De Ve rzonk e n Stad igging van R om e ins Nijm e ge n

Transcriptie

1 Advie s bure au D e W ilde rnis drs W illem O ve rm ars lands ch aps arch ite ctbnt Jan de Jage rlaan AN Laag K e ppe l / w illem.ove rm w ilde rnis.com w w w.w ilde rnis.com De Ve rzonk e n Stad De l igging van R om e ins Nijm e ge n h istorisch m orfol ogisch e stud ie Botsinge n van d e Ne d e rrijn m e td e Ve l uw e e n van d e W aalm e td e Nijm e e gse H e uve l rug Afb. 1. Z ich tvanafh e tvalkh ofop de zijge ve lvan h e tcas ino in Nijm ge n. D e rom e ins e m uur is in ge vonde n onde r h e t plave is e l, be ne de n, w aar de m e ns e n s taan. D e oors pronk e lijk e locatie in rom e ins e tijd w as vandaar uitonge ve e r re ch t om h oog, op h e tdak van h e th uidige ge bouw. Copyrigh tw illem O ve rm ars Laag K e ppe l30 augus tus Ve rs ie 8

2 Inh oud De ve rzonk e n stad Bijl age 1: H e tdalvan R ijn e n W aal Bijl age 2. De Ne d e rrijn Arnh e m e n de Sandbe rg D e afs lag bijh ulke s te in, 1551 D e ze ve ntie nde e e uw : ve rde re afs lag van de Sandbe rg D e ach ttie nde e e uw : vas tlegge n van de Sandbe rg Conclus ie Bijl age 3: d e ste il w and b ijel sl oo Bijl age 4. Erosie van d e Nijm e e gse H e uve l rug d oor d e W aal D e s te ilw and Ubbe rge n-nijm e ge n e n de R om e ins e ne de rze tting D e onde rgrave nde rivie r D e pe riode w aarin de bots ing plaats vond Plaats van de nie uw e vonds te n R are jonge ns, die rom e ine n? D e ve rzonk e n s tad onde r de W aal H ypoth e s e s ove r k arolingis ch e n vroe g m idde lee uw s Nijm e ge n Bijl age 5. Ve rd e r ond e rzoe k Bijl age 6: H e tw ate r van d e W aal, ontw e rp voor d e W aal k ad e Bronne n e n b ib l iografie Col ofon M e tdank aan prof. dr. Guus Borge r, Unive rs ite itvan Am s te rdam, e n ir. H e rm jan Barne ve ld (H K VLijn in W ate r) die op m ijn vraag of ik m e tde ze re de ne e rtranth e lem aalge k ge w orde n w as, op e e n s tim ulere nde m anie r e e n ne gatie f antw oord h e bbe n ge ge ve n. M e tdank aan D r. H e nk J.A. Be re nds e n, R ijk s unive rs ite itutre ch t, voor zijn uitge bre ide com m e ntaar op h e tge bie d van de fys is ch e ge ografie. M e tdank aan drs. Alph ons van W inde n, m e tw ie ik ve le ge s pre k k e n h e b ge h ad ove r rivie rm orfologie, w aarbijvaak de s te ilrand van Elsloo, e n ook de Nijm e e gs e s te ilw and in zijn e ige n toe nm alige ach te rtuin aan de orde k w am e n. Copyrigh tlaag K e ppe l2005, W illem O ve rm ars

3 De ve rzonk e n stad Al100 jaar lang w ordte r ge grave n naar R om e ins Nijm e ge n. D e re s ultate n zijn s pe ctaculair: tw e e grote lege rk am pe n, flink e s tads buurte n, grafve lde n, h ande lsw ijk e n. M aar e r zijn ook s te e ds vrage n. W antw aarom is de lege rplaats op h e tk ops Plate au m aar 5 h e ctare groot?d e com m andants w oning e n de officie rs ve rblijve n h e bbe n h e tform aatdath oortbije e n ve e lgrote re lege rplaats. En w aarom ligt de com m andants w oning op de rand van de h e uve lrug, m e tw ijds uitzich tove r de O oij, te rw ijlzo'n ge bouw norm alite r m idde n in de lege rk am p s tond?en w aarom zijn e r h e lem aalge e n barak k e n voor m ans ch appe n te vinde n?nijm e ge n k e nte e n h e le re e k s van dits oortvrage n, e n e r w orde n van tijd tot tijd h e ftige dis cus s ie s ove r ge voe rd. Alde onde rzoe k e rs h e bbe n totdus ve r ge w e rk tvanuitde arch e ologie. D e s pade in de grond, op zoe k naar h ard be w ijs in de bode m. Aange nom e n w e rd s te e ds, datde W aalbijnijm e ge n altijd ge s troom d h e e ftop de plek w aar de ze nu nog s te e ds s troom t. En dus, datde h e llinge n van de Nijm e e gs e H e uve lrug naar de O oijpolde r e n naar de W aale r altijd zo uitge zie n h e bbe n als nu. M aar datis nie tw aar. W ie m e tande re oge n, vanuite e n bre de re lands ch appe lijk e invalsh oe k naar de W aal,de O oijpolde r e n Nijm e ge n k ijk t, k om ttoth e e lande re conclus ie s. Er is s inds de R om e ine n e r ruim 1500 jaar ge lede n ve rdw e ne n h e e lve e lve rande rd aan de Nijm e gs e H e uve lrug. D e R om e ins e s tad w as ook ve e lgrote r dan totnu toe ge dach tw e rd. Er is e e n h alve R om e ins e s tad k w ijt, e e n K arolingis ch e Pfalz e n e e n O ttoons e Burch t. Le ge rpl aats m e tm ooi uitzich t D e lege rplaats op de H une rbe rg h e e fte e n m ooie re ge lm atige inde ling. (fig A) Tw e e h aak s op e lkaar s taande h oofdw e ge n ve rde len h e tk am p in 4 de len. Via 4 grote poorte n in de m ure n k onde n de legionairs h e tk am p ve rlate n. Via de oos te lijk e poort naar h e tk ops Plate au. Via de w e s te lijk e poortnaar de burge rlijk e s tad die bijde l e ge rplaats h oorde. Via de zuide lijk e poort naar h e tach te rland op de h e uve lrug. M aar de noorde lijk e poort, de be langrijk s te nog w e l,de Porta Prae toria, leidtnaar nik s e n ne rge ns. Ale e n paar m e te r buite n de poort be gintde s te ile h e lling, 40 m e te r naar be ne de n, de vlak te van de O oijpolde r in. En e r zijn ge e n re s te n van e e n w e g ge vonde n. H e tis m oe ilijk aan te ne m e n, datde R om e ine n e e n be langrijk e uitvalsw e g m e t poortaan zoude n legge n, allee n m aar om ne tbuite n de poortvan h e tuitzich tte gaan s taan ge nie te n. Er m oe te e n w e g naar h e t Afb. A. Platte grond van de laats te R om e ins e lege rplaats op de H une rbe rg. U it: Cas tra e tcanabae. noorde n ge w e e s tzijn. Ee n lege rplaats zonde r barak k e n voor de m ans ch appe n op h e tk ops Plate au, e n e e n lege rplaats zonde r noorde lijk e uitvalsw e g op de H une rbe rg. D atk an allee n ve rk laard w orde n als aange nom e n w ordtdatde h e uve lrug ze lf op die plaats e n vroe ge r bre de r w as. Ee n paar h onde rd m e te r op z'n m ins t, w antvolge ns de de s k undige n ontbre e k te r zo'n 15 h e ctare aan de lege rplaats op h e tk ops Plate au. 15 h e ctare, datis 300 x 500 m e te r.

4 De b e w e e gl ijk e rivie r In R om e ins e tijd w e rde n de rivie re n nog nie tinge pe rk tdoor dijk e n. Z e s troom de n bre e d e n ondie p, volzandbank e n e n e ilande n door h e e lh e tge bie d datnu de Be tuw e h e e t. Tus s e n Arnh e m e n Nijm e ge n is die vlak te zo'n 17 k m bre e d, e n de rivie r h e e ftove ralw e lzijn invloe d ge h ad. D e s troom ve rde e lde zich m ak k e lijk in m e e rde re tak k e n, e n de be ddinge n ve rlegde n zich voortdure nd, e n vaak ook s ne l.in grote m e ande rs k ronk e lde de W aale n ande re rivie ram e n door h e tland. D aarbijw e rde n van tijd tottijd de rande n van h e trivie rdalge raak t: de Ve luw e bijarnh e m, e n de Nijm e e gs e h e uve lrug bijnijm e ge n. W anne e r de top van e e n rivie rm e ande r onde r langs de h e uve lrug be gon te s trom e n, s ch uurde h e tw ate r zand w e g, zodatde h e lling van de h e uve lbe gon in te s torte n. Als datproce s e e n tijdje doorging, onts tonde n e r s te ilw ande n van e nk e le tie ntallen m e te rs h oogte. Plaats e lijk k on de rivie r e e n fors e portie uitde h e uve lrug w e g e rode re n. En om date e n m e ande r nu e e nm aallangzaam s troom afw aarts be w e e gt, ve rplaats te zich de plek w aar de e ros ie plaats vond, ook s troom afw aarts. O fte w e l,de rivie r s ch uurde van tijd tottijd onde rlangs de h e uve lrugge n, e n s ch aafde daarbije e n rand van de h e uve ls af.d atge be urde vaak, e n als e r tijd in ove rvloe d is, zijn de re s ultate n s pe ctaculair. O oitzate n de Ve luw e e n de Nijm e e gs e h e uve lrug aan e lkaar vas t, e n de rivie r h e e fth e tbre de dalh e lem aalop die m anie r w e gge s lete n. O nd e rl angs e n Bove nove r Eve n s troom afw aarts van h e ts tads ce ntrum van Arnh e m ligtbove nop de h e uve lh e tm us e um voor M ode rne K uns t, e n aan de voe tvan de h e uve lde K uns tacade m ie. Er tus s e nin ligte e n s te ile h e lling, m e ts panne nde paadje s. D ie s te ile h e lling is onts taan bijde laats tbe k e nde bots ing tus s e n de Ne de rrijn e n de Ve luw e, tus s e n 1550 e n D atis zo k ortge lede n, date r k uns te naars e n k aarte nm ak e rs w are n die de ge be urte nis s e n in k aarte n e n pre nte n h e bbe n afge be e ld. (fig B) Er onts tond toe n e e n s te ile w and van e nk e le tie ntallen m e te rs h oogte. D e Arnh e m s e s tads galg s tond bove nop de h e uve l, m aar m oe s tie de r jaar e e n e indje naar ach te r ge ze tw orde n, om te voork om e n dath e ts ch avote n de galg naar be ne de n zoude n vallen. Z o s ne lve rplaats te zich de s te ilrand dus naar ach te re n. D ank zijde ze afbe e ldinge n be s taate r e e n be e ld van w ate r ook aan de Nijm e e gs e k antbijde tw e e lege rk am pe n tus s e n Ubbe rge n e n Nijm e ge n ge be urd is. Afb. B. Ste ilw and bij Arnh e m, ca Ge m. M us e a.

5 Ste il rand e n l angs d e Al l ie r in Frank rijk Ee n ande re m anie r om e r ach te r te k om e n h oe de Nijm e e gs e h e uve lrug e r uitge zie n m oe th e bbe n toe n de W aale r e e n h e le rand vanaf s ch uurde, is om in h e tbuite nland e e n s oortge lijk e rivie r op te zoe k e n, w aar datnu nog aan de gang is. Eve n s troom opw aarts van M oulins in Frank rijk s ch uurtde rivie r de Allie r onde rlangs e e n h e uve lrug. D e bots ing is nog s te e ds aan de gang, e n jaar voor jaar s tort e r nie uw e aarde naar be ne de n, e n ve rplaats tde s te ilrand zich naar ach te re n e n ook e e n be e tje s troom afw aarts. (fig C: s te ilrand Ch ate au de Lys ) H e t m ate riaaldatnaar be ne de n valt, w ordtdoor de rivie r ge s orte e rd. K lei e n zand, e n ook nog w e lk leine s te e ntje s, w orde n door de s trom ing m e e ge nom e n, e n k om e n te re ch tin zandbank e n be ne de ns troom s. Grote re e n zw aarde re s te ne n vallen w e lin de rivie r, m aar blijve n daar ligge n. O m date e n rivie r in de buite nboch top z'n die ps tis, k unne n zulke zw aarde re s te ne n be h oorlijk die p k om e n te ligge n. Late r, als de rivie r w e e r e rge ns ande rs s troom t, rak e n die zw are s te ne n dan w e e r ove rde k tm e tzand, grind e n k lei. De ve rd w e ne n l e ge rk am pe n Sinds de rom e ins e tijd h e e ftde W aale e n k e e r (of m is s ch ie n w e lm e e rde re k e re n) onde rlangs de h e uve lrug tus s e n Ubbe rge n e n Nijm e ge n ge s ch uurd. D aarbijis e e n flink de e lvan h e tlege rk am p K ops Plate au naar be ne de n ge s tort. Bijh e tlege rk am p op de H une rbe rg is de afk alving pre cie s totaan de noorde lijk e m uur ge gaan. D e w e g, die aan de noordk anth e tk am p ve rlie tis w e gge ë rode e rd, m aar de noordm uur ze lf is nog ne tblijve n s taan. D e com m andantvan h e th oofdk w artie r van de lege rplaats op h e tk ops Plate au h ad h e lem aalge e n prach tig uitzich tove r de O oij. Z ijn ge bouw s tond ge w oon in h e t m idde n van de lege rplaats, e n de s oldate nbarak k e n zijn ooitnaar be ne de n ge s tort, de rivie r in. Z e m oe te n daar nog s te e ds be grave n ligge n, die p in de vroe ge re rivie rbe dding, ove rde k tdoor m ate riaal dats inds die n van de h e uve lis ge rold of door de rivie r is afge ze t. D e noorde lijk e uitvalsw e g van h e tk am p H une rbe rg leidde naar plek k e n die ons onbe k e nd zijn, m aar die te n noorde n van h e tk am p lage n. W atdaar ook s tond barak k e n, e e n am fith e ate r, e e n te m pe l,w ie zalh e tze gge n h e tis allem aalnaar be ne de n ge s tort, de rivie r in, e n h e tligte r nog altijd. O ok de len van de burge rlijk e s tad naas th e tlege rk am p m e th andw e rk s lie de n, h ande lare n e n de vrouw e lijk e re latie s van de s oldate n, zijn naar be ne de n ge s tort. Uitde ze ve ntie nde e e uw zijn e r be rich te n, date r in datge bie d nog m ans h oge s tuk k e n van de rom e ins e m ure n ove re ind s tonde n. O m datde afk alving van de rand van de h e uve lrug ve e le e rde r m oe th e bbe n plaats ge vonde n, m oe te n e r nog flink e s tuk k e n van die oude rom e ins e ge bouw e n be ne de n te vinde n zijn, onde r de w e ilande n van de O oijach te r h e t Ne de rlands ch -D uits ch Ge m aal,e n onde r de R ijk s s traatw e g. Le ge ge b ie d e n In de opgravings rapporte n van Nijm e ge n w ordtve rm e ld, date r h e le s trok e n zijn w aar de R om e ine n zich nie tve s tigde n. M e tnam e op de h e lling tus s e n h oog Nijm e ge n e n de W aalkade, bijde Grote Straate n de Linde nbe rg is w e inig R om e ins m ate riaal,e n zijn h e lem aalge e n R om e ins e ge bouw e n

