Een luchtje scheppen
|
|
- Hendrik Smits
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Een luchtje scheppen Is het verschil in luchtkwaliteit rond een weg te zien aan de populatie korstmossen? Madern, P.A. 1, Postema, J. 2, van Zanten, R.H.W. 3 & Zwiers, S Universiteit Leiden, St Odulphuslyceum Tilburg 2. Universiteit Leiden, Christelijk Lyceum Delft 3. Universiteit Leiden, Veurs Lyceum Leidschendam 4. Universiteit Utrecht, Laar & Berg Laren Landschap : omgeving urbaan punt (drukke weg/veestal) met meerdere bomen van één soort of stenen met korstmossen waarbij abiotische factoren zoveel mogelijk gelijk blijven. Samenvatting : Korstmossen worden gebruikt als luchtkwaliteitsindicator, voor onder andere in verband met hun tolerantie voor ammoniak. Leerlingen gaan onderzoeken of dit op kleine schaal zichtbaar is. Sleutelwoorden : ecologie, vervuiling, indicatorsoort, onderzoek, determinatie, (a)biotische factor Niveau: HAVO/VWO Leerjaar: 4 Thema: Ecologie Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 1
2 Een luchtje scheppen Feedback Taalgebruik persoonlijker maken, zodat het meer aanspreekt (vooral voor havo 4). Context is zijdelings aanwezig. Centraler en relevanter maken. Beginnen met de context en eindigen met de context. Uitlaatgassen bevatten geen ammoniak. Ammoniakuitstoot wordt veroorzaakt door veehouderij en industrie. Deze opdracht moet hierop worden aangepast door bomen te kiezen dichtbij en verder weg van intensieve veehouder. Bij methode uitleggen hoe de leerlingen dan het verschil tussen korstmossen en mossen/algen kunnen zien. Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 2
3 Een luchtje scheppen Introductie Korstmossen zijn heel bijzondere organismen. Ze groeien op plekken als stenen, asfalt en boomstammen en leven praktisch van de lucht. Al doet de naam dat wel vermoeden, ze zijn geen mos! Een korstmos is een samenlevingsverband (symbiose: mutualisme) tussen een schimmel en een alg. De schimmel bepaalt voornamelijk de vorm en zorgt voor de opname van water en zouten. De alg is verantwoordelijk voor de kleur van het korstmos en in de (groene) algen vindt fotosynthese plaats. Samen kunnen de alg en de schimmel op extreme standplaatsen groeien, waar ze zich in hun eentje nooit zouden kunnen vestigen. Doen ze dit op een boom, dan heeft het korstmos als geheel een commensalistische relatie met de boom. Korstmossen kun je gebruiken als indicator van de luchtkwaliteit. Met andere woorden: als de luchtkwaliteit goed is, vind je andere soorten dan wanneer de luchtkwaliteit slechter is. Mensen zijn grote luchtvervuilers, denk maar eens aan de uitlaatgassen die auto s uitstoten. De uitlaatgassen die wij produceren zijn veel aanwezig in steden en langs drukke wegen. Een van de stoffen in uitlaatgassen is ammoniak, hiervoor zijn korstmossen gevoelig. Doel In dit practicum ga je aan de hand van de korstmossenpopulatie op zomereiken onderzoeken of de luchtkwaliteit verbetert naarmate je je verder van een drukke weg verwijdert. Daarom ga je bij twee eiken, één dichtbij een doorgaande weg en één verder daar vanaf, de korstmossen op de stam bekijken. Je gaat onderzoeken welke soorten voorkomen en in welke (relatieve) hoeveelheden. Leerdoelen Na het uitvoeren van dit practicum kun je: uitleggen dat een soort (of groep soorten) als indicator kan dienen voor bepaalde abiotische of biotische factoren en hierbij kun je begrippen als tolerantie, beperkende factor, niche, habitat en symbiose (mutualisme, parasitisme en commensalisme) gebruiken. een aantal korstmossen van elkaar onderscheiden. een eenvoudige veldwerktechniek toepassen, zoals een raster gebruiken als hulpmiddel voor het schatten van de bedekkingsgraad van een soort. Verwacht wordt dat je, als je onderzoek doet naar levende organismen, je deze behandelt met respect. Probeer dus de boom en de korstmossen niet onnodig te beschadigen. Neem al je spullen weer mee terug en meld je af bij je docent. Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 3
4 Locatie Vanaf De schelphoek fiets je rechtsaf de weg op richting het tankstation. Ga linksaf de Serooskerkseweg op, fiets tot aan de stoplichten en ga linksaf de Delingsdijk op. Ga daarna de Nieuwe Prunjeweg in (linksaf, bij de borden van Serooskerke). Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 4
