Provinciale Staten van Noord-Holland

Transcriptie

1 Provinciale Staten van Noord-Holland Voordracht nr. 43 Haarlem, 29 april 2003 Onderwerp: Bijlagen: Preadvies van GS naar aanleiding van het initiatiefvoorstel van de leden Gök en Prins over Open Software (GroenLinks) - Notitie alternatieve besturingssystemen: een vergelijking tussen de voordelen en nadelen van het gebruik van open source -software ten opzichte van de thans in gebruik zijnde closed-source -software bij de Provincie Noord- Holland (bijlage 1) - Initiatiefvoorstel Open Software van de fractie van GroenLinks (bijlage 2) 1. Inleiding In de vergadering van Provinciale Staten van 10 februari 2003 heeft de fractie van GroenLinks een initiatiefvoorstel ingediend over het gebruik van Open Software. Dit initiatiefvoorstel luidt: 1. Binnen de provinciale organisatie vanaf 2006 alleen software aan te schaffen die gebruik maakt van Open standaarden 2. Bij openbare aanbesteding van software de voorkeur te geven aan aanbieders die werken volgens het open-source-principe. Om de behandeling van het initiatiefvoorstel, door het niet bijeenkomen van statencommissies, niet te vertragen treft u hierbij het preadvies van Gedeputeerde Staten aan. 2. Reactie op het initiatiefvoorstel van de fractie van GroenLinks (bijlage 2) in het licht van de notitie alternatieve besturingssystemen (bijlage 1) Het initiatiefvoorstel van de fractie van GroenLinks vertoont op een aantal onderdelen een grote overeenkomst met de notitie alternatieve besturingssystemen, zoals opgesteld door de afdeling I&A van de provincie Noord-Holland. Eensluidendheid bestaat er ten aanzien van het opkomende belang van open standaarden en open source software voor de overheid. In beide notities wordt geconstateerd dat het gebruik van open standaarden en open source software een belangrijke bijdrage levert aan een efficiënte en effectieve overheid. Zowel de motie van GroenLinks en de notitie van de afdeling I&A gaat in de situatie op de huidige softwaremarkt. Deze kent karakteristieken die tot dominante marktposities kunnen leiden. Hierdoor worden gebruikers geconfronteerd met kostenstijgingen als gevolg van 1

2 wijzigingen in licentieovereenkomsten en min of meer gedwongen naar nieuwe versies van software. Bij een eventuele overstap naar een andere softwareproducent zijn de kosten veelal hoog. Daarnaast is de uitwisselbaarheid van gegevens, de interoperabiliteit tussen de verschillende softwaresystemen, alsmede de toegankelijkheid van overheidsinformatie niet altijd gewaarborgd. Het is in dit licht als positief te beschouwen dat de fractie van GroenLinks probeert door middel van een initiatiefvoorstel hierin verandering aan te brengen. Ook op het niveau van de rijksoverheid is de onwenselijkheid van deze situatie onderkend. Mede naar aanleiding van kamervragen hebben de ministeries van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties en van Economische Zaken een onderzoek ingesteld, wat heeft geresulteerd in het programma Open Standaarden en Open Source Software voor de overheid (POSSOS). Programma en begeleidende brief, zoals op 19 februari 2003 is aangeboden aan de Tweede Kamer, vormen de reactie op de zgn. motie Vendrik Met dit programma wordt een overheidssoftwarebeleid opgesteld dat twee basisprincipes kent: 1. het waar mogelijk toepassen van open standaarden; 2. het meenemen van open source software als nieuwe optie bij aanschafbeslissingen. Bij open standaarden gaat het om afspraken over de eigenschappen van producten en systemen die zijn gepubliceerd en niet exclusief eigendom zijn van een leverancier zodat een gebruiker kan kiezen tussen aanbiedingen van meerdere leveranciers. Open standaarden bevorderen tevens de interoperabiliteit. Open source software is software waarvan de broncode ter beschikking staat aan de gebruiker, die daarmee software naar eigen inzicht kan laten aanpassen en controle heeft over de werking van de software. Zij vormen beide krachtige hulpmiddelen om de afhankelijkheid van leveranciers te verminderen. POSSOS stelt voor het voorgestane softwarebeleid op te pakken aan de hand van drie actielijnen: bewustwording en kennisdeling; advisering en facilitering; ontwikkeling van instrumenten opdat beleid kan worden uitgevoerd. Deze te ontwikkelen instrumenten bestaan uit: een catalogus voor open standaarden, een licentiemodel op basis van open sourceprincipes voor in opdracht van de overheid te ontwikkelen software en een platform voor uitwisseling van open source software binnen de overheid. De provincie Noord-Holland onderschrijft de ambities ten aanzien van doelstellingen en voorgestelde werkwijze van POSSOS. De lering die uit dit programma zal worden