Rijksmonument Oudekerksplein 17

Transcriptie

1 VERENIGING VRIENDEN VAN DE AMSTERDAMSE BINNENSTAD Rijksmonument Oudekerksplein 17 Nummer: 3992 Redengevende omschrijving: Tegen de zuidzijde van de Oudekerkstoren gebouwd huis (XVIII), ten dele onder schilddak, ten dele onder plat dak. Goede roedenverdeling. Inleiding Op 15 mei 2013 constateerde de VVAB dat er in Oudekerksplein 17 werkzaamheden plaatsvonden. De deur stond open, we spraken de werklieden en we maakten een foto (afb. 1). Twee scheidingswanden bleken gesloopt, vooruitlopend op het plan van de Stichting de Oude Kerk om de eeuwenoude kerk te transformeren tot een kunsthal. 1 Deze sloop was in strijd met een eerder ontvangen geruststelling van de Stichting de Oude Kerk dat er nooit sprake is geweest van het doorbreken van muren, dat is niet aan de orde en voor de plannen ook geenszins noodzakelijk. 2 Op 18 mei stuurde de VVAB een naar de behandelende monumentenadviseur van Bureau Afb. 1. Interieur van het vml. woonhuis Oudekerksplein 17 na sloop van de inwendige muren. (Foto W.S.) Monumenten & Archeologie (BMA), met de vraag of hij iets af wist van deze sloop en of er aanleiding voor de vereniging was een klacht in te dienen bij het stadsdeel. Op 21 mei antwoordde niet hij, maar het hoofd van de afdeling monumenten van BMA: We zullen contact opnemen met het stadsdeel en via hen krijg je het volledige antwoord. 3 Dat antwoord kwam echter niet. Op 22 mei stuurde de VVAB daarom een brief naar het stadsdeel waarin om een bouwstop werd verzocht en een herstelsanctie indien blijkt dat de gesloopte onderdelen monumentaal waren. 4 Dezelfde dag nog antwoordde een ambtenaar van het stadsdeel per dat de gemelde werkzaamheden, voor zover nu bekend, niet vergunningsplichtig zijn. 5 Vooralsnog heeft de VVAB hiervoor geen inhoudelijke onderbouwing mogen ontvangen. Wel werd door Het Parool uit de mond van de BMA-monumentenadviseur opgetekend: Het zijn wanden die niet oud zijn en niet in een oude structuur liggen. 6 Ook het formele antwoord van het stadsdeel bevatte geen andere inhoudelijke gronden dan de genoemde bewering dat de muren niet oud zijn en niet in de historische structuur staan. In dit document wordt onderzocht of het terecht was om de gesloopte muren als niet waardevol te beschouwen. 7 Hoe oud zijn de gesloopte muren? Staan ze in de historische structuur? Wat verstaan we eigenlijk, in dit geval, onder de historische structuur? 1 Het verbouwingsplan van de Stichting de Oude Kerk heeft de VVAB nog niet mogen ontvangen. Wel heeft de VVAB kennis genomen van een uitgelekt concept dat op verzoek van de Stichting de Oude Kerk is verwijderd van onze website. In plaats daarvan werd ons een samenvatting van het businessplan verstrekt. Zie: Het plan zou met de VVAB worden besproken. De werkzaamheden in Oudekerksplein 17 tonen aan dat het plan al wordt uitgevoerd. 2 van Jacqueline Grandjean aan Walther Schoonenberg, 6 november van Karin Westerink aan Walther Schoonenberg, 21 mei Zie: 5 van Lucas Janbroers aan Walther Schoonenberg, 22 mei Binnenstadvriend ditmaal iets te snel. Het Parool, 10 juni Onderzoek ter plaatse was niet mogelijk, omdat daarvoor geen toestemming is verkregen. 1