5 Werkwijze (materiaal & methode) Materiaal: - +/- 1,5 meter touw - Plastic raster A4 (10 x 10 cm) - Invulblad korstmossen - Kompas (evt. op smartphone) - Loepje - Identificatiekaart korstmossen - Potlood/pen - Aardappelschilmesje - Boterhamzakjes (15) - Merkstift Methode: 1. Werk in tweetallen. 2. Schrijf de onderzoeksvraag en hypothese op je werkblad. 3. Kies twee bomen: aan het begin en het einde van de laan van de Prunjeweg. Dit noemen we de kant Delingsdijk en de kant centrum Serooskerke. Per boom: 4. Determineer alle korstmossen op de boom met behulp van de korstmossen 1 identificatiekaart. Lukt het niet, schrijf dan op of de soort in categorie A/B/C/D valt. Let op dat je geen alg /gewoon mos aanziet voor een korstmos! 5. Bepaal de noord-/zuidkant van de boomstam m.b.v. een kompas (of app op je smartphone). 6. Plaats het plastic raster over de stam op 1.50m hoogte en teken de contouren van de korstmossen op dit stukje van de stam na op je werkblad. Doe dit twee keer per boom, aan de noord- en aan de zuidzijde. Maak bovendien een foto van beide zijdes met je smartphone. 7. Houd je plastic raster tegen de stam (dat is je steekproef) en teken de contouren na op het raster op je blad. Schat de bedekkingsgraad van deze steekproef per soort binnen het raster en vul je resultaten in op het werkblad: maak een cirkeldiagram waaruit je de bedekkingspercentages van de verschillende soorten kunt aflezen. 8. Snijd van elke soort een stukje af en stop ze in afzonderlijke (gelabelde) boterhamzakjes. 9. Controleer je waarnemingen door ze op school te determineren met binoculair, loep en de Veldgids korstmossen. 10. Bediscussieer je resultaten en trek een conclusie (zie werkblad). 1 Korstmossen die van ammoniak houden. A: alle gele soorten, B: fijne groengrijze bladvormige soorten. Korstmossen die verdwijnen door ammoniak. C: grote, grijze bladvormige soorten, D: struikvormige soorten. Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 5
6 Namen:... Invulblad korstmossen Lees eerst de werkwijze door. Bedenk een passende onderzoeksvraag Stel zelf je hypothese op Resultaten - Schat het bedekkingpercentage per gevonden soort en maak twee cirkeldiagrammen per boom (noord- en zuidkant) op blz 6 t/m 9. - Schrijf hieronder een korte samenvatting van je resultaten (verwijs naar je grafieken) Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 6
7 Discussie Hoe betrouwbaar is jouw onderzoek? Wat zou je kunnen doen om de betrouwbaarheid te vergroten? Beschrijf in ongeveer 100 woorden een mogelijk vervolgonderzoek. 1. Verklaring van gevonden resultaten Betrouwbaarheid Behalve verkeer zijn er nog twee andere belangrijke bronnen van ammoniakuitstoot. Weet je welke en in hoeverre spelen die een rol op de locatie die onderzocht is? 4. Suggestie voor een vervolgonderzoek (max 100 woorden) Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 7
8 Conclusie - Is je hypothese juist/onjuist? - Trek een conclusie over de relatie tussen het voorkomen van korstmossen en de abiotische factoren (licht en luchtkwaliteit) in hun omgeving Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 8
9 Boom dichtbij doorgaande weg (kant Delingsdijk) Schets bedekking noordzijde Cirkeldiagram bedekkingsgraad noordzijde Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 9
10 Boom dichtbij doorgaande weg (kant Delingsdijk) Schets bedekking zuidzijde Cirkeldiagram bedekkingsgraad zuidzijde Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 10
11 Boom ver van doorgaande weg af (kant centrum Serooskerke) Schets bedekking noordzijde Cirkeldiagram bedekkingsgraad noordzijde Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 11
12 Boom ver van doorgaande weg af (Kant centrum Serooskerke) Schets bedekking zuidzijde Cirkeldiagram bedekkingsgraad zuidzijde Practicum korstmossen 4 VWO - Thema Ecologie - 12
Werkblad: Vind me dan
Werkblad: Vind me dan Stap 1 Stap 2 Wat is het probleem? Vraag het de natuur! Hoe lost de natuur dit probleem op? Hoe zorgen planten en dieren ervoor dat ze niet opvallen? Kennen jullie voorbeelden? Schrijf
Nadere informatieDoe- pad Watertorenweg. Achtergrond informatie voor de begeleider. Groep 5-6
Doe- pad Watertorenweg Achtergrond informatie voor de begeleider. Groep 5-6 Colofon Deze lesbrief in opgesteld door De Hortus, Centrum voor Natuur en Mileu, in opdracht van de Gemeente Harderwijk. Wij
Nadere informatieRust en Recreatie. een verhitte discussie. Veldwerkopdracht voor de onderbouw havo/vwo
Rust en Recreatie een verhitte discussie Veldwerkopdracht voor de onderbouw havo/vwo Auteurs: Glazenborg, T.B. Meijer, C.N. Visser, J. Vriezekolk, A.M. Type landschap: meer/plas Samenvatting: Leerlingen
Nadere informatieZo doe je een onderzoek DEF Handleiding
Onderzoek Zo doe je een onderzoek DEF Handleiding Voorbereiding door de leerkracht Het doen van een onderzoek spoort kinderen aan de wereld om zich heen op een actieve manier te onderzoeken en ontdekken.
Nadere informatieLEERLIJN MENS & NATUUR HAVO-VWO (Leerjaar 1-periode 1)
LEERLIJN MENS & NATUUR HAVO-VWO (Leerjaar 1-periode 1) HAVO-VWO LJ1 Havo-Vwo Periode 1 Wat ga ik leren? Wanneer? Welke inhoud heb ik nodig? Thema 1: onderzoek doen Ik ken de gevaren van werken in een practicumlokaal
Nadere informatieAls de rodekoolsap roder is gekleurd betekend dit dat de stof die je erin hebt gedaan zuur is. Hoe zuurder, hoe roder!