6 ge vonde n. D e R om e ins e w e g naar Xante n is w e lte rugge vonde n in Ubbe rge n, m aar nie top h e ts tuk tus s e n Nijm e ge n e n Ubbe rge n. D atis e ve nw e lnie tom datde R om e ine n e r e e n h e k e laan h adde n om zich op h e llinge n te ve s tige n, m aar e e nvoudigw e g om datdie h e llinge n e r in R om e ins e tijd h e lem aalnog nie tw are n. D ie zijn pas na de R om e ins e tijd door onde rm ijning e n e ros ie onts taan. Ee n door de rivie r onde rm ijnde s te ilw and blijftallee n s te ilzolang de rivie r e raan k naagt. Als de rivie r e e n ande re loop ne e m t, gaatde s te ile w and ve rflauw e n. D e bove nk antbrok k e lt af, e n datm ate riaalroltnaar be ne de n, e n blijftonde raan de h e lling ligge n. O p die m anie r w ordtde h e lling s te e ds flauw e r. (fig D : Allie r bijles Be s s e rolles ) R om e ins m ate riaaldatbove n op de afbrok k e lende rand s tond, rolde naar be ne de n, m aar w e rd ofw e lbe dolve n, ofw e love r de h e le h e lling, e e n ve e lgrote r ge bie d, ve rs pre id. O p de h e llinge n onde r de k am pe n van h e tk ops Plate au e n de H une rbe rg is w e lw atr om e ins m ate riaalge vonde n, afvalhope n ze lfs, m aar toch h e e lw e inig. En die afvalhope n k unne n h e e lgoe d in h un ge h e e lin s ch ollen naar be ne de n ge zak tzijn. O p de h e llinge n van de Nijm e e gs e be ne de ns tad aan de k antvan de W aaldate re n de ouds te be bouw ings s pore n uitde vroe ge r m idde lee uw e n. Toe n onts tond e r e e n nie uw, m idde lee uw s Nijm e ge n op de ve rs e h e lling naar de nie uw e loop van de W aal.o m datr om e ins bouw m ate riaalove ralop de h e uve ls voor h e tgrijpe n lag, zijn de ouds te k e lde rs van h e tm idde lee uw s e Nijm e ge n langs de Grote Straatvan h e rge bruik t R om e ins m ate riaalge bouw d. H e tontbre k e n van R om e ins e be bouw ing op de h uidige h e llinge n van de h e uve lrug vorm te e n van de be w ijze n datde ze h e llinge n pas na de R om e ins e tijd zijn onts taan. R are jonge ns d ie R om e ine n? In w e rd bijde bouw van h e tcas ino e e n R om e ins e m uur ge vonde n. Be ne de n aan de voe tvan de h e lling. Van h e tbe gin af aan w as duide lijk date r van alles m is w as m e tde ze m uur. D e m uur lee k e e n k e e rm uur te zijn, die h e tzand van de h e uve lrug te ge n m oe s th oude n. Allee n, de k antvan de m uur die naar h e tzand w as toe ge k e e rd, w as m ooi afge w e rk t. K e urig glad ge m e ts e ld e n ge voe gd. W ie bouw te r nu e e n k e e rm uur w aarbijde k antdie nooitie m and te zie n k rijgt, m ooi ge m e ts e ld e n ge voe gd is. Aan de ande re k antvan de m uur w are n s te unbe re n te zie n, e n bove ndie n de re s te n van m ure n van h uize n die e r te ge naan ge bouw d w are n, ze lfs m e ts pore n van vloe rve rw arm ing. M aar de m uurre s te n lie pe n nie tdoor;de h uize n die e r aan vas tge ze th adde n w are n nie tte vinde n. Ee n k ade m uur k on h e tdus ook nie tge w e e s tzijn, w antw ie bouw te r nu aan de k antvan h e tw ate r h uize n aan e e n k ade m uur. Bove ndie n w as de m uur nie tre ch t, m aar in grote brok k e n ge brok e n, e n e e n be e tje zigzagge nd. R om e ins e legionairs zullen be s te e ns e e n avondje ge s tapth e bbe n, m aar R om e ins e m ure n zijn toch ge w oonlijk re ch te n s trak. D e m e rk w aardige om s tandigh e de n rond de ze m uur k unne n allee n ve rk laard w orde n door aan te ne m e n datde m uur ooit20 of 25 m e te r h oge r ge s taan h e e ft, bove nop de h e uve lrug. H e tis de zuide lijk e s tads m uur ge w e e s tvan e e n R om e ins e s tad die bove n op de h e uve lrug s tond. D e k e urig ge m e ts e lde zuidk antre e s in de oors pronk e lijk e toe s tand h oog op voor de re izige rs die uith e tzuide n k w am e n. W ie de s tad binne nging, k on zie n date r aan de binne nk anth uize n te ge n de s tads m uur w are n aange bouw d.

7 De Ve rzonk e n Stad W atk an e r ge be urd zijn?d e e nige logis ch e ve rk laring is, datook op de ze plek de h e uve lrug vroe ge r ve e lbre de r w as. O p de h oogte van de h uidige Nijm e e gs e H e uve lrug ( voor de Nijm e ge naars : nive au K e lfk e ns bos -Burch ts traat-grote m ark t) lie p de h oogte op h e tze lfde nive au nog e e n h e e l e ind door in noorde lijk e rich ting, 25 m e te r bove n de h uidige W aal.ne tzoals op h e t traje ctubbe rge n-nijm e ge n h e e ftook h ie r de rivie r e e n h e le s trook van de h e uve lrug w e gge ë rode e rd. H e ts tuk m uur datbijh e tcas ino ge vonde n w e rd, h ad e e n voorgange r. Alin de vijfige r jare n w e rd e e n ande r, s oortge lijk s tuk ge vonde n bijh e tbe s ie nde rs h uis. Alm e talvorm tdats am e n e e n m uur van m ins te ns 240 m e te r lengte, e n w aars ch ijnlijk ve e llange r. Aanne m e nde datde s tad m in of m e e r re ch th oe k ig w as, dan m oe tde ve rdw e ne n R om e ins e s tad dus op z'n m ins t240 x 240 m e te r grootge w e e s tzijn. D e ge vonde n m uur bijh e tcas ino w as de zuidm uur, e n dus m oe te r m ins te ns 240 m e te r naar h e tnoorde n e e n noordm uur ge w e e s tzijn. En datis aan de ove rk antvan de W aal,in Le nt. (fig E. Foto zijm uur cas ino) Er h e e ftdus e e n grote R om e ins e s tad op de h e uve lrug ge lege n, 20 of 30 m e te r bove n de h uidige W aal,zo onge ve e r tus s e n de tw e e brugge n. Ná de R om e ins e tijd is de W aalh ie r e e n of m e e rde re k e re n op be zoe k ge w e e s t, e n h e e ftde h e uve londe rm ijnd. D aarbijzijn jaar na jaar, h oogw ate r na h oogw ate r, s tuk k e n van de h e uve lw e gge vre te n. D e R om e ins e ge bouw e n s tortte n daarbijs tuk je bij be e tje in h e tdie ps te puntvan de buite nboch tvan de rivie r. D e zuide lijk e s tads m uur h ie ld h e tlangs t s tand. D e h uize n die e r aan vas th adde n ge ze te n w are n e nk e le jare n e e rde r alnaar be ne de n ge vallen. Tot, uite inde lijk, e e n laats te, groots tuk van de zuide lijk e m uur naar be ne de n k w am glijde n. D ats tuk be landde aan de voe tvan de h e uve lop h e tpuin datale e rde r ge vallen w as, e n blee f, ove re ind m aar w ats ch ots e n s ch e e f, s taan. In h e tw ate r van de W aal.uite inde lijk s topte datde onde rm ijning van de h e uve lrug bijnijm e ge n. D ie R om e ins e s tads m uur k w am pe r onge luk de h e lling afglijde n, e n ging w e rk e n als e e n k ade m uur. De m id d e l e e uw se stad W anne e r ditalles ge be urd is, blijftvoorlopig gis w e rk. D e lege rplaats op h e tk ops Plate au is m is s ch ie n w e lvlak bove n e e n actie ve s te ilrand ge bouw d. Ee n m ooie plek voor e e n tijde lijk e lege rplaats. In datge valzalh e tk am p m is s ch ie n alw e lin R om e ins e tijd in de rivie r ge vallen zijn. M aar h e tk an ne tzo goe d na de R om e ins e tijd ge w e e s tzijn. H e tbe gin van h e tproce s is dus nie tgoe d te date re n. H e te ind van h e tproce s is w atduide lijk e r. D e dijk e n langs de rivie re n zijn in e e n ge leide lijk proce s tus s e n de 10de e n de 13de e e uw onts taan. In die tijd nam de be volking toe, de e conom ie ontw ik k e lde zich e nigs zins, e n h e tw e rd de m oe ite om h ave e n goe d te ge n ove rs trom inge n te be s ch e rm e n. D ie dijk e n vorm e n h e tk e urs lijf w aarbinne n de rivie r s inds die tijd ge vange n is ge bleve n. D e dijk e n langs de W aalbove ns troom s Nijm e ge n leide n de rivie r e e nduidig naar Nijm e ge n toe. D e rivie r s troom de dus in pe riode van aanleg, tus s e n de 10de e n de 13de e e uw, naar Nijm e ge n toe. D aar lag toe vallige rw ijs e n prach tige k ade m uur te w ach te n op s ch e pe n om aan te m e re n. D aaruitvolgtdus, datnijm e ge n onts taan is op de plek w aar de rivie r in die e e uw e n s troom de. H e t