2 Oude Kerk en randbebouwing De Oude Kerk behoort tot de belangrijkste Rijksmonumenten van Amsterdam. Het is niet alleen het oudste stenen gebouw, het is ook een buitengewoon gaaf en authentiek complex waarvan het oudste bouwspoor teruggaat op 1370 en diverse bouwperioden hun sporen hebben achtergelaten (afb. 2). De kerk is herkenbaar als een oude middeleeuwse kerk, terwijl de hervorming met name aan het interieur een oud-hollands karakter heeft gegeven. Het gebouw wordt gekenmerkt, zoals Kees Fens dat formuleerde in zijn inleiding in Janses levenswerk, door een verheugende onoverzichtelijkheid, een in de geschiedenis van haar gebruik gegroeide kerk eigen. 8 Het is deze onoverzichtelijkheid die de Stichting de Oude Kerk nu wil opheffen om een zo leeg mogelijke tentoonstellingshal te creëren. Afb. 2. Achtereenvolgende bouwperioden van de Oude Kerk, inclusief bijgebouwen. Janse Oudekerksplein 17 is de randbebouwing ten zuiden van de toren. Ook een aantal restauratiefasen hebben belangrijk bijgedragen aan het complex zoals het thans bestaat. De belangrijkste restauratie vond plaats in de periode De doelstelling van deze restauratie, onder begeleiding van het zojuist opgerichte Bureau Monumentenzorg (BMZ), was behalve bouwtechnische consolidatie het bestaande karakter van het gebouw als kerk te behouden en te versterken. De bestemming van de Oude Kerk heeft niet ter discussie gestaan, in tegenstelling tot die van de Nieuwe Kerk, waarvan de restauratie niet eens zo veel later begon. Monumentenpionier Mr. U.W.M. Stheeman, één van de oprichters van de Stichting de Oude Kerk, was een warm pleitbezorger voor de functie van 'zijn' Oude Kerk: Da s nog steeds een lieve kerk, zucht hij, lieflijker dan de Nieuwe Het uitgangspunt van de restauratie vormde niet zozeer het respect voor de historisch gegroeide toestand, maar het creëren van een evenwicht tussen behoud en bruikbaarheid. Aan de functie van het gebouw als kerk werd een museale bestemming toegevoegd. 10 Ook in vond nog een restauratieve ingreep gericht op consolidatie plaats. Belangrijke werkzaamheden vormde in deze periode het herstel van een beschermende gordel van lage aanbouwen rondom de kerk, zoals die door de eeuwen was gegroeid. Voor een deel betrof het hier herbouw, zoals het geval was bij Oudekerksplein 11 en de loods. De gaten op de noodwestelijke hoek van de kerk, ontstaan in 1912, werden weer gevuld. Het doel van deze werkzaamheden was het herstel van het karakter van een geheel door bebouwing omsloten kerk. 11 Alleen de hoek bij het Noorderportaal werd opengelaten, om de gereconstrueerde traptoren zichtbaar te houden. 8 Janse 2004: p Drie monumentenpioniers in discussie. De Lamp (voorloper van Binnenstad) 100, oktober Janse 2004: p Janse 2004: p

3 Ongetwijfeld zal bij deze restauratieve ingreep als uitgangspunt de door Justus Vingboons en Nicolaas Listingh vervaardigde plattegrond uit hebben gediend. Op deze prachtige tekening staan ook de bijgebouwen, inclusief hun inwendige indelingen, ingetekend. De plattegrond kan als de belangrijkste overgeleverde opmetingstekening van de Oude Kerk worden beschouwd (afb. 3). 12 Afb. 3. Plattegrond opgemeten door Justus Vingboons in opdracht van kerkmeester Nicolaas Listingh. De tekeningen uit 1683 zijn niet bewaard gebleven, wel de gravures die Listingh naar deze tekeningen liet maken. Oudekerksplein 17 Het afzonderlijk onder nummer 3992 in het Rijksregister ingeschreven Oudekerksplein 17 betreft de aanbouw aan de zuidzijde van de toren, gelegen tussen de toren en de doopkapel. De redengevende omschrijving, zoals gewoonlijk weer uiterst summier, luidt: Tegen de zuidzijde van de Oudekerkstoren gebouwd huis (XVIII), ten dele onder schilddak, ten dele onder plat dak. Goede roedenverdeling. Volgens Janse werd in 1590 een woonhuis in de hoek van de toren en de kerk gebouwd voor notaris David Mostart. 13 Op de plattegrond van Vingboons/Listingh uit komt de 17de-eeuwse staat van dit woonhuis voor, waarvan ook de indeling duidelijk is aangegeven (zie afb. 3 en 4). In de 17de eeuw was er een doorgang naar de traptoren aan de zuidzijde van de toren en de kerk zelf die op de plattegrond goed te zien is. De gang was niet toegankelijk vanuit het woonhuis. Tijdens de ommanteling van de toren in 1748 werd een deel van het woonhuis gesloopt en daarna opnieuw opgebouwd. Van de gelegenheid werd gebruikt gemaakt om schuiframen aan te brengen. Het gevolg van de ommanteling was dat de gang smaller werd. Waarschijnlijk is toen de gang bij het woonhuis getrokken en werd de toegang naar 12 Zie tevens als afb. OA 22a in Janse 2004: p Deze gegevens zijn ontleend aan Janse 2004: p