Opdracht 2; Bij deze opdracht is rodekoolsap nodig. Deze zit in de 6 potjes die op tafel staan. Druppel in elk glas één van de volgende stoffen. Doe dit om de beurt. Zet een kring om de stoffen die de
Nadere informatieHet rijk van de schimmels
4 BASISSTOF 1 vwo gymnasium Het rijk van de schimmels thema 4 Ordening opdracht 10 Beantwoord de volgende vragen. 1 Heeft de gist die roos veroorzaakt (zie afbeelding 19) een celkern en een celwand? Gistcellen
Nadere informatiewaar of niet waar vrouwen doen beter rijexamen dan mannen
waar of niet waar vrouwen doen beter rijexamen dan mannen Hoe weet je wat waar is? En hoe kan statistiek je daarbij helpen? Onderzoek het verschil tussen twee groepen Na de les ken je de techniek om te
Nadere informatieDe vogel X-factor. Martijn Guliker Mirjam van Loon Jenny Smit Gijsbert Peelen
De vogel X-factor Martijn Guliker Mirjam van Loon Jenny Smit Gijsbert Peelen Docentenhandleiding N.B.: de opdracht is een eerste kennismaking met vogels. Wij ontvangen graag feedback van vogelaars, maar
Nadere informatieBilthoven aan Zee Bilthoven aan Zee
Bilthoven aan Zee 2016 1 3 4 5 2 6 1 7 Kaart heidepark Bilthoven 2 INLEIDING In het Bilthoven aan Zee project gaan jullie in groepjes aan de slag om het Heidepark, de Biltse Duinen en het Geuldal in kaart
Nadere informatieDEEL II DOEN! - Praktische opdracht statistiek WA- 4HAVO
DEEL II DOEN! - Praktische opdracht statistiek WA- 4HAVO Leerlingmateriaal 1. Doel van de praktische opdracht Het doel van deze praktische opdracht is om de theorie uit je boek te verbinden met de data
Nadere informatieEen midden- en bovenbouwproject van het IVN Veldhoven Eindhoven Vessem najaar 2015
Een midden- en bovenbouwproject van het IVN Veldhoven Eindhoven Vessem najaar 2015 Doelgroep: Midden- en bovenbouw basisonderwijs: groep 5-8 Jaargetijde: Herfst, winter, lente en een stukje zomer. Plaats:
Nadere informatieLeergebied: West Nederland. Besturing
Techniekkit: Domein: Competentie: Leergebied: West Nederland Besturing Ontwerpen Aardrijkskunde Toepassen Reflectie In het westen van Nederland ligt de randstad. In de randstad zijn veel steden en er wonen
Nadere informatieDoesjka Nijdeken Trinitas College Heerhugowaard Woudschoten Chemie Conferentie 2011
Doesjka Nijdeken Trinitas College Heerhugowaard Woudschoten Chemie Conferentie 2011 Hoe je het onderbuikgevoel zichtbaar maakt voor leerlingen (en jezelf) Wat bedoel ik met determineren? Hoe doe je dat
Nadere informatieOntwerp je eigen superzwever
Activiteit voor in de klas Docentblad Doelgroep: basisonderwijs groep 5 t/m 8 Duur: ongeveer 1 uur Doelen: Leerlingen leren dat vormen in de natuur een functie hebben, maar dat er verschillende oplossingen
Nadere informatiebron van leven en ontwikkeling
Water bron van leven en ontwikkeling Water, evenwicht en diversiteit Nederland is een waterland. We hebben er veel van, zowel in de lucht (neerslag), aan de oppervlakte (meren en rivieren) als in de bodem
Nadere informatiePracticum: Het ontkiemen van zaadjes
Naam: Klas: Practicum: Het ontkiemen van zaadjes Oefenen Theorie Op dit moment ben je bezig met Hoofdstuk 2 dat gaat over planten. Planten groeien uit zaden, bollen of knollen. In dit practicum gaan we
Nadere informatieDe wonderbare wereld onder water
De wonderbare wereld onder water Annemieke van Wamel Stefanie Gahn Linda Bol Veldwerkopdracht Serooskerke, 2010 Inleiding Welkom in de haven van Burgsluis. Kijk even om je heen en richt dan je aandacht
Nadere informatieOpdrachten Landmeetgroep
Opdrachten Landmeetgroep Jullie zijn belangrijk voor de andere groepen, want zij kunnen dankzij de lijn van 100 meter bepalen waar ze iets vinden en door jullie hoogtemetingen ook nog op welke hoogte.
Nadere informatieHavo 4 - Practicumwedstrijd Versnelling van een karretje
Havo 4 - Practicumwedstrijd Versnelling van een karretje Vandaag gaan jullie een natuurkundig experiment doen in een hele andere vorm dan je gewend bent, namelijk in de vorm van een wedstrijd. Leerdoelen
Nadere informatieSubtopic: Natuur. Met wie? Je gaat deze opdracht in een groepje van twee óf drie leerlingen uitvoeren.