8 proce s van onde rm ijning e n e ros ie van de h e uve lrug m oe tdus ook in die tijd ge s toptzijn. H e te e nzam e k ape l l e tje H e tve rh aalgaat, datk are lde Grote om s tre e k s 777 e e n Pfalz lie tbouw e n in Nijm e ge n, m aar nie m and h e e ftdaar ooite e n s poor van ge vonde n. D e O ttoons e k e ize rs h adde n e r in ie de r ge vale e n burch t, w ant de ze w e rd in 1046 ve rw oe s t. O ok van die burch tze lf is nie ts ge vonde n, be h alve dan h e te legante k leine k ape lletje datnog altijd h oog op de h e lling op h e trandje van h e tvalkh of s taat. M e th e tve rh aalove r de ve rdw e ne n rande n van de Nijm e e gs e H e uve lrug in h e tach te rh oofd is h e tnie t m oe ilijk om totde ve rande rs te lling te k om e n datpfalz e n burch took van de onde rm ijnde h e lling ge glede n zijn, e n nu e rge ns te vinde n zijn die p onde r de pas s ante nh ave n e n de Strate nm ak e rs tore n. Toe n k e ize r Barbaros s a daar in de 12 de e e uw k w am k ijk e n trof h ijvan de oude burch tallee n nog m aar h e tk ape lletje aan, w ank e lend op de top van de s te ilrand. H ijbe s loote e n nie uw e burch tte bouw e n, bove nop de nog ove re ind s taande s te ilrand. H ijm aak te de ze burch tzo s te vig, datde W aalge e n k ans m e e r k re e g om de h e lling te onde rm ijne n. Vandaar dath e tvalkof is blijve n s taan tot179 6, e n h e t k ape lletje e r nog s te e ds op h e trandje s taat. D e ins criptie op de leuning van h e tuitzich ts puntbijh e tk ape lletje ve rte ltdath ie r Claudius Civilis s tond, te rw ijlh ijk nars e tande nd de R om e ins e lege rs ch are n zag nade re n... H ic s te tith ic fre nde ns... M aar h e tw as dus nie th ie r, m aar e e n paar h onde rd m e te r ve rde rop w aar de h e ld s tond te tande nk nars e n, m is s ch ie n w e longe ve e r op h e tm idde n van de h uidige W aalbrug. Nog één k e e r k re e g de W aale e n k ans om de Nijm e e gs e h e uve laan te vallen. O m s tre e k s 1780 s troom de de W aalre ch top de m e e s ts troom opw aarts ge lege n h oe k tore n van de s tads m ure n af, de Lappe ntore n. D e ze raak te onde rm ijnd, e n s tortte tijde ns h oogw ate r in de rivie r. In h e tvalkh ofm us e um zijn e r pre nte n van te zie n. Fantasie ë n W ie e e nm aalve rtrouw d is m e th e tide e datde h e uve lrug bijnijm e ge n e e n flink s tuk bre de r is ge w e e s t, e n date r dus h e e lve e lr om e ins m ate riaalonde r de O oijpolde r, de W aalkade e n de W aalze lf m oe t ligge n looptde k ans ze lf m e e ge s leurd te w orde n door zijn/h aar fantas ie. D e laats te grote ins torting w as in de tijd vlak voordatde k e ize r m e tde rode baard, Barbaros s a h e tvalkh of bouw de. D e R om e ins e ge bouw e n zijn dus in de pe riode tus s e n onge ve e r 450 e n 1100 in de rivie r ve rdw e ne n. D atis juis tde pe riode w aarin e r h e e lw e inig in s te e n w e rd ge bouw d. Na h e tve rdw ijne n van de rom e ine n e n de dras tis ch e ve rm inde ring van h e tbe volkings aantalom s tre e k s k e e rde n de volke re n die h ie r lee fde n te rug tote e n landbouw k undig be s taan, w aarbijh uize n in rie te n h outw e rde n ge bouw d, nie tin s te e n. D e R om e ins e ruíne s m oe te n e r dus e e uw e nlang onge bruik te n h alf inge s tortbij h e bbe n ge s taan. O ve rw oe k e rd door k lim op e n bos rank, m e tgrote vlie rs truik e n w orte lend in de ontw rich tte m ure n, e n e ik e n groe ie nd tus s e n h alf om ge vallen zuilen. O p door ge w e lve n be s ch utte m ure n zullen fre s co's nog lang zich tbaar ge w e e e s tzijn. Bas e m e nte n, zuilen, k apite len, be e ldh ouw w e rk e n, grafm onum e nte n, ge de nk zuilen nie m and h ad ze in de ze pe riode nodig om e r ce m e ntvan te brande n, tras van te m ak e n, of e r nie uw e ge bouw e n m e e op te tre k k e n. D e ge bouw e n zijn dus nie tnaar be ne de n ge vallen als de vage onde rgronds e re s tante n van funde ringe n w aarm e e w ijarch e ologe n altijd be zig zie n ach te r h un h oge h e k k e n. D e ruïne s be s tonde n uith e th e le ge bouw, w aaruith e th outw e lw e gge rotzalzijn. D e dak panne n lage n op de vloe rte ge ls, zuilen e n tym pane n s tonde n nog lang ove re ind. M ure n doors tonde n de e e uw e n. D ie ove rw oe k e rde ge bouw e n zijn van de h e uve lnaar be ne de n ge vallen e n die p in h e tzand be grave n. Er m oe te e n ratje toe ligge n aan bom e n, s tuk k e n m uur, be e ldh ouw w e rk, ge bruik s voorw e rpe n, m unte n, s ch atte n, w ape ns, ins criptie s, alles w ate r in e e n R om e ins e s tad te vinde n w as. Nijm e ge n zou e e n be langrijk e r s tad ge w e e s tzijn dan h e tnabijge lege n Xante n. M aar in Xante n s tonde n binne n de s tads m ure n e e n grootam fith e ate r, e n tw e e grote s te ne n te m pe ls. In Nijm e ge n ontbre k e n zulke indruk w e k k e nde ge bouw e n. Als fantas ie k un je ze e e n plaats ge ve n in de ve rdw e ne n R om e ins e s pook s tad, 25 m e te r h oog zw e ve nd bove n h e toppe rvlak van de h uidige W aal.o f je k unt

9 fantas e re n h oe aldie ge be e ldh ouw de s pullen die p onde r h e tzand van de W aalligge n, m is h ande ld door bagge rm ach ine s, e n ge k raak tdoor h e im ach ine s die e r dam w ande n doorh e e n probe e rde n te ram m e n. Ve rd e re zoe k e n Bijde aanleg van de 'vas te laag' in de W aalin m oe s te r ge bagge rd w orde n in de W aalvoor Nijm e ge n, e n e r k w am e n s tuk k e n s te e n te voors ch ijn die volge ns oogge tuige n lek e n op h e tm ate riaal w aarvan h e tvalkh of w as ge m aak t. Tufs te e n, w aars ch ijnlijk dus. H e tw e rd afge voe rd, e n h e tm ate riaal w e rd ge dum ptin e e n plas in de uite rw aard van O os te rh out. In 2003 h e rh aalde zich dit. D ie plas in O os te rh outis dus e e n e e rs te plek om dats pulw e e r e e ns naar bove n te h alen e n te be k ijk e n, als ie m and nog w e e tw aar h e tligt. H e tligtnie tm e e r op de oors pronk e lijk e plek e n h e tk an dus be s tnog e e ns om h oog ge bagge rd w orde n. Natuurlijk is e r alh e e le rg lang ge bagge rd in de W aalvoor Nijm e ge n. Nie tvoor nie ts s taan de m us e a volm e tde prach tigs te s pullen m e te e n bordje 'ge vonde n in de W aalbijnijm e ge n. D e bove ns te laag zaldus w e lflink door e lkaar ge h uts e ld zijn. M aar h e tm e e s te m oe te r toch altijd nog ge w oon ligge n. D oor boringe n k an de zone, w aarin e n de die pte w aarop h e tm ate riaalligt,w orde n vas tge s te ld, in e e n bre de zone tus s e n Ubbe rge n e n de Ste ve ns k e rk. In de k om e nde tijd gaate r flink ge grave n w orde n in e n langs de W aal. Voor 'R uim te voor de rivie r w ordte r e e n nie uw e ge ulvoor of ach te r h e te iland Ve urlenth e e n ge grave n. Allem aalge lege nh e de n e n financie rings bronne n om e e ns goe d naar be ne de n te k ijk e n naar alh e tr om e ins e m ate riaaldatdaar ligt. De W aal k ad e D e W aalkade w ordtve rande rd, de dam w and m oe tve rnie uw d w orde n. D e k ade w ordtve rlegd totove r h e tm e e rtje h e e n. de ge m e e nte Nijm e ge n h e e fte e n Vis ie W aalkade ge s ch re ve n m e te e n aantalgoe de ide e Ge zie n h e tfe it, dath ie r onde r de rivie r e e n R om e ins e s tad ve rzonk e n ligt, e n ge zie n h e tve rm oe de n date r ook e e n K arolingis ch - O ttoons e burch tte vinde n m oe tzijn, zou h e te rg leuk zijn om van de W aalkade, m e talle vonds te n die e r uitde W aalte voors ch ijn zullen k om e n, e e n grootr om e ins m idde lee uw s ope nluch tm us e um te m ak e n.

10 Bijl age s In e e n aantalbijlage s w ordth ie rna uitge bre ide r inge gaan op de argum e nte n in h e tartik e ld e Ve rzonk e n Stad

11 Bijl age 1 H e td alvan R ijn e n W aal D e flank e n van de dalen van de R ijn door h e tzandm as s ie f tus s e n Elte rbe rg/k lee f e n Nijm e ge n/arnh e m zijn onts taan doordatde R ijn m e tde zandh e uve ls die de voorlaats te ijs tijd h ad ach te rge late n bots te, e n h e tzand zijde lings w e gs ch uurde. D aardoor onts tonde n s te ile dalw ande n. M aar e e n s te ilrand van zand is nie ts tabie l.aan z'n lotove rge late n s tortde top van e e n loodre ch te h e lling naar be ne de n, e n vorm te e n ve e lm inde r s te ile h e lling. R e ge nw ate r, uittre de nd k w e lw ate r, e n nie tte ve rge te n h e ts tationaire ijs e n h e ts m e ltw ate r van de laats te ijs tijd h e bbe n ve rde r aan de ze dalw ande n ge boe ts e e rd. O p s om m ige plaats e n zijn de dalw ande n dan ook flauw ge w orde n, e n zijn in de loop de r tijd lange zijdalen door zijde lings e e ros ie onts taan. D atis bijvoorbe e ld h e tge valbijo os te rbe e k, of Ubbe rge n. M aar op ande re plek k e n is de w and nog h e e ls te il,e n tam e lijk ins tabie l. D e m e e s tre ce nte onde rm ijne nde actie van e e n m e ande r van e e n R ijntak m e te e n van de grote zandh e uve ls w as de bots ing van de Ne de rrijn bijarnh e m m e tde Ve luw e. D e ze be gon om s tre e k s 1550, h ad e e n s pe ctaculair h oogte puntom s tre e k s 1650, e n w as in 1750 alw e e r flink op z'n re tour. D e ge be urte nis is zó k ortge lede n, datw e be s ch ik k e n ove r e e n h e le s e rie k aarte n, pre nte n e n te k e ninge n van de ge be urte nis. H e tgaatom h e tonts taan van Bove nove r/o nde rlangs in Arnh e m, ofte w e lh e tte rre in tus s e n h e t M us e um voor M ode rne K uns te n de K uns tacade m ie, w aar de s te ilrand van 1650 als park is inge rich t m aar nog intactis. In dith oofds tuk w ordtde gang van zak e n bijarnh e m aan de h and van pre nte n in h oofdlijne n be s ch re ve n. Ve rvolge ns w ordtk ortinge gaan op tw e e ande re, ge lijk tijdige bots inge n langs de Ve luw e rand.

12 De e rod e re nd e rivie re n Vlak nadatde R ijn bijlobith Ne de rland is binne nge k om e n, s plits tde rivie r zich in tw e e tak k e n: de Ne de rrijn e n de W aal.d e W aals troom tnaar h e tw e s te n, onge ve e r e ve nw ijdig aan de Nijm e e gs e h e uve lrug. BijNijm e ge n s troom tde rivie r re ch top de s tad aan, e n allee n e e n s te vige k ade zorgte rvoor date r ge e n s te ilrand m e e r onts taat. D e Ne de rrijn s troom tnaar h e tnoordw e s te n, e n bots tonge ve e r bijarnh e m op h e tzandm as s ie f van de Ve luw e. Eve n voor Arnh e m s plits tdie rivie r zich opnie uw in tw e e tak k e n. D e e e rs te, de IJs s e l, ve rvolgtzijn w e g naar h e tnoorde n, langs de oos te lijk e rand van de Ve luw e. D e tw e e de tak, de Ne de rrijn s troom tw e s tw aarts onde r langs de zuide lijk e Ve luw e zoom. Slinge re nd bots tde Ne de rrijn nu e e ns te ge n h e tzandm as s ie f aan, om dan w e e r van de Ve luw e af te buige n, rich ting de Be tuw e. D e rivie r buigtdan s te e ds w e e r te rug naar h e tnoorde n, om opnie uw te ge n de Ve luw e te bots e n. O p ditm om e ntdoe n zulke bots inge n zich voor bijarnh e m (O nde rlangs ), H e ve adorp (de D uno), e n R e nk um. D oor de norm alis atie e n de k analis atie van de rivie r zijn de boch te n in de rivie r vas tge legd, zodatzich nu ge e n s pe ctaculaire onde rm ijninge n van de h e uve lrug m e e r afs pe len. In h e tve rlede n w as datande rs, e n s ch uurde de rivie r zo s te rk onde r aan de zandrug, dath e le s tuk k e n van de Ve luw e rand loodre ch tde rivie r in s tortte n, e n w e rde n m e e ge voe rd. D e plek k e n w aar de rivie re n te ge n de dalw ande n van de Ve luw e e n de Nijm e e gs e H e uve lrug bots te n w are n nie ts te e ds de ze lfde. D oordate e n rivie r in de buite nboch tm ate riaalvan de oe ve rs e rode e rt, e n ditin de volge nde binne nboch tw e e r afze t, ve rplaats e n zulke m e ande rboch te n zich langzaam s troom afw aarts. D e rivie r s ch uurtals h e tw are onde rlangs de dalw ande n. D itproce s is albe gonne n na de vorm ing van h e tzandh e uve ls van de Ve luw e e n de Nijm e e gs e H e uve lrug in de voorlaats te ijs tijd. W atnu in h e tve ld zich tbaar is be tre ftde uitw e rk ing van ve le ge ne ratie s rivie rlope n die de laats te 100 m illennia te ge n de rand van h e tve luw e m as s ie f e n de Nijm e e gs e h e uve lrug ge bots th e bbe n. Uite raard is h e tre ce nte ve rlede n - h e tlaats te m illennium e n vooralde laats te 5 e e uw e n - h e tm e e s tprom ine nt zich tbaar.