getrokken vormt belangrijke input voor de verdere ontwikkeling en uitwerking van het provinciale beleid dienaangaande. Tot op heden heeft de provincie zich altijd opgesteld als trendvolgend waar het gaat om het vaststellen van de kaders voor gevoerde ICT-beleid. Dit beleid is vastgelegd in het interne rapport Standaarden, dat wordt gehanteerd bij het vaststellen van beoordelingscriteria voor de aanschaf van hardware en software, en in het in december 2002 door GS vastgestelde externe ICT-beleidsplan. Het lijkt derhalve niet verstandig om deze gedragslijn te verlaten. Op dit moment vormt het grootschalig gebruik van open source software en open standaarden nog geen reëel alternatief voor de bij de provincie in gebruik zijnde ICT-systemen. Dit perspectief kan echter in de toekomst wijzigen. Het is nog onduidelijk op welke termijn dit het geval is. In de praktijk moet nog blijken of dit al in 2006 gerealiseerd kan worden, zoals dit is verwoord in het initiatiefvoorstel van de fractie van GroenLinks. Bij de keuze van de opvolger van Windows NT voor Windows XP als nieuw besturingssysteem is de compatibiliteit met het gebruik van open source software en open standaarden nadrukkelijk in ogenschouw genomen. 2

3 De provincie Noord-Holland zal de nationale en internationale ontwikkelingen die gaande op het gebied van open source en open standaarden met aandacht blijven volgen. Een van de mogelijkheden daartoe biedt POSSOS, maar ook het voortdurend zelf volgen van de bewegingen in de softwaremarkt is onontbeerlijk. De afdeling I&A van de provincie Noord- Holland beschikt over de interne expertise om deze ontwikkelingen te monitoren en doet dit voortdurend. 3. Preadvies Gedeputeerde Staten Kennis genomen hebbende van het initiatiefvoorstel van de fractie van GroenLinks over het gebruik van Open Standaarden en Open Source Software adviseren wij uw Staten om waardering uit te spreken over dit initiatief. Wij adviseren tevens de ambitie die spreekt uit het voorstel te onderschrijven, maar zijn van oordeel dat nader onderzoek nodig is naar de vraag om reeds vanaf 2006 alleen software aan te schaffen die gebruik maakt van Open Standaarden. Om hierover meer gegevens te verkrijgen adviseren wij u de uitkomsten van het Programma Open Standaarden en Open Source Software (POSSOS) zoals dit onlangs op rijksniveau is gestart, af te wachten alvorens bij de provincie Noord-Holland een definitief besluit te nemen over het gebruik van open source-software en open standaarden. Wij verstrekken aan de directieraad de opdracht dit programma door de afdeling I&A actief te laten volgen. De directieraad draagt de afdeling I&A tevens op om daarnaast op basis van eigen onderzoek de ontwikkelingen in de softwaremarkt ten aanzien van dit onderwerp te volgen en daarover aan ons college te rapporteren als belangrijke feiten hiertoe aanleiding geven, ook als deze zich voordoen voor het einde van de looptijd van POSSOS. Wij stellen u tenslotte voor te besluiten conform het bijgevoegde ontwerpbesluit. Gedeputeerde Staten van Noord-Holland, H.C.J.L. Borghouts, voorzitter H.W.M. Oppenhuis de Jong, provinciesecretaris 3

4 Ontwerpbesluit Nr. Provinciale Staten van Noord-Holland; gezien het initiatiefvoorstel van de fractie van GroenLinks; gezien het preadvies van Gedeputeerde Staten; besluiten: 1. hun waardering uit te spreken over het initiatiefvoorstel van de fractie van GroenLinks;. 2. de ambitie van dit initiatief te ondersteunen, maar zijn van oordeel dat nader onderzoek nodig is naar de vraag om reeds vanaf 2006 alleen software aan te schaffen die gebruik maakt van Open Standaarden; 3. alvorens een definitief besluit te nemen, eerst de resultaten en bevindingen af te wachten van het Programma Open Standaarden en Open Source Software (POSSOS), zoals dit recent op rijksniveau is gestart; 4. dragen Gedeputeerde Staten op om als de ontwikkelingen op de softwaremarkt met betrekking tot de inzet van open source software en het gebruik van open standaarden mogelijkerwijze aanleiding geven tot een herziening van deze gedragslijn, daarover aan Provinciale Staten te rapporteren, ook als dit het geval is nog voor de beëindiging van de looptijd van POSSOS. Haarlem, Provinciale Staten voornoemd,, voorzitter, griffier 4