In dit subtopic ga je de kwaliteit van het water van twee sloten/plassen/vijvers rondom de school bekijken. in sloten vijvers of plassen kan door vele oorzaken vervuilen. In dit subtopic ga je onderzoeken
Nadere informatieBegrijpend lezen Strategie 6 & 7. Extra oefenen Niveau B
Begrijpend lezen Strategie 6 & 7 Extra oefenen Niveau B Remediëringsbladen - strategie 6 en 7 Niveau B 2 Je gaat leren om je leesdoel bij een tekst te bepalen en je leert om te controleren of je je leesdoel
Nadere informatieEen visie op het natuurkundig practicum
Een visie op het natuurkundig practicum Martijn Koops, Peter Duifhuis en Floor Pull ter Gunne; vakgroep Nastec, FE, HU Inleiding Practicum is belangrijk bij het vak natuurkunde. Het kan de theorie ondersteunen
Nadere informatieEvalueren van de kwaliteit van onderzoek
Evalueren van de kwaliteit van onderzoek Een aanpak voor zelfevaluatie van nauwkeurigheid, betrouwbaarheid en validiteit door vwo-leerlingen bij onderzoek in de bètavakken Promotieonderzoek in kader van
Nadere informatieEen basisschool project van het IVN Veldhoven / Vessem voorjaar 2012
Een basisschool project van het IVN Veldhoven / Vessem voorjaar 2012 Doelgroep: Midden- en Bovenbouw Basisonderwijs: groep 5-8 jaargetijde: Voorjaar, zomer, herfst plaats: Bij school, in een park, in een
Nadere informatieFICTIEDOSSIER NEDERLANDS LEERJAAR 3 EN 4 BK
FICTIEDOSSIER NEDERLANDS LEERJAAR 3 EN 4 BK Pagina 0 WOORD VOORAF Je zit nu in 3 VMBO en het eindexamen lijkt nog ver weg... Maar niets is minder waar. Dit jaar start je namelijk al volop met de voorbereidingen
Nadere informatievan stoffen illustreren
Bouw van stoffen illustreren Keuzeopdracht voor scheikunde bovenbouw vwo Een herhalende opdracht scheikunde over de bouw van stoffen VWO4 Omvang: 5-8 SLU 2013 Universiteit Utrecht: Junior College Utrecht
Nadere informatieAansluitles Les 1 Overzicht van de Componenten. Basis
Overzicht van de Componenten Lichtsensor Lichtsensoren worden gebruikt om licht te meten. Straatverlichting, sommige fietslampjes of tuinlampjes gebruiken een lichtsensor. Zo gaan ze pas aan als het donker
Nadere informatieWorkshop. Dataverzameling. Van onderzoeksvraag naar data
Workshop Dataverzameling Van onderzoeksvraag naar data Even voorstellen: Suzanne van de Groep 24 jaar Promovendus (PhD-kandidaat) Universiteit Leiden Hoe gaan jongeren met andere mensen om? Hoe werkt dat
Nadere informatieDetermineren hv12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/62496
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 02 August 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/62496 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.
Nadere informatieWerkboekje Grote Wetenschapsdag
Werkboekje Grote Wetenschapsdag Als je alles ingevuld hebt - > inleveren bij je leerkracht. Naam: Klas: _ School: Start van de dag - > Video Wat vond je van de video? Heb jij een eigen vraag kunnen bedenken?
Nadere informatieModule 5 (leerjaar 1) HET ROMEINSE RIJK (OPKOMST EN ONDERGANG).
Module 5 (leerjaar 1) HET ROMEINSE RIJK (OPKOMST EN ONDERGANG). WERKSCHEMA (alle leerroutes) Versie: havo 1 & havo/vwo 1 4 lesweken (max. 8 lessen) Onderdeel van toets T3 in toetsweek 2 Alle informatie
Nadere informatieHandleiding. Geschikte tijd uitvoering jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec
Handleiding Naam opdracht De omgeving met andere ogen bekeken Geschikte tijd uitvoering jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec zeer geschikt ongeschikt Benodigde materialen opdrachtenbladen pen
Nadere informatieSchimmels. http://www.soortenbank.nl/soorten.php?menuentry=quiz&soortengroep=paddenstoelen
Schimmels Waar zouden we zijn zonder de schimmel. Geen brood, bier, brie, champignons of penicilline. Ook ruimen ze planten- en dierenresten op (detritivoren). Jammer dat ze al aan planten en dieren beginnen
Nadere informatieKijk, daar staat mijn boom! Nora Walsarie Wolff, van der Capellen SG Zwolle. Inleiding
Kijk, daar staat mijn boom! Nora Walsarie Wolff, van der Capellen SG Zwolle. Inleiding In sommige streken van het land was het vroeger de gewoonte om een boom te planten bij de geboorte van een kind. Het
Nadere informatieBegrijpend lezen Strategie 6 en 7. Extra oefenen Niveau A
Begrijpend lezen Strategie 6 en 7 Extra oefenen Niveau A Remediëringsbladen - strategie 6 en 7 Niveau A 2 Je gaat leren om je leesdoel bij een tekst te bepalen en je leert om te controleren of je je leesdoel
Nadere informatieGrafieken veranderen met Excel 2007
Grafieken veranderen met Excel 2007 Hoe werkt Excel? Eerste oefening Hieronder zie je een gedeelte van het openingsscherm van Excel. Let op hoe we alle onderdelen van het werkblad noemen! Aantal decimalen
Nadere informatieWaarom hebben rijkere mensen minder kinderen?