13 Bijl age 2. De Ne d e rrijn H e tis dan ook ge e n w onde r, datove r h e th e le traje cttus s e n Arnh e m e n R e nk um (Noordbe rg) de zuide lijk e Ve luw e rand is aange vre te n door de rivie r, e n ve rs ch illende s te ilrande n e n uitge s ch uurde boch te n ve rtoont. (M idde lkoop e tal p. 8) In de navolge nde h oofds tuk k e n w orde n e e n aantal van de ze s ituatie s in m e e r de tailbe s ch re ve n of ge re cons true e rd. Prach tige m om e ntopnam e s van ditproce s zijn vas tge legd op de k aartvan Ch ris tiaan s Groote n van de Ve luw e uit1570 (afb. 3) e n op de k aartvan de Ne de rrijn die h onde rd jaar late r, in 1670 door landm e te r Is aak van Ge e lke rck e n ge m aak tw e rd in opdrach tvan de Ge lde rs e R e k e nk am e r. D e k aartvan Ch ris tiaan 's Groote n, uitde Nationale Biblioth e e k van Be lgië, be s laatde h e le Ve luw e. Aan de zuidrand is m e te e n arce ring aange ge ve n w aar zich op datm om e nts te ilrande n aan h e t vorm e n w are n als ge volg van bots inge n m e tde Ne de rrijn. D e s te ilrand van de Santbe rg e ve n s troom afw aarts van Arnh e m, is de groots te. D e volge nde ligtonge ve e r bijde D uno, e n de laats te bij de Noordbe rg. Afb. 3. K aartvan de Ve luw e van Ch ris tiaan 's Groote n, 1570, m e tde bots inge n van de Ne de rrijn m e tde ve luw e bij Arnh e m, de D uno e n bij de Noordbe rg. K onink lijk e Biblioth e e k van Be lgie, Brus s e l O p de e e rs te k aartuits ne de van de k aartvan van Ge e lke rck e n (uith e tge lde rs Arch ie f, afb. 4;noord is be ne de n) is re ch ts, te n w e s te n van de Arnh e m s e Sch ipbrug, de e e rs te bots ing m e tde Ve luw e te zie n. D e 'Santbe rgh ' bij'de n Arnh e m e r Enck ' w ordtdoor de R ijn onde rm ijnd, e n uitge h old. D itis h e t h uidige O nde rlangs. Aan de ove rk antligtm e ine rs w ijk, e n daar groe itde binne nboch taan. Na de bots inge n bijde Z andbe rg s troom tde R ijn voorbijh ulke s te in naar h e tzuide n, de Be tuw s e k ant. D aar s troom tde R ijn vlak onde r de Be tuw s e Bandijk door. Eve n voorbijo os te rbe e k s troom tde Ne de rrijn opnie uw vlak langs de Ve luw e. O p de tw e e de k aartuits ne de (afb. 5) is te zie n datde R ijn ve rvolge ns bijde 'H une s ch ans ' in h e t'd ore nw e e rts ch e Bos ch ' w e e r te ge n de Ve luw e bots t. M e tde ' H une s ch ans ' w ordtde W alburg uitde 11de e e uw be doe ld die daar ligt. Van de cirk e lvorm ige w alis h e tzuide lijk e de e lve rdw e ne n: aange nom e n m ag w orde n datditde e lvan de w albijde laats te bots ing m e tde Ne de rrijn in de die pte is ge s tort. Van datpuntaf w ijk tde rivie r w e e r naar de Be tuw s e k ant. In de boch ttus s e n D rie le n H e te re n, te ge nove r 'D ore w e e rt' ligge n ve le zandbank e n in de rivie r, e n e e n voorm alig e iland of 'M idde lw e e rt'. D e R ijn s ch uurth ie r onde r langs de Be tuw s e 's ch ae rdijk ', e n buigtve rvolge ns w e e r naar h e tnoorde n (de rde k aartuits ne de, afb. 6) om bijde 'O ortbe rg', de h uidige Noordbe rg, w e e r te ge n de h e uve lrug te bots e n.

14 Afb. 4 I. Van Ge e lke rck e n, 1670, de Santbe rg bij Arnh e m, Ge lde rs Arch ie f Afb. 5 I. van Ge e lke rck e n, D e s te ilw and bij de D uno e n de 'h une s ch ans '. Ge lde rs Arch ie f

15 Afb. 6. I. van Ge e lke rck e n, s te ilw and aan de Noordbe rg, 1670, Ge lde rs Arch ie f

16 Arnh e m e n d e Sand b e rg O p de k aartvan Jacob van D e ve nte r uit1550 (afb. 7) s troom tde Ne de rrijn in 3 arm e n aan Arnh e m voorbij. K e nne lijk h ad zich de e e uw e n daarvoor e e n uitboch ting voorge daan, w aarbijde rivie r s te e ds zuide lijk e r k w am te lope n. D e noorde lijk s te van de ze rivie rlope n, die dire ctonde r Arnh e m doorlie p, w as in h e tbe gin van de ze s tie nde e e uw zo ve rzand, datk are l,h e rtog van Ge lre h e tnodig vond om de ze w e e r ope n te grave n: "datm e n de Ryns troe m durch de n s tranck nae re r ve rby ons s s tatalhye r leyde n s al. D e ze w e rk e n w e rde n uitge voe rd in de jare n D e Ne de rrijn ve rlegde zich inde rdaad;uit k aarte n uitde 17de e e uw blijk tdatde rivie rlope n in Arnh e m -zuid (M alburge n) toe n alh e lem aal w are n dich tge s libd. Stroom afw aarts van Arnh e m k w am e n de drie s trom e n op de k aartvan Van D e ve nte r w e e r bije lkaar, e n bots e n e ve n ve rde rop bijde alge noe m de Santbe rg e n H ulke s te in te ge n h e tve luw e m as s ie f. Van de ze bots ing is ve e larch ie fm ate riaalbe k e nd, w aarvan h ie r e e n k e uze. Afb. 7 Jacob van D e ve nte r, Arnh e m 1551, M adrid, Nationale Biblioth e e k.

17 De afsl ag b ijh ul k e ste in 1551 In h e tarch ie f H ulke s te in is e e n proje k tbe s ch re ve n om door k ribbe n bijh ulke s te in de afs lag van de oe ve r te ge n te gaan, e n de aanw as te be vorde re n. O p e e n ove rzich ts k aartvan ditproje ct(afb. 8) is link s e e n van de s tads poorte n van Arnh e m te zie n. Voor de s tad s troom te e n tak van de R ijn;datis dus de w e e r ope nge grave n s trang van h e rtog K are l. In de R ijn ligte e n e iland, de s tadtw e e rd, e n daarbove n loopte e n tw e e de R ijnge ul.d e s ch ipbrug w as e r nog nie t. D ie w e rd late r aange legd onge ve e r op de plaats w aar de tw e e ge ulen s am e nk om e n. Vanuitde s tadpoortloopte e n w e g naar e e n ve e rpontove r de R ijn. Langs de R ijn is ook e e n k raan te zie n, die e e n s ch ip laadtof los t. Ee n ande re w e g looptvanuitde s tads poortde be rg op, naar H ulke s te in. In h e tm idde n van de boch tligte e n k orte k rib in de rivie r. O p de h oge oe ve r, bove n op de be rg dus, s taate e n galg. D e ze is ook op de k aartvan Van D e ve nte r afge be e ld. H e tis de ge re ch ts plaats van Arnh e m. Er s taatbijge s ch re ve n: 'ditis de Plae ts e in q ue s tie n'. H ie r m oe s te n de k ribbe n of h oofde n dus ge legd w orde n. Aan de ove rk ant, in M e ine rs w ijk, ligte e n zandbank in de rivie r. Afbe e lding 8. H ulke s te in Ge lde rs Arch ie f, arch ie fh ulke s te in. (noord is be ne de n) Aan e e n ze k e re Joh anne s Gie lis is opdrach tge ge ve n om na te gaan of ie m and nade e lzou k unne n onde rvinde n van h e tvoorne m e n van 'm yne n h e e re de n grave van H oich s trate n' om 'e e n h oe ft(=k rib) te m oe gh e n legge n inde n Ryn ae nde n be rgh vande ge rich te van Arnh e m (..) e nde de n ae nw as die dae r s oude m oe gh e n vallen voe r h e m (..) te m oe gh e n h e bbe n e n h oude n.' Nie m and van de aanw one nde n m aak tbe zw aar. In h un argum e ntatie k om tw e laan de orde h oe de s ituatie te r plek k e is : D e h oofde n (k ribbe n) w orde n ge legd opdatdie plaats ' be s ch udtw e rdde n vande n w ate re, tw e lck dae r bynne n corte n jae re ve e lge w onne n e n (land) afge nom e n h e e fte nde noch dage licx doe t'. D e R ijn h e e ftin w e inig jare n de be rg s te rk onde rm ijnd, e n e r is ve e lte rre in naar be ne de n ge s tort: ' (...) w antts e lve landtoftplae ts e aldae r groote n las tlydtvande n w ate re, s oe datts e lve w ate r binne n corte n jae re n aldae r s e e r ge m ine e rt(onde rm ijnt) e nde s oe ve e llandts affge lope n h e e ft'. Er is de jare n daarvoor alve e lvan de be rg w e gge s lage n, w antde galg 'dw e lck nu opte n (..) k andt s tae t' h e e ft' w e le e ne n goe de n w orp voorde r ge s tae n na de n Ryn e nde dae r de n s e lve n Ryn nu s yne n principalen loop h e e ft'.

18 Ve e lh oop op s uk s e s voor de onde rne m ing om h e tafk alve n van de Sandbe rg door de aanleg van k ribbe n te ve rh inde re n h e bbe n de bure n nie t. Jan Sluys k e ns, oud-burge m e e s te r van Arnh e m ve rk laart, dath ijallang blijzou zijn als daar ie m and k ribbe n aan w ilde legge n. H ijzou be re id zijn om de e ve ntue le landaanw as aan die pe rs oon te s ch e nk e n, e n e r e e n k ruik w ijn bijcade au te doe n 'W anth y gh e e n h ope h e bbe n e n s oude aldae r m e th oe fde n grootprofytvan ae nw as te doe ne, ge m e rck tde n s troom vande n Ryn dae r m e ts oe groote n ge w altop valtdath y dagh e licx dae r w indte nde de n be rgh aff loopt'. H ijach tdus de k rach tvan de R ijn zo groot, e n de afs lag van de be rg zo onafw e ndbaar, dath ijallang blijzou zijn als h ijz'n land zou h oude n. De ze ve ntie nd e e e uw : ve rd e re afsl ag van d e Sand b e rg Z o'n h onde rd jaar late r, in de e e rs te h e lftvan de ze ve ntie nde e e uw, te k e nde S.J. de Vlie ge r de s ituatie van datm om e nt(afb. 1 (de tail) e n 9 ). O p de voorgrond is de w e g zich tbaar die van de Arnh e m s e s tads poortnaar h e tw e s te n voe rt. Link s is de Arnh e m s e h ave n te zie n, m e tde R ijn, e n aan de ove rk antm e ine rs w ijk. R e ch ts ligtde s te ile zandafs torting w aar de Ne de rrijn de rand van de Ve luw e onde rm ijnd h e e ft. O p afbe e lding 10 is e e n actie ve, nog s te e ds afbrok k e lende s te ilw and te zie n langs de Allie r in Frank rijk. Ee n ande re te k e ning die voor 1650 ge m aak tm oe tzijn (afb. 11) laatde afs lag vanaf de ande re k ant zie n. D e w ate rs tand is nogalh oog, w antaan de M e ine rs w ijk s e k ant(re ch ts ) s taan de voors te bom e n in h e tw ate r. D e R ijn s troom tonde rlangs de afbrok k e lende rand van de Sandbe rg, e n k an dus k e nne lijk nog s te e ds z'n onde rm ijne nde w e rk ing voortze tte n. D e s te ile, door de rivie r onde rgrave n zandh e lling w as nie ts tabie l,e n e r trad bijre ge nvale ros ie op, w aardoor zijdalen onts tonde n. Ee n grote zijde lings e zands torting vond plaats in 1660, oe n de Sandbe rg 'door ge w e ld van e e n te m pe e s t (=s torm ) vane e n ge s ch e urd' w e rd. D aarbijonts tond de Sink e lbe rg, h e tdw ars dalh alve rw e ge de Sandbe rg. Afb. 9. J. D e Vlie ge r, de Sam tbe rg bij Arnh e m, e e rs te h e lft17de e e uw. Ge m e e nte M us e a, Arnh e m.

19 Afb. 10 Actie ve (afbrok k e lende ) s te ilw and langs de Allie r in Frank rijk bij h oogw ate r. D e w and is ca 20 m h oog. O m ge ving Ch ate au de Lys. Intus s e n s tortte de Sandbe rg ook naar de rivie rzijde nog ve rde r in. In 1669 cons tate e rde h e t s tads be s tuur, ' datdie s andtbe rge n, ontre ntde s e s tadtbe ne ve n de n R iin ge lege n, s odanigh ne de rs ack e n e nde ins torte n, datnie tallee n die lande rie n ae n de s e s iidtvan de n R iin te nie tgae n, m aar oock ve le ondie pte n in de rivie r door h e tne de rvallende s andtve roors ae ck tw orde n.' Illegaalge legde k ribbe n op de ondie pte n m oe s te n w orde n w e gge h aald. In 1671 w e rde n e r op las tvan de s tad ze lf k ribbe n e n e e n lijnpad aange legd. Eve ntue le aanw as aan de voe tvan de Sandbe rg 's alconne n be poote nde be s tick tw orde n' dw z m e tw ilge n(grie nd) h out be plantk unne n w orde n. Aan de voe tvan de Santbe rg be s tond de bode m uitgrind, w ant;' w e e ge ns de h ardigh e ytvan 'tgrint ge e n palen in de grontconne n ge brach tw e rde n'. D e Sandbe rg ze lf is opge bouw d uitzand, ge m e ngd m e tgrind. Bije ros ie van de be rg vie len zand e n grind s am e n in de rivie r. H e tzand w e rd m e te e n be e tje van h e tgrind ve rde r m e e s troom afw aarts ge voe rd. K e nne lijk blee f ve e lgrind aan de voe tvan de be rg in de rivie r ach te r. Ve rde rop langs de Ve luw e rand, te n w e s te n van de s poorbrug w ordtin de onde rgrond

20 onde r de s te ilrand aan de voe tvan de s tuw w ale ve ne e ns grind aange boord (M idde lkoop e tal,19 9 4, p. 30) als h e rinne ring aan zo'n pe riode van e ros ie. Be h alve grind vie len natuurlijk ook alle ande re zak e n die op of in h e tw e gge s poe lde land zate n naar be ne de n. O ok de fundam e nte n van h e th uis H ulke s te in e n de ande re ge bouw e n op afb. 7 zullen naar be ne de n ge vallen zijn. Alles w atm ak k e lijk ve rs poe lbaar w as, dre e f w e g, m aar de zw are s tuk k e n bleve n ligge n e n ve rzam e lde n zich op die m anie r aan de voe tvan de be rg. Afb. 11 D e Sandbe rg bij Arnh e m, be gin 17de e e uw. Ge m. M us e a Arnh e m. Afb. 12 W. te n H ae gh, 1726, Jong w ilge nbos aan de voe tvan de Santdbe rg bij Arnh e m. Ge m. M us e a Arnh e m.