5 Bijlage 1 Notitie alternatieve besturingssystemen : een vergelijking tussen de voordelen en nadelen van het gebruik van open source -software ten opzichte van de thans in gebruik zijnde closed-source -software bij de Provincie Noord-Holland 1. Doel notitie Deze notitie heeft tot doel inzichtelijk te maken wat de voor- en nadelen van open source ten opzichte van closed-source software zijn. Aanleiding voor deze notitie is de inmiddels steeds terugkerende discussie over met name de (hoge) kosten van closed-source software. In deze discussie ontstaat het beeld dat open source software vele malen goedkoper is dan closed-source software en dat het bovendien ook nog eens klantvriendelijker (beheersvriendelijker) zou zijn. Hierdoor wordt al snel gepleit voor de aanschaf van open source software, zonder echt inzicht te hebben in de werkelijke kosten van open source software en in de voor- en nadelen van beide software-systemen. Deze notitie verschaft inzicht in de voor- en nadelen van beide systemen. Tevens belicht deze notitie de stand van zaken met betrekking tot de discussie en ontwikkeling van alternatieve besturingssystemen/open source software op mondiaal, Europees en nationaal niveau. 2. Wat is Open source en Closed-source -software? Open source -software (afgekort als OSS) heeft 2 specifieke kenmerken: de broncode (= programma-instructies) van deze software is vrij beschikbaar; deze software heeft een licentiemodel waarin het intellectueel eigendom, het gebruik van de software en de broncode, zodanig is geregeld dat de licentienemer (de klant dus) de broncode mag inzien, gebruiken, aanvullen, verbeteren e.d. Met andere woorden: bij open source -software kan en mag de licentienemer (de klant) dus sleutelen aan de broncode van de software om zodoende de software verder te ontwikkelen c.q. aan te passen aan de eigen behoeften. Voorbeelden van open source -software zijn Linux, free-bsd, PERL. Open source -software is met name de laatste jaren erg in opkomst. Closed-source software is eigenlijk het tegenovergestelde van open source -software. Bij deze software is de broncode niet vrij beschikbaar en zijn de licentiemodellen zodanig opgesteld dat de licentienemer (de klant) in principe niets kan en mag wijzigen of aanpassen aan de broncode van de software. In feite is deze closed-source software dus volledig dichtgetimmerd en zodoende beschermd tegen wijzigingen die derden zouden kunnen aanbrengen. Microsoft is op dit moment de bekendste en grootste closed-source software leverancier. Praktisch alle software van Microsoft (waaronder het veelgebruikte besturingssysteem Windows) is gebaseerd op closed-source software. Daarmee is closed-source software op dit moment het meest gebruikt in de wereld. Binnen onze organisatie, de provincie Noord-Holland, is ook verreweg de meeste software die in gebruik is, gebaseerd op closed-source. Open standaarden Nog een aanvullende opmerking over de gebruikte terminologie: open source betekent niet hetzelfde als open standaard. Open standaarden op het gebied van Informatie en Communicatie Technologie (ICT) hebben betrekking op de uitwisselbaarheid tussen informatiesystemen. De behoefte om informatiesystemen interoperabel te maken komt voort uit de wens om samenwerking tussen (overheids-)organisaties mogelijk te maken en om bedrijfsprocessen binnen en tussen deze organisaties af te stemmen. Het gebruik van open standaarden vereenvoudigt de uitwisseling van gegevens. 3. Waarom is op dit moment de discussie open source versus closed-source software actueel? De aanleiding dat wereldwijd op dit moment de discussie over de voor- en nadelen van open source versus closed-source -software gaande is, is met name het feit dat de afgelopen jaren de grootste leveranciers van software (waaronder Microsoft) hun licentievoorwaarden eenzijdig hebben aangepast met als gevolg fors hogere licentiekosten voor de klant. Ook de provincie Noord-Holland heeft hier in 5

6 de afgelopen jaren de nadelen van ondervonden en is geconfronteerd met hogere licentiekosten voor haar software. Het besef is hierdoor ontstaan dat je als klant afhankelijk bent van de grote leveranciers die hun monopolie-positie kunnen uitbuiten door hun licentiekosten willekeurig te verhogen. Als klant sta je op dat moment machteloos want je bent afhankelijk van hun systemen (in feite is je hele bedrijfsvoering daarop gebouwd) en je hebt niet zo snel een alternatief. Een andere reden waarom er naar open source -software wordt gekeken, is de veronderstelling dat deze software stabieler en veiliger zou zijn dan closed software. Ook de landelijke politiek heeft recent de discussie over open source -software aangezwengeld. Zo heeft een meerderheid in de Tweede Kamer tijdens het debat over de begroting 2003 van het ministerie van Economische Zaken steun gegeven aan een motie-vendriks van GroenLinks om open source -software in te voeren bij de overheid. Volgens deze motie zou uiterlijk in 2006 het gebruik van open source -software bij alle publiek gefinancierde instellingen verplicht gesteld moeten worden. Staatssecretaris Wijn heeft op 26 februari 2003 toegezegd samen met het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties een antwoord te formuleren op deze motie. Het nieuwe Programma Open Standaarden en Open Source Software (POSSOS) levert hiervoor belangrijke input. De laatste ontwikkeling is dat Microsoft recent heeft besloten (januari 2003) heeft besloten de broncode van de door hen ontwikkelde software onder strikte voorwaarden ter vrije inzage te geven aan overheden en internationale organisaties om hen op deze manier in staat te stellen de veiligheid te verbeteren. 