4 de kerk dichtgemetseld. Zoals Janse het formuleert, herinnert (de gang) aan de toegang naar de traptoren, zoals weergeven in de plattegrond van Vingboons.14 Afb. 4. Plattegrond van Vingboons/Listingh uit (detail van afb. 3). Afb. 6. Op een oude foto is het biljartfabriekje van A. Rijken & Zoon te zien. De linkerdeur is dichtgemaakt (alleen het bovenlicht is blijven bestaan). Afb. best (SAA). Afb. 5. Plattegrond van Janse uit 2004 met de ommanteling van de toren. De gesloopte muren zijn rood gekleurd. Aan de tekening is in blauw een nieuw opgetrokken scheidingswand aangegeven geplaatst met het doel twee gescheiden woningen te realiseren (detail van afb. 2). Afb. 7. Het huidige exterieur van Oudekerksplein 17 met gevels grotendeels uit ca en schuiframen uit 1748, gerestaureerd in 1978 door Bureau Monumentenzorg. Foto W.S. In de eerste helft van de 20ste eeuw was in het woonhuisje een biljartfabriekje gevestigd. Ten behoeve van dit bedrijf zijn waarschijnlijk (delen van) de inwendige muren gesloopt, maar zeker is dat niet. De linkertoegangsdeur had geen betekenis meer en is veranderd in een venster (afb. 6). Op de plattegrond gemaakt door Janse is echter de historische structuur, inclusief de linkertoegangsdeur weer aanwezig. Op een foto uit 1982 is de teruggebrachte toegangsdeur reeds te zien.15 Vermoedelijk tegen het einde van de restauratiefase , waarschijnlijk in 1978, werd het woonhuis onder begeleiding van BMZ gerestaureerd. De linker-toegangsdeur werd teruggebracht (afb. 7). Daarmee liep dit herstel vooruit op de restauratiefase , waarin de overige randbebouwing is gerestaureerd en gedeeltelijk gereconstrueerd. Op de plattegrond, Janse 2004: p Zie afb. B (SAA). 4

5 gemaakt door Janse in 2004 (afb. 5), heeft het woonhuisje een indeling die exact overeenkomt met de historische situatie zoals weergegeven op de plattegrond van Vingboons/Listingh (afb. 4). Dit zijn de scheidingswanden die thans zijn gesloopt. De muren die nu zijn gesloopt, staan dus in de historische structuur. Door de sloop van de muren is er één ongedeelde ruimte ontstaan en is de historische structuur minder goed afleesbaar. Het is overigens niet helemaal duidelijk of de gesloopte scheidingswanden zijn gebouwd in 1978 of 1997, maar voor de vraag of ze in de historische structuur staan doen dat niet zoveel ter zake. Het materiaalgebruik duidt echter eerder op de jaren zeventig dan op de jaren negentig. Conclusie Het bijzondere van de Oude Kerk is dat deze haar functie tot op de dag van vandaag heeft weten te behouden. De randbebouwing is bij de laatste restauratie op zorgvuldige wijze hersteld. Daarbij schroomde men niet om een oudere situatie te herstellen, namelijk die van vóór de komst van het biljartfabriekje, dat wil zeggen de gevel en het inwendige indeling van het 18de-eeuwse woonhuisje. Dit gebeurde op basis van de plattegrond van Vingboos en Listingh uit De gesloopte scheidingsmuren staan dus in de historische structuur, gedefinieerd als de situatie zoals opgetekend door Vingboons en Listingh. De huidige werkzaamheden wissen op hun beurt weer de restauratie van 1978 uit, overigens eveneens in strijd met het huidige restauratiebeleid om de bestaande toestand zoveel mogelijk te conserveren. Walther Schoonenberg, 17 juni 2013 Literatuur H. Janse. De Oude Kerk te Amsterdam. Bouwgeschiedenis en restauratie. Zeist,