21 De ach ttie nd e e e uw : vastl e gge n van d e Sand b e rg K e nne lijk w as op h e te ind van de ze ve ntie nde e e uw de pe riode m e tde e rgs te e ros ie voorbij, e n k on de oe ve r m e ts ucce s ve rde digd w orde n. In 1714 w as e r s prak e van rijs w e e rde n aan de voe tvan de Sandbe rg. Ee n te k e ning uit1726 afb. 12) laatde ze s ituatie zie n. H e tin 1660 onts tane zijdalis alm e tbom e n be groe id, e n e r s taate e n h uis je in. Er loopte n w e g onde rlangs ;k ribbe n e n aanw as s e n in de rivie r zijn be groe id m e trijs h out. Toe n in 1744 Jan de Be ije r h e to nde rlangs te k e nde (afb. 13) w as de Sandbe rg e n h e tonde rlangs be groe id ge raak tm e tflink e bom e n. O p h e te ind van de ach ttie nde e e uw w e rde n e r jaarlijk s door h e tge lde rs be s tuur ins pe ctie toch te n pe r bootge m aak t. Ee n gre e p uitde ve rs lage n: 'T'Arnh e m k om e nde w as h e tw ate r h oog ae n de Ste e ne Pe ijlpaal5 voe te n 3 duim e n. Lage r vare nde ve rtoonde n zich de dos s e ringe n de r Be rge n in ge w oonlijk e n s taat, e n de ze lve r Te e n m e tk rib e b R ijs w e rk e n ge de k t, de w e lke in goe de s taatonde rh oude n w are n h e bbe nde zulks door de laagh e id van h e tw ate r duide lijk k unne n zie n : 'D e n Noordoe ve r de r R ivie r e ve n be ne de n de n Stad die door de s troom van tijd tottijd ve e l w as afge lope n, h e e ftm e n m e tdw ars h oofdje ns be ginne n te de k k e n w aarm e e de m e n voorne m e ns is te continue re n totaan de n D uik e r nabijde K linge lbe e k, alles voor Stads re e k e ning. Adb. 13. J. de Be ije r 1744, de Sandbe rg bij Arnh e m. Ge m e e nte M us e a, Arnh e m.

22 Afb. 14. K.Ch. K oe h ler, O nde rlangs e n Arnh e m, ca Ge m e e nte M us e a Arnh e m. In de loop van de ne ge ntie nde e e uw w e rd op O nde rlangs e e n s tatige laan aange legd, e n w e rd h e t te rre in ve rbre e d e n opge h oogd, w aarbijde R ijn s te e ds ve rde r zuide lijk e r w e rd ve rlegd. (afb. 14) H e tm ate riaaldatbijzo'n bots ing vrijk om t, w ordtge de e lte lijk w e gge s poe ld. M aar aan de voe tvan de s te ilw and conce ntre re n zich de zw are s te ne n e n ande re brok s tuk k e n die naar be ne de n s torte n. D e ze rak e n bijh e tflauw e r w orde n van de s te ilrand ná de e rode re nde fas e die p be dolve n onde r m ate riaal datvan de top van de ons tabie le s te ilw and naar be ne de n s ch uift. Concl usie : D e bots ing tus s e n de Ne de rrijn e n de Ve luw e bijde Sandbe rg w as ande rh alf à tw e e e e uw e n actie f: van de e e rs te h e lftvan de ze s tie nde totaan h e te ind van de ze ve ntie nde e e uw. D e rivie r ve rlegde zich in die e rode re nde pe riode in noorde lijk e rich ting. D aarbijve rs poe lde n aanzie nlijk e de len van de be rg. D aarna, vooralin de ach ttie nde e e uw trad e r cons olidatie op. In de ne ge ntie nde e e uw w e rd e r e e n park aange legd. O ok nu nog is de s te ilrand goe d h e rk e nbaar in h e ts tads be e ld aanw e zig: h e tm us e um voor M ode rne K uns ts taataan de bove nk ant, e n de K uns tacade m ie aan de onde rk ant. BijArnh e m, de D uno e n bijde Noordbe rg ging h e tom bots inge n van de rivie r m e te e n h oge h e uve lrug, e n daarbijonts tonde n s pe ctaculaire s te ilw ande n. M aar de m e ande rs van de rivie re n h e bbe n ook op ande re plaats e n ge bouw e n onde rm ijnd, w aar h e th oogte ve rs ch ilm inde r grootis. H e e l be k e nd is h e tdorp H e rw e n, datin de ach ttie nde e e uw in vrijk orte tijd door de W aalve rzw olge n w e rd. Eige nlijk k un je e rvan op aan, datalle dorpe n w aarvan de k e rk e n h e e ldich tof ze lfs buite n de bandijk e n ligge n (K e k e rdom, Em m e rich ) ooitaan de rivie r k antbe bouw ing h e bbe n ge h ad die door de rivie r ve rzw olge n is.

23 Bijl age 3. De ste il w and b ijel sl oo D e Sandbe rg is nie tde e nige bots ing tus s e n e e n rivie r e n e e n h oge oe ve r in Ne de rland die goe d ge docum e nte e rd is. D e bots ing tus s e n de M aas e n h e tlim burgs e h e uve lland bijelsloo tus s e n 1450 e n 1650, w aarbijh e tk as te e lelsloo e n de bijbe h ore nde w ate rm olen ach te re e nvolge ns door de rivie r ve rzw olge n w e rde n, is e e n ande r goe d ge docum e nte e rd voorbe e ld. Afb. 15. D e s te ilw and bij Elsloo in R ijk s arch ie fin Lim burg. H e tk e rk je h oog op de h e uve lis de k e rk van Elsloo. H e t k as te e llink s be ne de n aan de voe tvan de s te ilw andis h e tk as te e lvan Ste in. O p afbe e lding 15 is e e n w e g te zie n zoals de ze vroe ge r, toe n de M aas zich nog nie tve rlegd h ad, lie p tus s e n Elsloo op de h e uve le n h e tdorp GrootM e e rs aan de M aas. Er w e rd e e n oude inw one r van h e t dorp ge vraagd te ge tuige n dath ijin zijn je ugd nog ove r de ze w e g ge w ande ld h ad. O p de k aartis te zie n h oe de 25 m e te r h oge s te ilw and in brok k e n afbre e k t. BijD E - H is ze lfs e e n h e le s ch olgrond naar be ne de n ge glede n, w aarbijde boom ne tje s re ch tis blijve n s taan.

24 Bijl age 4. Erosie van d e Nijm e e gse H e uve l rug d oor d e W aal Aan de zuidk antvan h e tdalvan de R ijn h e e ftzich e e n s oortge lijk proce s voorge daan. D aar h e e ftde W aallangs de Nijm e e gs e H e uve lrug ge s ch uurd, e n op die m anie r h e tdalve rbre e d e n h e tzand afge voe rd. In fe ite is daar de laats te bots ing van W aalm e tde h e uve lrug nog s te e ds aan de gang. D e W aals troom t re ch top Nijm e ge n af. Als de W aalkade nie tzo'n s te vige ve rde diging te ge n h e ts ch ure nde w ate r w as, zou de oude binne ns tad allang be zig zijn om in de rivie r te s torte n. D e s tad Nijm e ge n ligtgrote nde e ls op de h e uve lrug, ne tals de bos s e n van Be rg e n D ale n Be e k Ubbe rge n, die m e te e n donk e rgroe ne k leur op afb. 16 zijn w e e rge ge ve n. D e w e ilande n e n ak k e rs van de O oijpolde r e n de D uffe ltligge n in de dalvlak te van de W aal. D e ve rleiding is grootom aan te ne m e n datdie s ituatie altijd zo is ge w e e s t, e n te ve ronde rs te llen dat de h e uve lrug e r in R om e ins e tijd ne tzo bijlag als nu. Ne tals bijarnh e m k unne n w e aan de h and van k aarte n te ruggaan toth e tm idde n van de ze s tie nde e e uw, toe n Jacob Van D e ve nte r ook van Nijm e ge n e e n platte grond m aak te. (afb. 17) D e W aals troom tvanuith e tnoordoos te n s ch uin op de s tad af. Aan de Le nts e k antis w e le e n oude s trang te zie n, e e n te k e n van h e tfe itdatde W aalooite e n noorde lijk e r loop h e e ftge h ad, e n in de pe riode nie tve r voor 1550 dus m e e r frontaalop de s tad toe s troom de. In de ze ve ntie nde e e uw ve rande rde dat. Toe n onts tond e r bijbe m m e l(afb. 18) e e n grote m e ande r, w aardoor de rivie r e e rs th e lem aalrich ting Be m m e ls troom de, door w atnu daar de oude s trang bij Afbe e lding 16. Nijm e ge n: de W aals troom tre ch top de oude s tad af. Topografis ch e k aart D e W aals troom tvanuit h e tnoordoos te n op Nijm e ge n af.

25 h e tdorp is. Vandaar s troom de de rivie r vrijw e lnaar h e tzuide n, e n m aak tbijde zuide lijk e bandijk w e e r e e n boch tnaar h e tw e s te n. O ok dattracé is nog te h e rk e nne n aan de plas s e n e n m oe ras s e n van de O ude W aal.vanuitdie laats te pos itie s troom de de W aalve rvolge ns vrijw e le ve nw ijdig aan de W aalkade de s tad Nijm e ge n voorbij. O p de ze k aartuit1649 van Van Ge e lke rck e n van de ze grote m e ande r is duide lijk te zie n, datm e t nam e de noorde lijk e boch tbe zig is door te bre k e n. M e te e n be e tje graafh ulp brak de m e ande r k ortdaarna inde rdaad door, e n daardoor ve rlegde de W aal z'n loop vrijs te rk. O p e e n k aartvan k apite in Ing Van H ooff van 1775 (afb. 19 ) is te zie n datde W aal h e lem aalnaar de Le nts e k antis ve rs ch ove n, e n w e e r re ch top de s tad toe s troom t, e n m e tnam e re ch t op de oos te lijk e h oe k tore n van de s tad, de Lappe ntore n, af. Afb. 17 Jacob van D e ve nte r, Nijm e ge n M adrid, Nationale Biblioth e e k. D e W aals troom de ook in 1551 vanuith e t noordoos te n op de s tad toe. Noord is bove n. W e bs ite w w w.noviom agus.nl

26 Afb. 18 D oorbre k e nde boch tbij Be m m e l1649, Van Ge e lke rck e n. Ge lde rs Arch ie f. In de ze pe riode s troom de de W aalvanuith e toos te n langs Nijm e ge n h e e n. (Noord is bove n) Afb. 19 K aartvan Ing Van H ooff, NationaalArch ie f. D e W aal s troom tnu w e e r re ch top de s tad af, e n m aak tbij de k ade e e n h aak s e boch tnaar h e tw e s te n. (noord is bove n)

27 Afb. 20. D e inge s trortte Lappe ntore n, H. H ooge rs. Nijm e ge n 1780 W e bs ite w w w.noviom agus.nl D ie dire cte confrontatie m e tde s tads m ure n van Nijm e ge n w as ris k ant, e n in 1780 ge be urde dan ook h e tonve rm ijde lijk e : de onde rm ijnde oos te lijk e Lappe ntore n s tortte in. (afb 20) In 1806 w as de rivie r alw e e r w atnaar h e tw e s te n (re ch ts op afb. 21) ve rplaats t, e n s troom de de rivie r nie tm e e r op de Lappe ntore n af, m aar re ch top h e tm idde n van de toe nm alige W aalkade. O p de ze k aartvan D e M an is nie tallee n de ligging van de s tad, e n de loop van de rivie r w e e rge ge ve n. O ok h e tre lië f van de h e uve lrug e n de zijdalen is in e e n bruinrode arce ring aange ge ve n. In de oude binne ns tad van Nijm e ge n zijn duide lijk 2 naar de W aaltoe uits te k e nde h e uve ls m e te e n dale rtus s e n te zie n. Link s daarvan ligtnog e e n de rde uits te k e nde h e uve l, onbe bouw d, w anth e tvalkh of datdaar ge s taan h ad w as 10 jaar te vore n afge brok e n. Vanaf die plek looptde s te ile rand van h e tw aal-r ijndalnaar h e toos te n (link s ). Ee rs tals e e n s m alle rand m e te e n e nk e lzijdal(de Be e k m ans daalse w e g). W atve rde r van de s tad af ve rbre e dr de h e llingzone zich, e n w ordte r e e n h e e ls te lse lvan zijdalen zich tbaar. Afb. 21. D e ligging van Nijm e ge n op de h e uve lrug aan de W aal. D e h e llinge n e n zijdalen zijn ge arce e rd. K aartvan M aas e n W aalvan D e M an, 1806, de tail. NationaalArch ie f. (Noord is be ne de n)

28 Afb. 22 K aartvan D e M an, 1806, de tail: de s te ilrand tus s e n Nijm e ge n e n U bbe rge n, e n h e tm e e rtje.(zuid bove n) O p k aart22 is e e n de tailvan de k aartvan D e M an te zie n. D e s te ilrand tus s e n h e tvalkh of (h e lem aal re ch ts ) e n Ubbe rge n is langs h e te e rs te s tuk, totaan de N van h e tw oord Ubbe rge n onge ve e r, h e e l s m al.o m dath e th oogte ve rs ch ilgrootis, is de w and ook h e e ls te il.er is één k ortzijdalin te vinde n. Pas bijubbe rge n, vanaf h e tvalkh of tw e e k ilom e te r naar h e toos te n, is e r e e n tw e e de e n die pe r droogdalte vinde n. Nog ve rde r naar h e toos te n volgtdan e e n zich s te rk ve rbre de nde zone m e t zijdalen. Als rivie r e n zandm as s ie f bots e n is de w and vrijw e lloodre ch te n zo ins tabie l,datvoortdure nd zand naar be ne de n s tort. Z olang de rivie r datzand w e e r w e gvoe rtvan de voe tvan de s te ilrand, blijftde loodre ch te, ons tabie le s ituatie ge h andh aafd. D oor ve rs ch illende oorzak e n k an e e n de e lvan de s te ilrand ins torte n. In Arnh e m w as datde vre s e lijk e onw e e rs bui (' Te m pe e s t') van Afb. 23. Ste ilw and langs de Allie r bij Ch ate au de Lys bij laag w ate r, ca 25 m e te r h oog. In h e tm idde n is e e n groot brok s tuk uitde w and w e gge vallen: h e tbe gin van e e n zijdal.