Waarom hebben rijkere mensen minder kinderen? Voordat je aan de opdrachten begint is het de bedoeling dat je eerst het filmpje bekijkt over Acatsya uit Kirgizië (bron 1). Kirgizië is een land in Centraal-Azië.
Nadere informatie4 Vind me dan. Achtergrondinfo Planten en dieren hebben allerlei manieren om niet op te vallen. Deze kunnen onderverdeeld worden in:
4 Vind me dan Er is altijd wel een verjaardag of een ander feestje om te vieren. En bij een feestje horen cadeautjes. Maar voor het zover is, wil je het cadeautje natuurlijk zo goed mogelijk verstoppen.
Nadere informatieAardrijkskunde. Thema / onderwerp Aardrijkskundeles met gebruikmaking van de geografische vierslag. Betekenis. Bedoeling
Aardrijkskunde Thema / onderwerp Aardrijkskundeles met gebruikmaking van de geografische vierslag. Betekenis Welke betekenis heeft het thema / onderwerp voor de kinderen? Hoe leg je de relatie met de beginsituatie?
Nadere informatieEcosysteem en evolutie. vmbo
Ecosysteem en evolutie vmbo Microben waren er al vroeg bij. Ze waren de eerste bewoners op aarde. En miljarden jaren lang ook de enige. Telkens hebben zij zich razendsnel aangepast aan veranderingen in
Nadere informatieAerobe dissimilatie = de afbraak van glucose (maar ook vetzuren en aminozuren) met behulp van zuurstof, waardoor energie vrijkomt om ATP te maken.
Begrippenlijst door Lauke 1056 woorden 23 oktober 2017 5,5 1 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Begrippen biologie hoofdstuk 2 Aerobe dissimilatie = de afbraak van glucose (maar ook vetzuren en
Nadere informatieUitdager van de maand. Natuur & Techniek, groep 7/8. Algemeen. Titel. Lang leve je lijf. Cognitieve doelen en vaardigheden voor excellente leerlingen
Uitdager van de maand Lang leve je lijf Natuur & Techniek, groep 7/8 Algemeen Titel Lang leve je lijf Cognitieve doelen en vaardigheden voor excellente leerlingen Inzicht in gezonde eetgewoontes en voedingsmiddelen
Nadere informatieOntwerponderzoek paper 2 Geografische informatievaardigheden in 5 VWO
Ontwerponderzoek paper 2 Geografische informatievaardigheden in 5 VWO Student: Vincent van der Maaden, MSc Studentnummer: 5783070 Opleiding: Interfacultaire lerarenopleiding, UvA Vakgebied: Aardrijkskunde
Nadere informatieLeergebied: Zuid Nederland. Constructies
Techniekkit: Domein: Competentie: Leergebied: Zuid Nederland Constructies Toepassen Geschiedenis Mensen bouwen al duizenden jaren huizen om in te wonen. In de prehistorie woonden de mensen in Limburg al
Nadere informatieScheikunde havo 3. Matthijs Oosterhoff. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/100123
Scheikunde havo 3 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Matthijs Oosterhoff 31 mei 2017 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/100123 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs
Nadere informatiePLANTEN GROEIEN. Stappenplan. Benodigdheden. Apps. Tijd ZADENRACE
Stel 4 onderzoeksvragen op Maak een goede opstelling Noteer je resultaten in de tabel ZADENRACE Vooraleer we aan de grote opdracht beginnen moeten we planten hebben. Zoals je wel weet, gebeurt de voortplanting
Nadere informatieIn de troebele sloot kunnen daarentegen geen boten varen en deze zal dus, volgens ons, veel minder vervuild zijn.
Verslag door een scholier 1793 woorden 30 mei 2017 7,4 7 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Helderheid en waterdieren Namen: Rosa van den Hoeven, Laila Vogel en Aryanne Abma Klas: G3A
Nadere informatieOpdrachten thema. Veluwe
en thema Schema groepjes en opdrachten bij vorm 2: elke opdracht vaste begeleider Groepje 1: zandhagedissen Groepje 2: mierenleeuwen Groepje 3: boompiepers Groepje 4: zandoorwormen Groepje 5: sneeuwvlo
Nadere informatieStoeien met Statistiek
Stoeien met Statistiek Havo 4: Statistiek op grote datasets 2 Inhoudsopgave Achtergrondinformatie... 4 Docentenhandleiding... 5 Inleiding voor leerlingen... 6 Opdracht 1... 7 Opdracht 2... 8 Opdracht 3...
