambulancezorg is de MAS-GZ gebruikt voor het meten van de arbeidssatisfactie. ** Zowel een totaalscore als een score per subschaal kan berekend worden. De range loopt van 1 (zeer ontevreden) tot 5 (zeer tevreden). Een hogere score duidt op meer tevredenheid. * Manier van afname en afnameduur Schriftelijk, circa 5 minuten. Vragen kunnen ook digitaal worden gesteld middels een internetenquête. NIVEL (2009). Innovaties in de zorg. ** SOVAM (2003). Arbeidssatisfactie en kwaliteit van zorg van centralisten ambulancezorg 22

Hoofdstuk 3 - Professionals: werktevredenheid (arbeidssatisfactie) Vragenlijst Beleving en Beoordeling van de Arbeid (VBBA) Achtergrond en doelstelling Met behulp van de VBBA vragenlijst kunnen werkbeleving, tevredenheid, werkdruk en andere veroorzakers van werkstress gemeten worden (psychosociale arbeidsbelasting). De VBBA wordt met name gebruikt door arbodiensten. Middels een VBBA-onderzoek kan min of meer objectief worden vastgesteld of werknemers dreigen uit te vallen door psychische klachten, zoals overspannenheid of burnout. Manier van afname Afnameduur Circa 15 minuten. Validiteit en betrouwbaarheid Resultaten van het onderzoek kunnen vergeleken worden met benchmarks. Doelgroep Schriftelijk of via internet. Betrouwbaar. Prijs en beschikbaarheid Werkenden. De VBBA-methode wordt beheerd door SKB Vragenlijst Services. Kosten voor 50 vragenlijsten (schriftelijke afname): circa 200. Inhoud vragenlijst en scoring De VBBA-kernmethode bestaat uit 14 schalen met in totaal 108 vragen. Voorbeeld van schalen: werktempo en werkhoeveelheid, emotionele belasting, afwisseling in het werk, relatie met collega s, plezier in het werk, piekeren en betrokkenheid bij de organisatie. Alle vragen worden gecodeerd: het meest ongunstige antwoord levert de meeste punten op. Per schaal wordt een schaalscore berekend door het aantal punten te standaardiseren naar een score tussen 0 en 100. 23 De methode wordt veel gebruikt in onderzoek door arbodiensten waarbij het vaak gekoppeld wordt aan het Periodiek ArbeidsGezondheidskundig Onderzoek (PAGO-onderzoek).

Hoofdstuk 3 - Professionals: werktevredenheid (arbeidssatisfactie) De MedewerkerMonitor (MM) Achtergrond en doelstelling De MedewerkerMonitor meet de mening over het werk van medewerkers die werkzaam zijn in de verpleging, verzorging en thuiszorg (VVT). De MM is door PricewaterhouseCoopers ontwikkeld in opdracht van ActiZ en bestaat sinds 2007. Manier van afname Schriftelijk of digitaal. Afnameduur Circa 15 minuten. De MedewerkerMontior is onderdeel van de benchmark VVT. Validiteit en betrouwbaarheid Doelgroep Volwassenen werkend in de gezondheidszorg. Prijs en beschikbaarheid Inhoud vragenlijst en scoring De MM bevat 85 vragen verdeeld over drie hoofdthema s: kwaliteit van het werk, kwaliteit van de organisatie en kwaliteit van de zorgverlening. Scores worden omgerekend naar een 10-puntsschaal. Uiteindelijk ontstaat een totaalscore (rapportcijfer). Ook per deelonderwerp is een score te berekenen. Betrouwbaar en valide. De vragenlijst is uitgebreid getest. Er bestaat de mogelijkheid om vragen weg te laten. Te bepalen in overleg met ActiZ. 24 De MM is reeds in 145 organisaties toegepast, meer dan 100.000 werknemers hebben de MM inmiddels ingevuld.