4. Voor- en nadelen open source ten opzichte van closed-source software Voordelen open source-software : - goedkoper dan closed-source -software, nml. geen hoge licentiekosten en soms zelfs gratis verkrijgbaar - meeste open source software heeft gratis en communicatietools - stabiliteit open-source -software niet negatief afwijkend ten opzichte van closed-source -software Nadelen open source-software : - geringe ondersteuning vanuit de markt omdat open source -producten slechts door een beperkt aantal leveranciers van relatief geringe omvang worden geleverd - hoge (beheers)lasten. Volgens een onafhankelijk onderzoek van IDC (een wereldwijd onderzoeksinstituut op het gebied van ICT) uit 2002 valt een vergelijking naar de Total Cost of Ownership (TCO, dwz. de optelsom van alle kosten die te maken hebben met informatietechnologie binnen een organisatie) uit in het nadeel van de open source-software - de beschikbaarheid van ontwikkeltools is klein, met als gevolg minder mogelijkheden voor aanpassingen in de eigen werkomgeving en meer werk als daartoe toch wordt overgegaan - veel populaire applicaties (bv. MS Office) draaien niet of moeilijk op een open source software - gratis tools als en communicatietools zijn veelal moeilijk te bedienen en dus niet geschikt voor de gemiddelde medewerker in een organisatie of medewerker dient bijgeschoold te worden - complexe beveilingsproblematiek. De interne beveiliging is moeilijk aan te brengen bij open source. En hierdoor is het systeem zeer gevoelig voor interne fouten. Open systemen die gebaseerd zijn op het gebruik van open source -software vragen om extra inspanningen op het vlak van de externe beveiliging. - software is moeilijk toegankelijk, waardoor systeembeheerders hier specifiek voor moeten worden opgeleid - niet alle bestaande computerhardware is geschikt voor open source, en zal aangepast, c.q. vervangen moeten worden - bestaande computerbestanden die gemaakt zijn met Microsoft-produkten (denk hierbij bv. aan alle Word-documenten), zullen moeten worden omgezet in een formaat dat gelezen kan worden door open source software - er is een grote verscheidenheid van versies in omloop, hetgeen de afstemming tussen de versies onderling en tussen de versies en in gebruik zijnde hardware en applicatie-software bemoeilijkt Uit bovengenoemde voor- en nadelen van open source -software blijkt dat er meer haken en ogen zitten aan open source -software dan in eerste instantie lijkt. Hoewel op het eerste gezicht aanmerkelijk goedkoper vanwege de lagere licentiekosten moet wel degelijk rekening gehouden worden met de nodige verborgen kosten die inherent zijn aan van open source -software. Deze zijn gedeeltelijk van incidentele aard voor zover het de overstap van het ene type sofware naar het andere gaat. Zo zullen er veel kosten gemoeid zijn met het opleiden van de medewerkers en systeembeheerders om met deze software om te gaan. Een andere kostenpost bestaat uit het omzetten van bestaande applicaties en computerbestanden om deze te kunnen ontsluiten via open 6

7 source -software. De structurele lasten liggen vooral op het vlak van beheer. Daarnaast vraagt de externe en interne beveiliging van open source -software om extra investeringen in de vorm van zowel menskracht als middelen. 5. Welke organisaties doen al ervaring op met open source -software? Het is bekend dat een aantal grotere gemeenten binnen Nederland inmiddels ervaring opdoen met open source -software. Zo heeft de gemeente Amsterdam het web-in-a-box gebouwd; een systeem waarbij alle deelraden en instellingen vallend onder de gemeente Amsterdam, via open source - software hun eigen website kunnen bouwen. De gemeente Den Haag doet ervaring op met open source -software via een aantal projecten. Het gaat hierbij echter vooralsnog om een klein aantal specifieke applicaties die op open source gebaseerd zijn. De reguliere bedrijfsvoeringssystemen blijven bij deze overheden echter gewoon op closed source draaien, omdat dit anders teveel problemen geeft met bv. en website functionaliteiten, die namelijk allen op closed source gebaseerd zijn. De rijksoverheid heeft in april 2003 het Programma Open