29 Z o'n inge s tortde e lw ordtdan als vanze lf e e n zijdalw aardoor pade n of w e ge n ge legd gaan w orde n om van bove n naar be ne de n e n om ge k e e rd te k om e n. Ee n e e nm aalge vorm d dalve rs te rk tzich ze lf, doordath e tw ate r vanze lf de ze laagte opzoe k tom naar be ne de n te s trom e n.als re fe re ntie nogm aals e e n be e ld van de s te ilw and langs de Allie r, w aar op e e n s oortge lijk e w ijze e e n brok s tuk uitde w and ge vallen is. (afb 23) O p h e ttraje ctop k aart22 zie th e tlink e r de e l van de dalw and, datdoork e rfd is m e tzijdalen, e ruitalsof h e talze e r oud is ;m oge lijk zijn h e t ze lfs nog s m e ltw ate rdalen uitde laats te ijs tijd. Nie tallee n is de zone m e tzijdalen bre e d, m aar h e tve rs poe lde m ate riaaluitde dalen vorm took nog bre de, lage ' puinw aaie rs ' aan de voe tvan de s te ilrand bijde uitgange n van de zijdalen. H e ts tuk tus s e n Ubbe rge n e n h e tvalkh of zie t Afb. 24 D e s te ilrand tus s e n de Be lvédère e n U bbe rge n in e r zo s te iluit (afb. 24), dat h e t onts taan nog D e bre de re dalen bij U bbe rge n, e n de puinw aaie r voor de nie te ch tve r w e g k an ligge n. Er zijn w e inig s te ilw and, zijn in de ve rte zich tbaar. zijdalen, e n e r zijn allee n k leine, s te ile puinw aaie rs aan de voe tvan de s te ilrand. O ok in de pe rce e lsvorm e n aan de voe tvan datjonge de e lvan de s te ilrand is te zie n datdaar ie ts aan de h and w as. Ee n w ate rloop (de voorlope r van de h uidge k anaalach tige w ate rgang) looptin e e n boch tnaar de s te ilrand toe, e n e r onde rlangs. D e ze topografis ch e k e nm e rk e n zijn de re s tante n van e e n rivie rloop die op de ze plaats te ge n de dalw and is ge bots t. D e s te ilrand tus s e n Ubbe rge n e n Nijm e ge n is dan ook onts taan doordatdaar tam e lijk re ce nte e n bots ing m e tde W aalh e e ftplaats ge vonde n. D e rivie r h e e ftdaar ove r e e n lengte van bijna 2 k ilom e te r langs de s te ilrand ge s ch uurd. D e puinw aaie rs e n dalen uite e n vorige pe riode zijn daarbij w e gge s poe ld. O p de w e bs ite van de R O B is e e n digitaalte rre inm ode lvan h e tbe s prok e n s tuk s te ilw and te zie n. (afb. 25) Link s be ne de n h e touds te de e lvan de s te ilw and, m e tdie pe e n zich ve rtak k e nde zijdalen. Te r h oogte van de plek w aar de w ate rloop onde r aan de s te ilw and k om tte lope n, ve rande rth e tk arak te r van die w and. D e ze w ordts te iler, e r is w e inig puin aan de voe topge h oopt, e n zijdalen zijn s paarzaam e n ondie p. D oordate r w e inig e ros ie m ate riaalnaar be ne de n is ge ë rode e rd ligtde w ate rloop re latie f dich t onde r de s te ilw and. Aan de rich ting van de pe rce lem e n s lote n in de dalvlak te is de oude, bots e nde, s trom ings rich ting van de rivie rbe dding nog te zie n. H e lem aalre ch ts bove n is e e n k lein h oe k je te zie n w aar de W aalin 1775 (afb. 19, 20 e n 21) s e cundair nog e e n e xtra s tuk je van de s te ilw and h e e ftafge k nabbe ld.

30 Afb. 25. Nijm e e gs e H e uve lrug e n de ligging van h e tlege rk am p e n h e tk ops Plate au. D igitaalte rre inm ode lm e tove rdre ve n z-as (h oogte ). W e bs ite R O B

31 De ste il w and Ub b e rge n-nijm e ge n e n d e R om e inse ne d e rze tting O p de k aartvan D e m an (afb. 22) zijn bove n de s te ile rand van de h e uve lrug de w oorde n de k op e n de h oe nde rbe rg te leze n, in onze w oorde n: de K ops e H of e n de H unne rbe rg. D atzijn nou ne t de be langrijk e plek k e n van de R om e ins e ne de rze ttinge n in Nijm e ge n. D e bove n ge form ulee rde s te lling leidttotde conclus ie, dats inds de R om e ins e tijd e e n de e lvan de s te ilw and bij h e tvalkh of, de H unne rbe rg e n de K ops e H of is w e gge ë rode e rd door s ch ure nde w e rk ing van de W aal. D atbe te k e ntdatook e e n de e lvan die ne de rze ttinge n die op h e tplate au s tonde n, te n tijde van de bots ing m e tde W aalloodre ch tnaar be ne de n ge s tortzijn. D e zw are de len zoude n dan daar zijn blijve n ligge n, te rw ijlde w atk leine re e n lich te re zak e n ve rs poe ld zijn naar be ne de ns troom s. In h e tboe k van Gunth e rm an H is toris ch e Atlas van Nijm e ge n is e e n re cons tructie ge m aak tvan h e t Le ge rk am p van h e ttie nde Le gioe n op de H unne rbe rg. (afb. 26) O p de te k e ning w ordtaange nom e n datde s te ilrand in de R om e ins e tijd e r ne tzo bijlag als nu, inclus ie f de Be e k m ans dalse w e g. Aan de k antvan de s te ile h e lling naar h e tdalvan de W aalis h e tlege rk am p op de re cons trucrie te k e ning voorzie n van e e n be ve s tigde m uur. O ok op de platte grond uith e tze lfde boe k is aan de noordk ant, vlak bove n de s te ilrand, e e n m uur inge te k e nd. (afb 26) O p ande re platte gronde n van h e tge bie d e ve nw e lis de noorde lijk e be gre nzing van h e tlege rk am p nie tinge te k e nd. (afb. 27) W atbe tre fth e tlege rk am p op de H une rbe rg: h ie r ontbre k e n ook be langrijk e onde rde len als h e t prae torium e n h e tzie k e nh uis (H aalebos, Cas tra und Cannabae, p.6) O ve r de noordk antvan h e tk am p op de H une rbe rg be s taatonduide lijk h e id. H e tbe tre fth ie r e nk e le k am pe n uitve rs ch illende pe riode n bove n e lkaar. D e w e s te lijk e e n oos te lijk e poorte n zijn h e e l uitvoe rig onde rzoch t, de noorde lijk e poortnie t. H e tve rs lag van H aalebos (Cas tra und Cannabae ) gaath ie r nie top in. M aar als e r ale e n noorde lijk e ve s tingm uur h e e ftge s taan: h e tis in ie de r ge val vre e m d datde h oofdw e g van h e tk am p, de Via Prae toria, die looptnaar de h oofdpoortvan h e tk am p, de Porta Prae toria e nk e le m e te rs buite n h e tk am p op h oudt, e n ve rvolge ns 40 m e te r om laag zou lope n, zonde r date r daar e e n w e g is. D e rom e ine n zullen toch ge e n poortge m aak th e bbe n om e r van h e tuitzich tte gaan ge nie te n. Afb. 26 R e cons tructie van h e tcas te llum vann h e t10de legioe n. Gunth e rm an, h is toris ch e Atlas van Nijm e ge n.

32 Afb. 27 Ligging van de ne de rze ttinge n in R om e ins e tijd. Gunte rm an Afb. 28 R om e ins e ne de rze ttinge n bij Nijm e ge n. uit: Enck e vorte n Z e e, H e t k ops Plate au.

33 Na e e n lange pe riode van onze k e rh e id k om tom s tre e k s h e tjaar 450 h e te ind van h e tr om e ins e rijk in de Lage Lande n. In de pe riode daarna daaltde be volking dras tis ch. D e Ge rm aans e volke re n die e r w one n k e re n w e e r te rug naar h un e ige n cultuur, w aarbijge e n plaats w as voor arch ite ctuur in de vorm van s te ne n ge bouw e n, e n alh e lem aalnie tm e tzuilen e n be e ldh ouw w e rk. D atbe te k e nt, datvan h e tjaar 450 totna h e tjaar 1000 e r vrijw e lge e n be h oe fte be s tond aan s te e n als bouw m ate riaal.d e R om e ins e ruïne s m oe te n e r aldie tijd bijge lege n h e bbe n als ge h e im zinnige s tuk k e n m uur e n brok k e n s te e n, ove rw oe k e rd door e e uw e noud bos. Toe n m e n opnie uw in s te e n ging bouw e n w e rde n de ruïne s ge bruik tals groe ve s voor bouw m ate riaal.tufs te e n e n bak s te e n w e rd h e rge bruik t, e n van de k alks te e n van zuilen e n k apite len k on m e n door h e tin ove ns te ve rh itte n ce m e ntbrande n. In de loop de r e e uw e n w e rd s te e ds m e e r m ate riaalh e rge bruik t. H e te e rs tge be urde datbijde bouw van de K arolingis ch e Pfalz, e n die ns 11de e e uw s e opvolge r. Vanaf de bouw van h e t Valkh of nam h e th e rge bruik van de rom e ins e m ate rialen toe. In de ze ve ntie nde e e uw (K os te r e tal.p 24) zate n nog aanzie nlijk e de len van de m ure n, e n ook ve e lk alks te e n van zuilen, k apite len e n be e ldh ouw w e rk, in de grond. D ie arch ite cturale re s te n w e rde n toe n (pas ) opge grave n e n ge brand of opnie uw ge bruik t. Afb. 29. Allie r, Ste ilw and bij Le s Be s s e rolles. D e ze s te ilw and w as om s tre e k voor h e tlaats tactie f. Nu is de w and be zig langzaam e e n m inde r s te ile vorm aan te ne m e n doordatm ate riaalvan bove n naar be ne de n rolte n de voe tvan de s te ilw and be de k t.