Nadere informatieHoe? RIVER CROSSING. Taal 1. Waar? Tijd? Extra? SPEL DENK
RIVER CROSSING Taal 1 2 Eén van jullie heeft de oplossingen voor zich, de ander het spelbord. Degene die de oplossingen heeft legt zonder aan te wijzen uit welke stappen de ander moet zetten om de opgave
Nadere informatieDASSENWERK. werkbladen opdrachten Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen. Locatie De Drie Linden Giersbergen 8 Drunen
DASSENWERK werkbladen opdrachten Locatie De Drie Linden Giersbergen 8 Drunen 2012 Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen 1. Waar ben je? Je onderzoekt vandaag een klein gebied van Nationaal Park De
Nadere informatieOnderzoeksboekje. Klas: Namen:
Onderzoeksboekje Klas: Namen: De onderdelen van de onderzoekscyclus: 1. Introductie 2. Verkennen 3. Opzetten onderzoek 4. Uitvoeren onderzoek 5. Concluderen 6. Presenteren 7. Verdiepen/verbreden 2 Science
Nadere informatieMcCaesar Plusopdracht brugklas
McCaesar Plusopdracht brugklas Algemene gegevens Titel: McCaesar Thema: Oudheid. Niveau: VWO 1. Aantal lessen: 28 (maximaal). Ontworpen door: H. Koffijberg, 2013 Leerinhoud en hoofdopdracht Je bent één
Nadere informatieWelkom op deze site van het Rudolf Steinercollege Haarlem over de Veldwerkdag. De veldwerkdag biologie voor 11-havo en 11-vwo is op 5 oktober.
Welkom op deze site van het Rudolf Steinercollege Haarlem over de Veldwerkdag. De veldwerkdag biologie voor 11-havo en 11-vwo is op 5 oktober. Tijdens deze dag ga je een biologisch onderzoek doen in het
Nadere informatieCOMPOSTEREN MOET JE LEREN
Sorteer de dieren Determineer en tel de dieren Bekijk kleine dieren onder de microscoop Maak een Berlese trechter. Vul de tabel in. Neem foto's van de organismen Handschoenen, loeppotjes, compost, draagbare
Nadere informatieDe vele zijden van de heide
De vele zijden van de heide Groep 5: Type landschap: Samenvatting: Sleuteltermen: Niveau: Jonathan Arciszewski Natalie Bok Marisa Dooge Heide Een veldwerkopdracht over landschapskenmerken van heidegebied
Nadere informatieGebruik het vragenmachientje en bedenk een onderzoeksvraag
Instructieblad Gebruik het vragenmachientje en bedenk een onderzoeksvraag Onderzoeken is leuk omdat je wat over jezelf leert: wat je kunt en hoe creatief je bent. Ook leer je over je omgeving en de wereld.
Nadere informatieCO 2 en de opwarming van de aarde
CO 2 en de opwarming van de aarde Titel: CO 2 en de opwarming van de aarde Vak: Scheikunde Domein: Schaal, verhouding en hoeveelheid Sector: havo/vwo klas 3 3D aspect: werkwijze informatievaardigheden;
Nadere informatieLOPUC. Een manier om problemen aan te pakken
LOPUC Een manier om problemen aan te pakken LOPUC Lees de opgave goed, zodat je precies weet wat er gevraagd wordt. Zoek naar grootheden en eenheden. Schrijf de gegevens die je nodig denkt te hebben overzichtelijk
Nadere informatieKader voor ontwikkeling - Denkvaardigheden
Kader voor ontwikkeling - Denkvaardigheden Denken over denken Denken over denken - Onderbouw O: Ik geef sterke punten van mijn aanpak/uitwerking aan -19-0 O: Ik geef verbeterpunten van mijn aanpak/uitwerking
Nadere informatieBodem, water en planten
Bodem, water en planten Doel : Bepalen van de hoeveelheden mineralen in de bodem en oppervlaktewater en leren interpreteren van deze waarden en hoe zij invloed hebben op de vegetatie. Tijd : In het veld
Nadere informatieNederlands in Uitvoering
Nederlands in Uitvoering Leerjaar 1 Sport & spel Een mondelinge instructie begrijpen Algemene modulegegevens Leerjaar: 1 Taaltaak: Een mondelinge instructie begrijpen Thema: Sport & spel Leerstijlvariant:
Nadere informatiePlant in de klas Instructieblad leerkracht Groep 6/7/8
Plant in de klas Instructieblad leerkracht Groep 6/7/8 Colofon Titel: Plant in de klas - Instructieblad leerkracht, groep 6/7/8 Auteurs: Nienke van den Berg Hilde Spitters (NIGZ) Redacteuren: John Luteijs
Nadere informatieHANDLEIDING: Zo maak ik een werkstuk.
Dit is een plan dat voor werkstukken wordt gebruikt. Kinderen die het lastig vinden is krijgen de weken op een apart A4, dus wat ze in week 1 moeten doen op een A4 in week 2, enzovoort. HANDLEIDING: Zo
Nadere informatieVragen over algebraïsche vaardigheden aan het eind van klas 3 havo/vwo
Bijlage 7 Vragen over algebraïsche vaardigheden aan het eind van klas 3 havo/vwo Deze vragen kunnen gebruikt worden om aan het eind van klas 3 havo/vwo na te gaan in hoeverre leerlingen in staat zijn te
Nadere informatieInleiding. Tijdsplanning en werkwijze. Wat is straling, Wat zijn stabiele isotopen? Opdracht bij probleem verkennen. Opdrachten bij bezoek Urenco
Inleiding Tijdsplanning en werkwijze Les 1 Les 2 Les 3 Les 4 Les 5 Les 6 Les 7 Les 8 Les 9 Les 10 Les 11 Les 12 Wat is straling, Wat zijn stabiele isotopen? Opdracht bij probleem verkennen Opdrachten bij
Nadere informatieEINDTERMEN Bosbiotoopstudie
EINDTERMEN Bosbiotoopstudie Eerste graad A-stroom Vakgebonden eindtermen aardrijkskunde De mens en het landschap Het landelijk landschap 22 milieueffecten opnoemen die in verband kunnen gebracht worden
Nadere informatieLeerpad Holle Wegen Halen. Opdrachten. Holle_Wegen_OPDRACHT.indd 1 20/04/10 14:04
Leerpad Holle Wegen Halen Opdrachten 1 Holle_Wegen_OPDRACHT.indd 1 20/04/10 14:04 OPDRACHT 1 Temperatuur in de holle weg Bovenaan de Kluis ligt het driesterrenplekje. Neem hier de thermometer uit het koffertje.