Standaarden en Open Source Software voor de Overheid ingesteld (POSSOS). Dit programma heeft als doel om actief beleid te ontwikkelen en uit te voeren op het terrein van open standaarden en open source -software. In dit driejarige programma dat is ondergebracht bij het ICTU (de ICT-implementatie organisatie van de overheid) werken de ministeries van EZ en BZK gezamenlijk aan: - het opstellen van een catalogus van open standaarden - het aanmoedigen van overheden om software onder Open Source Software licentie te (laten) ontwikkelen - de inrichting van een uitwisselplatform van open source software tussen overheidsinstellingen Ook op Europees niveau zijn er initiatieven bij overheden om open source -software te gaan gebruiken. Zo heeft de Duitse regering groen licht gegeven voor het gebruik van open source - software binnen haar ministeries en is ook de Franse regering bezig met het opzetten van een aantal projecten rondom open source -software en overheidsautomatisering. Al deze projecten staan echter nog in de kinderschoenen en er zijn nog weinig ervaringsgegevens. In het bedrijfsleven doet onder meer Shell ervaring op met open-source -software. Shell gebruikt open-source -software bij een aantal specifieke bedrijfsonderdelen. Daarnaast is Shell echter bezig met een wereldwijde migratie naar een hogere Windows-versie van in totaal werkplekken. Shell gebruikt dus zowel open-source als closed-source -software naast elkaar. 6. Hoe gaat de provincie Noord-Holland om met open source -software? Tot nu toe voldoet de overgrote meerderheid van de toegepaste besturingssystemen en applicaties gebaseerd op closed source -software het best aan de interne standaarden die de provincie Noord- Holland hanteert ten aanzien van beheer, gebruikersvriendelijkheid, beveiliging e.d. Op beperkte schaal worden op dit moment bij onze provincie ook open source -toepassingen gebruikt. Het betreft hier een drietal kant-en-klaar van de leverancier afgenomen toepassingen. Twee ervan zijn Linuxproducten, de eerste is een bescherming tegen schadelijke virussen en in het andere geval gaat het om een voorziening ten behoeve van de pilot telewerken. Een derde server is ingericht met opensource software die met name het gebruik van Oracle als standaard voor database programmatuur ondersteunt. Tot op heden heeft de provincie zich altijd opgesteld als trendvolgend waar het gaat om het vaststellen van de kaders voor gevoerde ICT-beleid. Dit beleid is vastgelegd in het interne rapport Standaarden, dat wordt gehanteerd bij het vaststellen van beoordelingscriteria voor de aanschaf van hardware en software, en in het in december 2002 door GS vastgestelde externe ICT-beleidsplan. Deze beleidslijn impliceert dat de provincie Noord-Holland de ontwikkelingen rondom open source - software actief blijft volgen. Dit geldt met name voor de bevindingen van het rijksoverheids-programma Open Standaarden en Open Source Software voor de Overheid (POSSOS) in relatie tot de eventuele bruikbaarheid en toepasbaarheid van open source -software in de eigen organisatie. De provincie Noord-Holland kiest er echter voor om de eerstkomende jaren niet zelf met open source -software te gaan experimenteren, maar eerst de ervaringsgegevens af te wachten van projecten en toepassingen die elders lopen. Tot nu toe is er namelijk slechts op zeer beperkte schaal ervaring opgedaan met open source -software binnen middelgrote organisaties en zijn er dus nog weinig ervaringsgegevens over bijvoorbeeld gebruiksgemak, beveiliging, uitwisselbaarheid gegevens en uiteraard de kosten. We zullen de komende jaren dus nauwlettend en actief de ontwikkelingen met betrekking tot open source volgen, maar pas als er voldoende ervaringsgegevens beschikbaar zijn, zal een keuze gemaakt worden of ook de provincie Noord-Holland open source -software gaat gebruiken en zo ja, voor welke doeleinden. 7

8 Indien de provincie Noord-Holland in de toekomst zal besluiten om ook met open source -software binnen de organisatie te gaan werken, zal er per applicatie c.q. besturingssysteem afgewogen moeten gaan worden of open source hiervoor de meest geschikte software is, of dat closed source software toch de prioriteit verdient. Toetsingscriteria hiervoor zullen te zijner tijd uitgewerkt worden. Er zal o.m. getoetst moeten worden op het waarborgen van de interne en externe beveiliging, de aanschafkosten, het gebruikersgemak, de kosten voor het omzetten van bestaande computerbestanden e.d. Uiteraard moet ook inzichtelijk gemaakt worden wat de meerkosten zijn van open source ten opzichte van closed source ten aanzien van aanvullende opleidingen voor de ontwikkelaars en de gebruikers. Pas als alle voor- en nadelen en de kosten (zowel de kosten qua aanschaf als qua extra investeringen als opleidingen, omzetten van bestanden e.d.) van beide systemen in beeld gebracht zijn, kan er per in te voeren applicatie of besturingssysteem, een verantwoorde afweging gemaakt worden of closed source of open source -software hiervoor het meest geëigend is. 8