34 Ná 1550 is de W aalnie tm e e r langs datde e lvan de s tuw w alactie f ge w e e s t, op h e tk leine h oe k je bij de Lappe ntore n in 1775 na. Uitde s te lling dattus s e n de R om e ins e tijd e n h e tm idde n van de 16de e e uw de W aals ch ure nd langs de K ops e H of e n h e th unne rve ld h e e ftge s troom d blijk tdate r dus R om e ins m ate riaalvan de h e uve l ge s tortis, w aarvan de zw aars te de len, e n ze k e r dus de de len van arch ite ctuur e n be e ldh ouw w e rk e n, nog onde r aan de h e uve lrand be grave n ligge n, toe ge de k tdoor afge s ch ove n h oe ve e lhe de n zand van h e tbove ns te de e lvan de h e lling. H oe ve e lvan de dalw and is w e gge s ch uurd is onbe k e nd. D atk unne n ne tzo goe d e nk e le m e te rs als e nk e le h onde rde n m e te rs ge w e e s tzijn. Naarm ate de bots ing tus s e n W aale n h e uve lrug e e rde r h e e ftplaats ge h ad, de s te m inde r m ate riaalvan R om e ins e ruïne s w as e r door m e ns e n w e gge h aald e n h e rge bruik t, e n de s te m e e r e n de s te gave r m ate riaalm oe te r be ne de n te vinde n zijn. De ond e rgrave nd e rivie r W anne e r e e n rivie r te ge n e e n h e uve lvan grindrijk zand bots tonde rgraaftde puntvan de m e ande r de h e uve lrug nade rt In de buite nboch tis de rivie e xtra die p. D e h e uve lrug raak tonde rm ijnd, e n h e tzand s tortnaar be ne de n. H e tzand w ordtafge voe rd, e n s troom afw aarts w ordtde rivie r ondie p e n bre e d. Uit de s te ile w and zalgrondw ate r naar buite n tre de n, die de w and nog ons tabie ler m aak tdan de ze van zich ze lf alis. O ok k an zw are re ge nvalde len van h e tzandpak k e tons tabie ler m ak e n, zodatgrote pak k e tte n zand naar be ne de n s ch uive n. H e tm ate riaaldatin de rivie r valtw ordtge s orte e rd door de s trom ing. H e tzand e n ande r lich tm ate riaalw ordtzijde lings afge voe rd. M e tde k rach tdie de Ne de rlands e rivie re n h e bbe n, w ordtalles vanaf s te vig grind nie tafge voe rd. Er onts taan dus bank e n m e tgrind e n ande r zw aar s pulaan de voe tvan de s te ilw and. D atre m th e te rode re nd ve rm oge n van de rivie r af. Vanw e ge die pte in de buite nboch tvan de rivie r onde r aan de s te ilw and k an de uits poe ling die p zijn. Gate n ( pools) totm e e r dan 10 m e te r die pte zijn op zulke plaats e n ook nu nog nie tonge w oon. D atbe te k e ntdath e tzand onde r de grindbank e n uitge s poe ld w ordt, e n de grindbank e n in ve rde r naar be ne de n in e e n gatglijde n. D atve rs te rk tde k rach tvan de rivie r op de ach te rligge nde s te ilw and dan w e e r, w aardoor de w and opnie uw ins tort. D oor ditite re re nde proce s k an h e tm ate riaaldatblijftligge n na naar be ne de n ge vallen te zijn die p be grave n w orde n in de k uilen in de voorm alige rivie rbode m. M e ande rs ve rplaats e n zich langzaam s troom afw aarts. Als de uitboch te nde puntvan e e n m e ande re nde rivie r langs e e n s te ilrand s ch uurt, gaatde ze be w e ging van h e th e le m e ande re nde s te lse ltoch ge w oon door. D atbe te k e ntdus in ditge val,datde m e ande r die de Nijm e e gs e h e uve lrug e ve n te n w e s te n van Ubbe rge n raak te, langzaam naar h e tw e s te n s ch oof. D e rivie r s troom de naar de h e uve lrug toe, bots te, e n draaide ve rvolge ns w e e r w e g van de h e uve lrug. D e plaats van bots ing is dus s te e ds be pe rk t, m aar s ch uiftlangzaam m aar ze k e r op. (zie de fictie ve m e ande rs op afb. 30) D e bots ing van de Ne de rrijn m e tde Ve luw e bijarnh e m w as onge ve e r 100 jaar actie f, e n s ch oof w e inig op. O m e e n afs tand van e nk e le k ilom e te rs te ve rs ch uive n h e e ftde W aal,die in die tijd ve e lk leine r w as dan nu, dus w e le nk e le e e uw e n nodig ge h ad. Als bijh e tve rs ch uive n van de bots ing m e tde rivie r e e n plek aan de s te ilrand nie tlange r m e e r onde rm ijnd w ordt, gaatde s te ilrand e e n ' natuurlijk e r' h e llings h oe k aanne m e n, afh ank e lijk van m ate riaal,coh e s ie, grond- e n re ge nw ate r, h oogte e tc. D e bove ns te rand s tortin, glijdtnaar be ne de n, e n blijftaan de voe tligge n, bove nop de grindbank e n die daar ge vorm d zijn. ( afb. 29 ) Eve ntue e l R om e ins m ate riaalis dus nie tte vinde n aan de h uidige voe tvan de h e uve l,m aar die p onde r de h uidige te e n van de h e lling, aan de voe tvan de e e rde re s te ilw and. Ste rk e r nog, juis top de ins torte nde be rgw and is w e inig m ate riaalvan h e toppe rvlak te vinde n.

35 De pe riod e w aarin d e b otsing pl aatsvond. In 1551 (afb. 17) s troom de de W aalvanuith e tnoordoos te n op Nijm e ge n toe. Sinds die tijd is de plaats van de bots ing van de rivie r e n de h e uve lrug, Nijm e ge n, onge ve e r h e tze lfde ge bleve n. D e rich ting ve rande rde s te e ds, m e te e n m arge van 9 0 grade n: van paloos tnaar noordoos t. O p de k aartvan 1551 s taan te r w e e rs zijde van de rivie r aldijk e n ge te k e nd. D ie dijk e n h e bbe n h e t ge drag van de rivie re n s te rk be invloe d. D e m e ns e n die de dijk e n h adde n aange legd h adde n e r be lang bijdatde ze ook goe d functione e rde n. D e rivie re n h ie lde n h un oude m e ande re nde ge drag, e n bots te n daarbijop de dijk e n, e n nie tm e e r op de h e uve lrugge n als uite rs te be gre nzing van h un m e ande rzone. Z odra e e n dijk w e rd be dre igd m e te ros ie e n onde rgraing k w am e n de m e ns e n in actie, e n be gonne n de oe ve r te ve rs te rk e n, k ribbe n aan te legge n, e n de dijk e n te ve rbe te re n. Vaak w e rd die s trijd door de m e ns e n ve rlore n. M aar dan k w am e r altijd w e lw e e r e e n ande re dijk, ie ts naar ach te re n, om de m e ande re nde rivie r binne n de pe rk e n te h oude n. O ok ditw as e e n ite re re nd proce s, w aarbij uite inde lijk h e th uidige grillige ve rloop van de dijk e n is onts taan, als re s ultante van e e uw e nlange aanpas s inge n van de dijk e n aan de k rach te n van de rivie r. O ndank s aldie lok ale aanpas s inge n zijn de m e ns e n e r in ge s laagd om de rivie re n in h oofdlijne n binne n de be gre nzinge n van de oude be dijk inge n te h oude n. D e e e rs te lok ale afdam m ing van laagte s in de oe ve rw allen w e rde n rond h e tjaar 1000 ge m aak t. D e e e rs te grote re e e nh e de n be dijk ing w are n zo rond 1200 k laar. Vanaf die tijd zijn de rivie re n dus ge vange n tus s e n de bandijk e n, e n is h un m e ande ring ook be pe rk ttotde ruim te die de dijk e n (e n de aanpas s inge n daaraan) h e n bode n. D us : ge e n bots inge n m e e r m e tde h e uve lrug, op die plek k e n na w aar de rivie r opge s lote n w e rd tus s e n e e n dijk e n de h e uve lrug, zoals de Ne de rrijn tus s e n Arnh e m e n R h e ne n. Toe n de W aale e nm aalge vange n zattus s e n de bandijk e n w as e e n nie uw e bots ing m e tde Nijm e e gs e H e uve lrug onm oge lijk ge w orde n. D e W aalm e ande rs be w oge n binne n h e tk e urs lijf van de dijk e n, m e t s om s h e e ls pe ctaculaire boch te n. (afb. 18) D e dijk e n w e ze n de W aalde w e g naar de plek w aar de bots ing plaats m oe s tblijve n vinde n : Nijm e ge n. D e s tad h ad be lang bije e n blijve nde ligging aan de rivie r vanw e ge de h ande le n be drijvigh e id. Toe n in de 11de - 12de e e uw de e conom is ch e ontw ik k e linge n e r toe leidde n date r e e n m ilitair s te unpuntanne x s tad onts tond op de plek w aar de W aaltoe vallig op datm om e ntm e tde h e uve lrug bots te, w e rd daarvoor de plek ge k oze n w aar h ande ldrijve n ove r de rivie r h e tbe s te ging, e n daar onts tond h e tm idde lee uw s e Nijm e ge n. (Er is ge e n continuite itvan be w oning tus s e n R om e ins e n m idde lee uw s Nijm e ge n) Vanaf h e tm om e ntdatburch te n s tad e r e e nm aalzijn, is h e tve rvolge ns zaak om de rivie r op zijn plek te h oude n. D ie taak w e rd toe ve rtrouw d aan h e tnie uw e s te lse lvan dijk e n die de rivie r s te e vas top Nijm e ge n aans tuurde n. H ie ruitvolgt, datde W aalom s tre e k s de tijd van de bouw van de burch tvan Barbaros s a (1155) bijh e t Valkh of e n de be ginne nde s tad Nijm e ge n aange k om e n w as, e n s inds die n op die plek is ge fixe e rd door de dijk e n, die ook juis tin die tijd w e rde n aange legd. D e s ch uifpartijlangs de h e uve lrug tus s e n Ubbe rge n e n Nijm e ge n h e e ftdus in de e e uw e n daarvoor plaats ge vonde n, zo tus s e n de jare n 450 e n M aar dath oe ftnie tin e e n aane e nge s lote n pe riode ge be urd te zijn. M e ande rs k om e n e n gaan, e n e r k unne n be s te e uw e n ligge n tus s e n de e ne e n de volge nde bots ing. Alles k an ook alh e e lvroe g, nog in laatrom e ins e tijd ge be urd zijn, w aarna de W aal in late r e e uw e n w e e r te rugge k e e rd is. M e ande rs h e rh alen of ove rs ch rijve n nogale e ns e e rde re lope n. Pl aats van nie uw e vond ste n O m datin de ze pe riode h e rge bruik van bouw m ate rialen nog nie taan de orde w as, is de k ans grootdat h e tm ate riaal,ve e lof w e inig, datnaar be ne de n is ge tuim e ld gave e n bove ngronds e onde rde len van R om e ins e bouw w e rk e n be tre ft. H e tligtdie p, m ins te ns 10 m e te r of m e e r, be grave n in grindbank e n onde r de voe tvan de s te ile h e llinge n. Juis th e tfe itdate r in h e taan de R om e ins e k am pe m e nte n gre nze nde de e lvan de O oijpolde r w e inig R om e ins e vonds te n ge daan zijn, be te k e nt, date r late re lage n door de rivie r ove rh e e n zijn afge ze t. Lich te r m ate riaaldatvan de h e lling in de rivie r w as ge s tortis ve rs poe ld. D e lich ts te zak e n k unne n ve r w e g te re ch tge k om e n zijn in zandbank e n. Ie ts zw aarde re zak e n zullen te vinde n zijn in de zandbank e n in h e tge bie d dire cts troom afw aarts van de bots e nde rivie r.

36 D atis dus de h oe k van de O oijpolde r tus s e n Ubbe rge n e n de Nijm e e gs e s tads w aard, e n in de om ge ving van Le ntaan de ove rk antvan de h uidige W aal,in h e tge bie d van de W aalsprong e n de nie uw aan te legge n ge ulach e r h e te iland Ve urlent. D e h uidige W aalh e e ftdaar in late r e e uw e n dw ars doorh e e n tus s e n z'n dijk e n e e uw e nlang in de bode m ligge n w roe te n, dus k an e r m ate riaals e cundair ve rs poe ld zijn rich ting W e urt. Afb. 30. Nijm e ge n m e tde h e uve lrug e n h e tdalvan de W aal. In lich tblauw m e tpijl: h ypoth e tis ch e lope n van de W aaldie langs de h e uve lrug s ch ure n, e n zich daarbij w e s tw aarts be w e ge n. Ge arce e rd: bre e dte van de h e llingzone tus s e n de h e uve lrug e n h e tdal. H e th oogte ve rs ch ilis ca 50 m e te r. H oe s m aller de ze zone is, de s te s te iler, e n jonge r, is de h e lling. Sinds de be dijk ing is de W aalge vange n in h e tk e urs lijfvan de dijk e n (rood), e n s troom taltijd langs Nijm e ge n.

37 R are jonge ns, d ie rom e ine n? In w e rd e r bijde voorbe re idinge n van de bouw van h e tcas ino aan de W aalkade e e n zw are rom e ins e m uur ge vonde n. Alin e e n van de e e rs te k rante nbe rich te n in D e Ge lde rlande r w ordtge m e ld, date r ie ts raars is aan de ze m uur. Aan de k antvan de rivie r zitte n e r m uurre s te n van aange bouw de h uize n aan de m uur, m aar de fundam e nte n van die h uize n lope n nie tdoor. Z e zijn k w ijt, cons tate e rtde k rantbondig. In e e n k rante nartik e lin de N.R.C uit19 87 w ordtge m e ld, datde nuur e r s lordig bijs tond. O nge lijk, in grote s tuk k e n ge brok e n, e n boch tig. D e arch e oloog T. W illem s noe m tin zijn boe k R om e ins Nijm e ge n nog e e n aantalm e rk w aardige fe ite n op ove r de ze m uur: - D e k antvan de m uur die naar de h e uve ltoe ge k e e rd w as, be s tond uitk e urig, ne tje s afge w e rk t m e ts e lw e rk. M aar w aarom zou je de k antvan e e n k e e rm uur die in h e tzand zit, ne tje s afw e rk e n?h e t zag e ruitals de voork antvan de m uur, m aar zoals de m uur lag, w as h e tde ach te rk ant. - de k antvan de m uur die naar de rivie r ge k e e rd w as, ve rtoonde de re s te n van aange bouw de h uize n. H e tk on dus ook ge e n w ate rk e re nde of k ade m uur ge w e e s tzijn, w antw ie bouw te r nu h uize n aan e e n k ade m uur? - h e tr om e ins m ate riaaldatrond de 4de e e uw s e m uur lag, s tam de uitde 2de,3de e n 4de e e uw. M aar h e tlag allem aaldoor e lkaar, zonde r ge laagdh e id. In e e n k rante nartik e ls tond e e n foto van de opgraving, w aarbijve rm e ld s tond datde m uur onde r h e t w ate rnive au van de W aallag. Aanne m e nd datdatzo onge ve e r w as als h e tpe ilnu, is h e tw e le rg raar als je e e n m uur onde r w ate r bouw t, w aar h uize n aan vas tzitte n, die ook nog e e ns vloe rve rw arm ing h e bbe n. O nde r w ate r. Naas tde m uur w e rd e e n s tuk van e e n rom e ins e grach tge vonde n, e e n k arak te ris tie k e v-vorm ige droge grach t, s tandaard bijrom e ins e ve s ting op plek k e n w aar ge e n w ate r w as. M aar vre e m d dus op e e n plek w aar w e lw ate r w as.