Nadere informatieVan zaad tot plant vmbo-kgt12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 15 July 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/62440 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein. Wikiwijsleermiddelenplein
Nadere informatieopdracht 1 instructie telefoongesprek speech opdracht 2 boekbespreking poëziepresentatie sollicitatie
SPREEKVAARDIGHEID spreeklijn comenius college locatie Lijstersingel leerjaar 1 2 3 opdracht 1 instructie telefoongesprek speech opdracht 2 boekbespreking poëziepresentatie sollicitatie opdracht 3 reclamecampagne
Nadere informatieVOORBEELD WETENSCHAPPELIJK VERSLAG
VOORBEELD WETENSCHAPPELIJK VERSLAG LET OP: DIT IS EEN VOORBEELDVERSLAG EN IS DUS ERG BEKNOPT! NAAM: VOORNAAM & ACHTERNAAM KLAS: 1M1 - SCHOOL VAK: BIOLOGIE DOCENT: MEVROUW SMIT INHOUDSOPGAVE 1. Inleiding..
Nadere informatieVaardigheden - Enquête HV12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteurs VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 22 August 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/52705 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.
Nadere informatieEn natuurwetenschappelijk onderzoek en het verslag daarvan (categorie 3)
En natuurwetenschappelijk onderzoek en het verslag daarvan (categorie 3) Bij een natuurwetenschappelijk onderzoek probeer je een verband te leggen tussen theorie en praktijk. De proef, het experiment,
Nadere informatieBIOLOGIE Bovenbouw P.O. Zoete wortels
BIOLOGIE Bovenbouw P.O. Zoete wortels x www.dlwbiologie.wordpress.com Oriëntatiefase Osmose is een natuurkundig verschijnsel, waar ieder organisme mee te maken heeft. Zo speelt bij planten osmose een rol
Nadere informatieModule H4-4 DE TIJD VAN ONTDEKKERS EN HERVORMERS (OVERZICHT EN KENMERKEN).
Module H4-4 DE TIJD VAN ONTDEKKERS EN HERVORMERS (OVERZICHT EN KENMERKEN). WERKSCHEMA (alle leerroutes) 2 lesweken Onderdeel van toets T3 in toetsweek 2 Alle informatie over deze module vind je hier: Jouw
Nadere informatieLESBRIEF. Laat uw leerlingen 10 minuten lezen in 7Days. Uw leerlingen mogen zelf weten welke artikelen ze deze 10 minuten lezen.
Artikelen: Alle artikelen - 7Days week Vrijdag 10 april 20 Inhoud: De leerlingen leren om kritisch te kijken naar verschillende artikelen in 7Days. De leerlingen leren artikelen te analyseren. De leerlingen
Nadere informatieContext 3: De natuur van de mens
Context 3: De natuur van de mens De opbouw van de module ecologie komt steeds dichterbij de leerling zelf. In de eerste onderwijsleercontext maakt de leerling kennis met een leeuwenpopulatie in Afrika;
Nadere informatieDocentenhandleiding Coldcase Evolutie van olifantachtigen
Docentenhandleiding Coldcase Evolutie van olifantachtigen Doelgroep: 4-5 Havo, 4-6 VWO Leerstofgebied: Biologie (evolutie), Aardrijkskunde (aarde) Werkvorm: digitaal, groepswerk (max. 3 leerlingen per
Nadere informatieL O O P B A A N L E R E N & C O M P E T E N T I E S
3 L O O P B A A N L E R E N & C O M P E T E N T I E S i n h o u d 2 Loopbaanleren Wat zijn competenties? Waarom competenties? De competenties De werkwijze Wat is de winst? 4 Zelfstandig werken competentie
Nadere informatieFossiele brandstoffen? De zon is de bron!
Energie 5 en 6 3 Fossiele brandstoffen? De zon is de bron! Filmpjes werkblad Doelen Begrippen Materialen Duur De leerlingen: weten dat fossiele brandstoffen hele oude resten van planten zijn. kunnen een
Nadere informatieLesvoorbereiding Leef! Sociaal-emotionele vaardigheden klas 3-4
Lesvoorbereiding Leef! Sociaal-emotionele vaardigheden klas 3-4 Hoofdstuk Vaardigheid: Leerdoel: 1 Geluk Weten wat geluk is en dit kunnen omschrijven De leerling kan: zijn definitie van geluk geven; feiten
Nadere informatieOpdracht 1 Beenstand. Afsluiting. Oriëntatie. Uitvoering
BINNENWERK KLAUWSIGNALEN 24-03-2005 16:15 Pagina 1 Opdracht 1 Beenstand Duurzaamheid is een belangrijk begrip in de melkveehouderij. Maar wat bepaalt nu of een koe lang meegaat? Wat kan een veehouder volgens
Nadere informatieVaardigheden - Enquête HV 2. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/52705
Vaardigheden - Enquête HV 2 Auteurs VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 21 July 2015 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/52705 Dit lesmateriaal is gemaakt
Nadere informatiePROFIELWERKSTUKDAG 4HAVO & 5VWO
PROFIELWERKSTUKDAG 4HAVO & 5VWO DINSDAG 10 JUNI 2014 Tijdpad PWS Fase Omschrijving Tijd (in uur) Inleveren 1 Oriëntatie (keuze onderwerp) en opstellen onderzoeksvraag, deelvragen en hypothese 10 Document
Nadere informatieAnders eten. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/60010
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres ana calixto 18 May 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/60010 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein. Wikiwijsleermiddelenplein
Nadere informatieDe kiemplantjes worden misschien niet langer, doordat er al voldoende reservevoedsel in de zaadlobben aanwezig is.