Hoofdstuk 3 - Professionals: werktevredenheid (arbeidssatisfactie) Beoordelen van meetinstrumenten (1) Net als bij de meetinstrumenten voor kwaliteit van leven en psychische gezondheid hebben we de vragenlijsten voor arbeidssatisfactie vergeleken op de volgende criteria: Betrouwbaarheid & validiteit Alle drie de vragenlijsten voldoen aan de eisen van betrouwbaarheid en validiteit. 1. aansluiten bij het doel van het onderzoek; 2. referenties; 3. betrouwbaarheid & validiteit; en 4. afnameduur. Alle drie de vragenlijsten worden veelvuldig in Nederland gebruikt. De VBBA wordt veelvuldig gebruikt in organisaties om werkbeleving, werkdruk en werkstress te meten. Resultaten van de VBBA kunnen vergeleken worden met resultaten van andere organisaties (benchmarks). Het bureau dat de VBBA uitgeeft beschikt over gegevens van meer dan 900.000 respondenten uit Nederland, waaruit voor elke branche specifieke en actuele benchmarks zijn samen te stellen. Ook de MAS-GZ wordt veel gebruikt in Nederland. Recentelijk is de MAS-GZ gebruikt in een onderzoek uitgevoerd door het NIVEL naar de effecten van een aantal kleinschalige dementie-projecten in zorginstellingen. Een van deze projecten, Zorg voor elkaar, gaat ervan uit dat wanneer verzorgenden ruimte krijgen om aandachtiger zorg te verlenen, dit zal leiden tot verbetering van de kwaliteit van leven bij bewoners van zorginstellingen en tot een verhoging van de arbeidstevredenheid. Tevredenheid van medewerkers is vastgesteld met de MAS-GZ. De MM is reeds in 145 Nederlandse zorginstellingen toegepast, meer dan 100.000 werknemers hebben de MM inmiddels ingevuld. Aansluiten bij het doel van het onderzoek Het doel van het onderzoek onder zorgprofessionals is het meten van arbeidssatisfactie. De MAS-GZ en de MM zijn speciaal voor dit doel ontwikkeld en zijn dan ook geschikt voor gebruik in dit onderzoek. De VBBA meet ook werktevredenheid, zij het dan niet specifiek voor zorgprofessionals. In de kick-off sessie heeft Stichting Maat echter aangegeven dat de VBBA in haar ogen zeer goed aansluit bij het onderzoek aangezien een aantal subschalen van de VBBA zoals piekeren, geestelijke belasting en emotionele belasting zeer goed aansluiten bij de effecten die zingeving bij zorgprofessionals beoogd te bereiken. Het feit dat zingeving ook effect beoogd te hebben op factoren als werkstress en werkdruk maakt de VBBA geschikter dan de MAS-GZ en de MM, aangezien de MAS-GZ en de MM deze factoren minder expliciet meenemen. 25

Hoofdstuk 3 - Professionals: werktevredenheid (arbeidssatisfactie) Beoordelen van meetinstrumenten (2) Afnameduur Het criterium afnameduur achten wij voor zorgprofessionals iets minder van belang dan voor patiënten. Wij hebben als criterium een aantal van maximaal 40 vragen aangehouden. Voor alle drie de vragenlijsten geldt echter dat er vragen weggelaten kunnen worden die minder van belang zijn in dit onderzoek, waardoor de afnameduur beperkt wordt. 26

Hoofdstuk 3 - Professionals: werktevredenheid (arbeidssatisfactie) Meetinstrumenten vergeleken Aansluiten doel onderzoek Betrouwbaarheid & validiteit Afnameduur MAS-GZ VBBA MedewerkerMonitor (MM) Aansluiten bij het doel van het onderzoek: Het doel van het onderzoek is het meten van (veranderingen in) werktevredenheid van zorgprofessionals (als gevolg van zingevingsondersteuning). Betrouwbaarheid & validiteit: In hoeverre het instrument betrouwbaar en valide is. : In hoeverre het instrument in Nederland wordt gebruikt om werktevredenheid van zorgprofessionals te meten. Afnameduur: Instrumenten met meer dan 40 vragen worden gescoord met een -. Aangezien voor alle vragenlijsten geldt dat er vragen weggelaten kunnen worden zijn alle lijsten met een gescoord. 27

Hoofdstuk 3 - Professionals: werktevredenheid (arbeidssatisfactie) Keuze meetinstrument: de VBBA Op de vorige pagina hebben we de meetinstrumenten vergeleken op vier kenmerken: aansluiten bij het doel van het onderzoek, betrouwbaarheid & validiteit, referenties en afnameduur. Deze vier kenmerken vinden wij het meest belangrijk bij de keuze voor een meetinstrument. Uit onze vergelijking komt de VBBA als meest geschikte meetinstrument naar voren. In samenspraak met de organisatie die de VBBA-vragenlijst uitgeeft, SKB, zal een vragenlijst worden samengesteld met enkel subschalen die van toepassing zijn voor het meten van effecten van zingevingsondersteuning op zorgprofessionals in de pilot. 28