38 De ve rzonk e n stad ond e r d e W aal Aldie rare fe ite n ove r de m uur onde r h e tcas ino k om e n in e e n ande r daglich tte s taan als w ordt aange nom e n datde m uur van oors prong nie tbe ne de n aan de rivie r s tond, m aar h oog op h e tplate au is ge bouw d. Ne e m h e tnive au van Grote -M ark t-burch ts traat-k e lfk e ns bos. M e tw atlich te glooiinge n zoals Nijm e ge n die h e e ft. Ve rge e tde s te ile h e lling naar de W aal,e n w ande lin ge dach te n op die h oogte naar de ove rk antvan de W aal.o p die de nk be e ldige vlak te s tond de rom e ins e m uur voordath ijvan de onde rs poe lde s te ilrand naar om laag s tortte. In die pos itie w ordtalles duide lijk. D e ne tje s ge m e ts e lde voork antis ge w oon de voork antaan de zuide lijk e buite nk antvan de m uur. Er voor ligte e n ge w one V-vorm ige droge grach t. Aan de binne nk antzijn e r h uize n te ge naan ge bouw d, die vloe rve rw arm ing h e bbe n. D ie binne nk anth e e fts te unbe re n, zoals ge bruik e lijk in rom e ins e ve s tiginge n. H e tontbre k e n van ande re re s te n van de w oninge n w ordtook duide lijk. D e s te ilw and w e rd van h e t noorde n uitonde rm ijnd. D e s tad s tortte in e e n langdurig proce s be e tje bijbe e tje naar be ne de n. Als laats te blee f de zuide lijk e s tads m uur s taan, h oog op de be rg, m e te e n gape nd gate ronde r. D e h uize n die aan de m uur vas tzate n w are n alafge brok e n e n naar be ne de n ge vallen. Toe n is e e n 240 m e te r lang s tuk van de ve s tingm uur in e e n k e e r naar be ne de n ge glede n. D aarbijbrak de m uur in s tuk k e n, e n de h e le boe lk w am w atonge re ge ld, in grote brok k e n ge brok e n e n boch tig be ne de n in de W aalaan, zigzagge nd als de w agons van e e n onts poorde tre in. D e m uur blee f, zoals w e lm e e r ge be urtbijzulke ins tortte nde s te ilrande n, ove r de ze lengte m in of m e e r re ch top s taan op e e n fundam e ntvan e e rde r in de rivie r ge vallen puin. H e tge vonde n s tuk s tads m uur is 240 m e te r lang, van h e tcas ino totaan h e tbe s ie nde rs h uis. D e m ure n zijn lange r ge w e e s t, w ante r is ge e n be gin e n ge e n e ind, e n ge e n h oe k ge vonde n. H e tgaatom de zuide lijk e s tads m uur. D e rom e ins e s tad lag aan de noordk antvan de m uur. D e conclus ie is dus, date r e e n rom e ins e s tad ge lege n h e e ftm e te e n s tads m uur van e nk e le h onde rde n m e te rs in h e tvie rk ant. D ie h e le s tad s tre k te zich dus uittote e n ge lijk e bre e dte van e e n paar h onde rd m e te r, e n dus totaan de ove rk antvan de h uidige W aal.d e s tad lag onge ve e r op de h oogte (ve rticaal) van de top van de h e uve lrug, e n is door de onde rm ijne nde w e rk ing van de rivie r naar be ne de n ge s tort. D e lich te e n drijve nde zak e n ve rs poe lde n, e n de zw are onde rde len van de s tad raak te n h e e ldie p ve rzw olge n in die pe k uilen in de zandige bode m van de rivie r. H e te norm e s tuk s tads m uur van 240 m e te r lengte datm in of m e e r re ch top aan de voe tvan de s te ilw and k w am te ligge n, ging w e rk e n als e e n k ade m uur. D aardoor s topte de e ros ie van de s te ilw and. D e s te ilw and be gon ve rvolge ns aan h e tnorm ale proce s van ve rflauw ing. M ate riaalvan bove n vie l naar be ne de n. Norm aalzou daar e e n puinw aaie r onts taan, m aar datw as h ie r nie th e tge val,om datde rivie r h e tnaar be ne de n glijde nde m ate riaaldatove r de ge vallen m uur h e e n s ch oof, door de e e uw e n h e e n k on blijve n afvoe re n, totin de de rtie nde e e uw de s tads m ure n e n tore ns de taak van ve rde diging te ge n e ros ie door de rivie r ove rnam e n. Bijde bagge rw e rk zaam h e de n voor de aanleg van de vas te laag in de W aal,om s tre e k s 19 88, zijn m e t nam e in de buurtvan de s poorbrug grote brok k e n puin opge bagge rd e n afge voe rd. H e tm ate riaalzag e ruitzoie ts als w aarvan h e tvalkh ofge m aak tis. (m onde l.m e de d. R ijk s w ate rs taat). D e rom e ins e s tad die h ie r ge s taan h e e ftis nog te vinde n in de die pe onde rgrond, tote nk e le tie ntallen m e te rs die p onde r de W aal.d e h oogs te de len van h e tpuin s te k e n van tijd tottijd bove n de bode m van de W aaluit. D atde h e lling van h e th uidige Nijm e ge n pas na de rom e ins e tijd is onts taan, blijk tuith e tontbre k e n van rom e ins m ate riaalop de h e lling ze lf. (zie : Enck e vort19 9 6, Grave n m e tbe leid) D e Voe rw e g s nijdt door rom e ins e droge grach te n h e e n, e n is dus duide lijk e e n zijdaldatzich pas late r h e e ftge vorm d. Langs de Grote Straatbe vinde n zich allee n m idde lee uw s e ge bouw e n, e r zijn ge e n re s te n van rom e ins e be bouw ing ge vonde n. D e ove rge bleve n k e lde rs zijn ge m aak tvan h e rge bruik trom e ins m ate riaal.o ok de Grote Straatis e e n zijdaldatzich in de s te ilrand vorm de, ve r na de rom e ins e tijd. Te r h oogte van de Ste ve ns k e rk m aak tde s te ilrand e e n k nik naar h e tzuidw e s te n, via h e t k rone nburge rpark naar h e ts tation. D ie tw e e de s te ilrand is ve e loude r dan de s te ilrand langs de W aal. O nde r de H e ze lstraatis w e lrom e ins m ate riaalge vonde n.

39 H ypoth e se s ove r K arol ingisch e n vroe g M id d e l e e uw s Nijm e ge n Totdus ve r be rus tditve rh aalop fe ite n, k e nnis van rivie rm orfologis ch e proce s s e n, e n logis ch e re de ne ringe n. Er is nu ook plaats voor e nk e le h ypoth e s e s ove r allang s pe lende vrage n ove r de narom e ins e ge s ch ie de nis van Nijm e ge n. In ge s ch re ve n bronne n is e r s prak e van e e n K arolingis ch e Pfalz. M aar de ze is nooitge vonde n. Nu e e nm aalbe k e nd is date r e e n actie f afbrok k e lende s te ilw and in Nijm e ge n h e e ftbe s taan, k an de h ypoth e s e ge form ulee rd w orde n datde ze Pfalz om s tre e k s 777 bove n op de h e uve lis ge bouw d, nie t ve r van de s te ilrand, e n dath e th e le ge valin late r jare n in de plom p is ge s ch ove n. D e Pfalz zou dan te zoe k e n zijn e rge ns in de onde rgrond aan de voe tvan de h uidige s te ilw and, tus s e n Ubbe rge n e n de Ste fanus k e rk. O p h e tvalkh of s taath e tbe faam de Nicolaas k ape lletje, opge bouw d uitrom e ins m ate riaal,e n al ve rs ch illende k e re n ande rs ge date e rd. O p ditm om e nts ch ijnte r cons e ns us te be s taan ove r e e n date ring in de 11de e e uw. M aar e r rijs tdan e e n ande re vraag. W aar h oorde de Nik olaas k ape lbij?h e t m oe ttoch onde rde e lge w e e s tzijn van e e n grote r com plex van ge bouw e n. Ge zie n de pre caire s ituatie van h e tk ape lletje, pre cie s op h e trandje van de s te ile w and, h oog bove n de W aal,k an h ie r ook ve ronde rs te ld w orde n datde bijbe h ore nde ge bouw e n noorde lijk e r s tonde n, e n ook de rivie r in zijn ge vallen. D e k ape lis dan h e tlaats te, zuide lijk s te s tuk je van e e n ge bouw e ncom plex datnoorde lijk e r h e e ftge s taan. W e llich tis e r ze lfs be w onings continuite itvan de k arolingis ch e Pfalz totde 11de e e uw s e burch t. In ie de r ge valw as h e tin 1135 nodig date r e e n nie uw e burch tge bouw d w e rd, h e tvalkh of. D aarin w e rd h e tlaats te re s tje van de oude burch t, de Nik olaas k ape l,opge nom e n. Als de ze h ypoth e s e juis tis, ligtde k arolingis ch e pfalz e n e e n 11de e e uw s e burch taan de voe tvan h e t Valkh of, onde r de Strate m ak e rs tore n, h e tve loram a rn de uitm onding van h e tdalvan de Voe rw e g in de voorm alige be dding van de rivie r.

40 Bijl age 5: Ve rd e r ond e rzoe k H ie rbove n zijn e e n aantalobs e rvatie s ge daan, e n s te llinge n ve rw oord, ge bas e e rd op ge de ge n ge bie ds k e nnis, e n jare nlange inte rdis ciplinaire e rvaring in h e tge bie d. D e bas is van de ze nie uw e inzich te n be rus te n allem aalop e e n e nk e le ve rande ring: h e tuitgangs punt datde R ijnlope n nie ts tabie lw are n, m aar s ch ure nd langs de h e llinge n lie pe n. D atis op zich ge e n nie uw inzich t, m aar de im plicatie s voor de arch e ologie bijnijm e ge n zijn aanzie nlijk. Be s taande arch e ologis ch e ge ge ve ns ve rdie ne n h e tom opnie uw ge inte rpre te e rd te w orde n. O m h e tr om e ins m ate riaalin de bode m ook in de tailte k unne n lok alis e re n, zale r e e rs tnonde s tructie f onde rzoe k m oe te n ge daan w orde n. D atzou m oe te n be s taan uitde volge nde onde rde len. 1. onde rzoe k van de s te ilw and. H e tbove ns te de e lvan de s te ilw and zou m oe te n be s taan uite e n re latie f dunne laag ve rs ch ove n m ate riaal,m e tdire ctdaaronde r de oors pronk e lijk e opge s tuw de zande n van de Nijm e e gs e h e uve lrug. H e tonde rs te de e lvan de s te ilw and m oe tbe s taan uitzand e n ande r m ate riaaldatvan bove n naar be ne de n is ge glede n (afb. 28), e n als e e n k e ge lte ge n de origine le zande n van de h e uve lrug aan ligt. D oor de om vang van ditafge s ch ove n m ate riaalvas tte s te llen, k an de laats te pos itie van de s te ilw and be paald w orde n. D aarm e e is de uite rs te gre ns van de e rode re nde s te ilw and be k e nd, e n k an aan de voe te rvan, onde r de puink e ge lin de die pte ge zoch tw orde n naar h e tafge s tortpuin: grind e n bouw m ate riaaldatvan de w and af ge s tortis, e n te zw aar w as om door de rivie r afge voe rd te w orde n. 2. onde rzoe k van h e tte rre in voor de s te ilw and in de O oijpolde r.. H e tis onbe k e nd h oe ve e lvan de h e uve lrug door de rivie r is w e gge s poe ld. D atk an e e n be pe rk taantal m e te rs zijn, m aar h e tk an ook om e nk e le h onde rde n m e te rs gaan. M e tboringe n k an h ie r e e n e e rs te indruk van de locatie w orde n ve rk re ge n. 3. O nde rzoe k onde r de W aalkade, onde r de W aale n onde r Le nt H e tis onze k e r h oe ve r de rom e ins e om m uurde s tad zich h e e ftuitge s tre k t. W e lis h e tduide lijk datzich onde r de W aal,inclus ie f de ondie pte s e n s trande n aan de Le nts e k ant. Ee n de e lvan ditm ate riaalis al e e ns opge bagge rd, e n in bagge rde pots van R ijk s w ate rs taatge s tort, onde r ande re in de O os te rh outs e uite rw aard. D itm ate riaalligtnie tm e e r in s itu, e n k an ofw e ldoor duik e rs ge vonde n, ofw e lopnie uw opge bagge rd w orde n, om in ie de r ge vale e n indruk te h e bbe n w aar h e tom gaat. D oor boringe n k an de om ving van de ve rzonk e n s tad w orde n be paald.

41 Afb. 31. R om e ins Nijm e ge n, oos te lijk de e l. Grijs : Be s ch e rm d Arch e ologis ch M onum e nt. In ditge bie d m oe tm e tnam e onde r h e tnaar be ne de n ge glede n m ate riaalaan de voe tvan de oude s te ilrand ge zoch tw orde n, van de U bbe rgs e H ollew e g totaan de Ste fanus k e rk, inclus ie f de W aalkade. Te r h oogte van h e tvalkh ofk unne n ook k arolingis ch e of ottoons e ge bouw re s te n w orde n aange troffe n. O ranje : zoe k ge bie de n voor van de h e uve lge s tortte re s te n van R om e ins Nijm e ge n in de die pe re onde rgrond aan de voe t van de s te ilw and, onde r de W aale n onde r Le nt. Ve rs poe lde re s te n van h e tk ops Plate au e n de H une rbe rg-ne de rze ttinge n ligge n in de rich ting Be m m e l- Le nt. Ve rs poe lde re s te n van de rom e ins e s tad voor de w aalkade ligge n in de rich ting O os te rh out-w e urt.