5 Als je kamerplanten water geeft, moet je af en toe kamerplantenmest aan het water toevoegen (bijv. Pokon of Substral). De planten groeien daardoor beter. Een leerling denkt dat tuinkerszaadjes sneller
Nadere informatieWinkelen in het bos?
Winkelen in het bos? Natuur, tweede graad Doelstellingen Kinderen ervaren dat het bos uit verschillende delen en bewoners bestaat. Kinderen ontdekken verbanden tussen alle delen en bewoners van het bos.
Nadere informatieIntegratie. Wat weten we over nieuwkomers? 3 VMBO. docentenhandleiding
Integratie Wat weten we over nieuwkomers? 3 VMBO docentenhandleiding Colofon Deze lessen zijn gemaakt in opdracht van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Realisatie: Codename Future: www.codenamefuture.nl
Nadere informatieBee l d e n d e v o r m i n g, n a t u u r, t e c h n i e k
Bee l d e n d e v o r m i n g, n a t u u r, t e c h n i e k Thema / onderwerp Als verwerkingsactiviteit gaan de kinderen een eigen (kinder)boerderij maken, inclusief huisvesting (stallen, hokken, schuilplaatsen
Nadere informatie3.1 Procenten [1] In 1994 zijn er 3070 groentewinkels in Nederland. In 2004 zijn dit er nog 1625.
3.1 Procenten [1] In 1994 zijn er 3070 groentewinkels in Nederland. In 2004 zijn dit er nog 1625. Absolute verandering = Aantal 2004 Aantal 1994 = 1625 3070 = -1445 Relatieve verandering = Nieuw Oud Aantal
Nadere informatieZo doe je een onderzoek ABC Handleiding
Onderzoek Voorbereiding door de leerkracht Het doen van een onderzoek spoort kinderen aan de wereld om zich heen op een actieve manier te onderzoeken en ontdekken. Het doen van een onderzoek moedigt de
Nadere informatieDODE HOEK.
Doen Wat maak je? Nut Waarvoor maak je het? DODE HOEK Hoe werkt het? Hoe Waaruit bestaat het? Wat Nut Мaak een uitvinding die het probleem van de dode hoek oplost DIT HEB JE NODIG Schrijfgerei Kladblaadjes
Nadere informatieEerste graad A-stroom
EINDTERMEN en ONTWIKKELINGSDOELEN Vijverbiotoopstudie Eerste graad A-stroom Vakgebonden eindtermen aardrijkskunde Het natuurlijk milieu Reliëf 16* De leerlingen leren respect opbrengen voor de waarde van
Nadere informatieWerkblad 2 Kracht is een vector -Thema 14 (NIVEAU BETA)
Werkblad 2 Kracht is een vector -Thema 14 (NIVEAU BETA) Practicum Bij een gedeelte van het practicum zijn minimaal 3 deelnemers nodig. Leerlingen die op niveau gevorderd, of basis werken kunnen je helpen
Nadere informatieDoelstelling(en) Algemene doelen en de link met de vakoverschrijdende eindtermen vind je in de handleiding bij dit lespakket.
Doelstelling(en) Algemene doelen en de link met de vakoverschrijdende eindtermen vind je in de handleiding bij dit lespakket. Werkwijze De leerlingen noteren per twee enkele plaatsen op school waar zwerfvuil
Nadere informatieAOS docentonderzoek. Rapporteren en presenteren
Het forum AOS docentonderzoek Rapporteren en presenteren Wanneer is je onderzoek geslaagd? Evalueren en beoordelen Oefening 4 (pagina 316 of 321) Rapporteren en presenteren Verspreiding van resultaten
Nadere informatiePracticum: Snel, sneller, snelst!
Naam :.. Klas. nr : Datum: Vak: Fysica Leerkracht: Practicum: Snel, sneller, snelst! 1) Ter land, ter zee en in de lucht. Duid aan welke vectoreigenschappen van de snelheidsvector veranderen en welke dezelfde
Nadere informatieDeze les levert een bijdrage aan kerndoel 3 voor rekenen: De leerlingen leren omgaan met tijd in alledaagse situaties.
21. Verjaardagstabel Leeftijdsgroep Kerndoel Leerstofonderdeel Doel van de les Ongeveer 16-20 jaar Deze les levert een bijdrage aan kerndoel 3 voor rekenen: De leerlingen leren omgaan met tijd in alledaagse
Nadere informatie