9 Bijlage 2 Initiatiefvoorstel Open Software Provinciale Staten van Noord-Holland; Besluiten: 1. Binnen de provinciale organisatie vanaf 2006 alleen software aan te schaffen die gebruik maakt van open standaarden. 2. Bij openbare aanbesteding van software de voorkeur te geven aan aanbieders die werken volgens het open source -principe. Inleiding In de huidige provinciale organisatie is het gebruik van software niet meer weg te denken. Op de begroting vormt software een steeds grotere kostenpost. Recentelijk is gebleken dat het gebruik van software ook problemen met zich mee brengt. Denk bijvoorbeeld aan de gedwongen vernieuwing van de software voor de sociale dienst, SZW+ en de software voor de provinciale basisadministratie (GBA). Deze twee grote systemen moesten vervangen worden, waarbij het stoppen van de ondersteuning van de leverancier een belangrijke (zo niet dé belangrijkste) reden waren om tot vernieuwing over te gaan. De provincie blijkt voor deze cruciale bedrijfssoftware sterk afhankelijk te zijn van de leveranciers. Hoe anders? Op landelijke niveau heeft GroenLinks in november 2002 een voorstel 1 gedaan om vanaf 2006 gebruik te gaan maken van software die voldoet aan zogenaamde open standaarden en open source - software. Dit voorstel heeft brede steun gekregen in de Tweede Kamer. Niet alleen de Nederlandse overheid oriënteert zich op het gebruik van open standaarden en open source-software. Zo besloot de Duitse Bondsdag in maart 2002 om voor de servers in het vervolg gebruik te maken van Linux, het open source besturingssysteem. De Britse minister van Binnenlandse Zaken, Douglas Alexander, heeft aangegeven dat hij open-source overweegt naast het gebruik van normale software. Wat zijn open standaarden? Open standaarden zijn eisen (technische specificaties) die aan software worden gesteld en op een voor iedereen toegankelijke lijst worden vermeld. Door bij software-ontwikkeling gebruik te maken van open standaarden kunnen programma s van verschillende ontwikkelaars/leveranciers elkaar verstaan. Hierdoor is het mogelijk dat zij op elkaars producten kunnen voortbouwen. Voorbeelden van open standaarden zijn internetprotocollen en webstandaarden. Door deze standaarden kan er bijvoorbeeld met Microsoft Internet Explorer, Nescape Navigator of de Operabrowser over het web gesurfd worden. Door de open standaard voor (POP3 en SMTP) is er een vrije keuze uit programma s voor het ontvangen en sturen van . Wat is Open Source? Bij Open Source-software wordt een stap verder gegaan. Software-programma s kunnen in veel verschillende programmeertalen geschreven worden. Deze code van een programma wordt de broncode genoemd. Zodra een programma klaar is, wordt het omgezet naar machinecode, het zogenaamde compileren. Een gecompileerd programma is zonder de broncode niet aan te passen of uit te breiden. Voor wijzigingen is de provincie Noord-Holland, als gebruiker, afhankelijk van de oorspronkelijke leverancier. Bij Open Source-software wordt de broncode met het programma meegeleverd. De gebruiker heeft hierdoor de mogelijkheid om te kiezen uit leveranciers die de gewenste wijzigingen of uitbreidingen kunnen verzorgen, of als de expertise in huis is, dit zelf te verzorgen. Deze keuzemogelijkheden kunnen zorgen voor een prijsverlaging, immers: meer aanbieders leiden tot meer concurrentie. Licenties 1 Het voorstel van GroenLinks-landelijk is na te lezen op de website: 9

10 Er bestaat een groot aantal verschillende licentievoorwaarden waaronder software kan vallen. De gekozen licentievorm heeft gevolgen voor de prijs van de software, voor eventuele restricties voor gebruik en distributie, en voor de openheid en aanpasbaarheid van de broncode. De licentievorm bepaalt wat er met eventuele aanpassingen moet gebeuren en of de code verwerkt mag worden. Vaak is Open Source-software gratis beschikbaar, maar dit is niet per definitie het geval. De gratisbeschikbaarheid heeft te maken met de ontstaansgeschiedenis van Open-Source-software. Er is echter geen directe relatie tussen de openbaarheid van de broncode en de vraag op het programma al dan niet kosteloos te verkrijgen is. Zo bestaat er gesloten software, die niet gratis is (MS Office, Windows); software die gesloten is, maar wel gratis (MS Internet Explorer, Netscape Navigator); gratis en open software (Apache, OpenOffice, diverse Linux-distributies). Voor de software die voor de provinciale diensten gebruikt wordt, kan in de licentie geregeld worden dat de software niet gratis is, maar wel open. De mate van openheid van de software kan ook in de licentie vastgelegd worden. Waarom open software? De publieke sector leunt op dit moment zwaar op de programmatuur van enkele leveranciers. Deze verkopen alleen het gebruik van de programma s. Het zelf aanbrengen van verbeteringen is slechts zeer beperkt toegestaan. Vaak is dit niet eens mogelijk omdat niet bekend is hoe de software in elkaar zit, omdat de broncode geheim is. Deze situatie belemmert de kwaliteit (veiligheid, stabiliteit en betrouwbaarheid) en innovatie. Het beperkt tevens de toegankelijkheid van de overheid voor haar burgers; sommige overheidsdiensten zijn alleen bereikbaar met software van één bepaalde leverancier. Bovendien rijzen de kosten van ICT de pan uit doordat leveranciers de prijs dicteren. Zo gaan dit jaar voor sommige scholen de prijzen enkele malen over de kop en slaagt de leverancier Microsoft er in dit slechte economische jaar in haar winst te verdubbelen. Vandaar ook dat de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) afgelopen zomer de hulp van het kabinet inriep om zich te ontworstelen aan de wurggreep van de softwareleveranciers. Open is stabiel en veilig De huidige softwaremarkt kun je een verkopersmarkt noemen. Niet de klanten maar de verkopers bepalen de voorwaarden. De machtige leveranciers hoeven niet op hun tenen te lopen om de klant te behagen. Het gevolg hiervan is dat de kwaliteit regelmatig te wensen overlaat. Veel commerciële software is relatief instabiel met veel beveiligingslekken. Het duurt vaak lang voordat deze worden gedicht. Dit brengt risico s met zich mee in de omgang met privacy gevoelige gegevens. In een grootschalig onderzoek gaven gebruikers van open source software aan dat de belangrijkste redenen om hiervoor te kiezen de stabiliteit en de veiligheid zijn. Deze zijn het resultaat van de constante toetsing van open systemen. Eventuele fouten ( bugs ) kunnen snel opgespoord en verholpen worden. Openheid is de beste garantie voor veiligheid. Daarnaast maakt de monocultuur die ontstaat als er maar één leverancier is een systeem kwetsbaar. In de praktijk treden er bij open software veel minder problemen op dan bij de gesloten software. Op een gegeven moment waren de beveiligingsproblemen met Microsoft servers zelfs zo groot dat onderzoeksbureau Gartner haar klanten adviseerde om deze technologie fasegewijs zo snel mogelijk te verwijderen. De open software van Apache heeft inmiddels meer dan de helft van de markt in handen. Open is controleerbaar Door de gesloten broncode is het bovendien onduidelijk wat een programma eigenlijk met de gegevens doet. Zeker in de publieke sector kan dit onacceptabel zijn, bijvoorbeeld bij stemmachines of bij de belastingdienst. Bij een open broncode kan iedereen met verstand van zaken controleren hoe het programma in elkaar zit en wat het precies doet. Het is niet langer een black box waar aan de ene kant gegevens ingaan en aan de andere kant weer gegevens uitkomen. Deze transparantie is voor de publieke sector en de openbaarheid van het bestuur van groot belang. Open is toegankelijk Wanneer de publieke sector zich uitlevert aan monopolisten heeft dat gevolgen voor haar toegankelijkheid. Om bijvoorbeeld de belastingdiskette in te vullen, moet je computer draaien op het besturingssysteem Windows. Een Nederlandse burger die digitaal wil communiceren met zijn overheid moet dus voor vele honderden euro s inkopen doen bij een commercieel bedrijf. Microsoft is een digitale hofleverancier geworden, waar alle burgers hun inkopen moeten doen. 10

11 Het niet voldoen aan de open standaarden heeft ook nadelige gevolgen voor bijvoorbeeld visueel gehandicapten. Er bestaat software die de letters vergroot of omzet in spraak. Deze software moet dan natuurlijk wel kunnen lezen wat er op de website staat. Omdat websites, ook van de overheid, vaak niet voldoen aan open standaarden lukt dit niet. Open standaarden en een open broncode maken de samenwerking van verschillende programma s veel eenvoudiger. Hierdoor zijn websites toegankelijk voor alle browsers. Zo kan ook de gebruiker van het gratis besturingssysteem Linux zijn belastingformulier in de toekomst elektronisch invullen. Alle websites die aan open standaarden voldoen, zijn bovendien toegankelijk voor visueel gehandicapten. Open is flexibel en innovatief Gesloten standaarden beperken de innovatie en de flexibiliteit van de organisatie. Voor aanpassingen kan de klant maar bij één leverancier terecht: die kan vervolgens zijn prijs vragen en het tempo bepalen. Neem als voorbeeld de omschakeling van de gulden naar de euro. Voor scholen die rekenprogramma s gebruikten, zou het bij open software hebben volstaan als één leraar één kleine ingreep maakte en die het op het net zette. Nu was men afhankelijk van de goede wil van de leverancier. Een leverancier die heel goed weet dat het voor scholen lastig en duur is om over te schakelen op een concurrent, als er al een alternatief voor handen is. De gevestigde partijen bepalen ook welke ontwikkelaars wanneer inzicht krijgen in de voor samenwerking onmisbare onderdelen van hun broncode. Dit geeft de leveranciers een groot concurrentievoordeel als zij andere (aanpalende) markten willen betreden. Openheid maakt het veel eenvoudiger om software aan te passen en te vernieuwen. Juist software moet nauw aansluiten bij de wensen en werkwijze van een organisatie. Daarom zijn dergelijke gebruikersinnovaties van groot belang. Het mogelijk maken en toestaan daarvan maakt een snellere verspreiding en innovatie van software mogelijk. Het is opvallend dat innovaties de afgelopen jaren niet ontstonden op plekken waar grote machtsconcentraties zijn (besturingssystemen, webbrowsers, tekstverwerkers). Innovatie ontstond juist waar geen machtsconcentraties waren (mobiele telefonie, internet en palmtops). Open is toekomstvast De gesloten broncode is ook een gevaar voor de continuïteit van de bedrijfsvoering en de toekomstvastheid van de gegevens. Denk hierbij aan bit-rot, documenten die er in latere versies van hetzelfde programma niet meer uitzien en zo de gebruiker verleiden tot het kopen van een nieuwe versie. Een open standaard voorkomt dit. Een nieuwe versie waarin oude documenten onleesbaar worden, voldoet per definitie niet aan de standaard. Open standaarden garanderen dat programma s met elkaar kunnen blijven praten. Open source software voorkomt bovendien dat bij een faillissement van de leverancier de broncode onvindbaar blijkt. Open is goedkoop Verkopers weten dat overstappen heel wat inspanningen van een organisatie vraagt. Daardoor hebben zij een ruime mate van vrijheid om prijzen en voorwaarden te stellen. Waar dit toe kan leiden, toont de invoering van haar nieuwe licentiebeleid door Microsoft. Hierbij worden afnemers verplicht nieuwe updates te kopen (een abonnementsysteem). Dit is een verkapte manier om de prijzen flink op te schroeven. Begin dit jaar luidden scholen hierover al de noodklok. Volgens sommigen leidt het nieuwe licentiebeleid tot prijsstijgingen van wel 100%. Ook de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) beklaagde zich de afgelopen zomer over softwareleveranciers die hun marktmacht gebruiken om substantieel hogere licentie-inkomsten te genereren.. Er zijn veel aanwijzingen dat open ook goedkoper is. Een recente studie concludeert dat de kosten over een periode van drie jaar voor Linux gebruikers 40% bedragen van Windows en slechts 14% van Sun Microsystem s Solaris. Het technologisch onderzoeksbureau Forrester schat dat ondernemingen in de VS in 2004 door de toepassing van open software 20% zullen besparen. De internetboekhandel Amazon.com bespaarde 25% op de ICT-kosten toen het overstapte op Linux. De website voor federale statistieken van het Census Bureau in de VS viel zelfs zevenmaal goedkoper uit door het gebruik van open software. Vermoedelijk blijven de kosten van open software aanzienlijk lager, zeker op de middellange termijn. Veel is reeds gratis beschikbaar. En dit is een structureel voordeel; éénmaal ontwikkelde software wordt gedeeld en hergebruikt. Niet elke ontwikkelaar hoeft zelf het wiel uit te vinden. Bovendien zal van de open concurrentie verhoudingen een prijsverlagend effect uitgaan. Ook hier gaan echter bepaalde kosten voor de baat uit; omschakelen naar andere software (migratie) kost geld. Dit is echter zeker geen reden om maar niets te doen. Als we nu niks doen, nemen de nadelen en de omschakelkosten alleen maar verder toe. Zeker gezien de grote voordelen die te 11

12 behalen zijn, is het onverstandig nog langer te dralen. Fasering Om de geschetste voordelen te behalen, moet er niet te lang gewacht worden. Hoe langer er gewacht wordt, hoe meer investeringen in software zijn gedaan. Hoe meer software wordt aangeschaft of vervangen, des te groter wordt de afhankelijkheid van enkele leveranciers. Om de software-leveranciers de mogelijkheid te geven zich aan te passen en de ondersteuning uit te breiden, geldt 2006 als uiterste datum. Vanaf dan maakt de provincie Noord-Holland alleen nog maar gebruik van software die voldoet aan open standaarden. Deze standaarden mogen uitdrukkelijk niet het eigendom van een bedrijf zijn. Ook moet de provincie altijd de volledige zeggenschap hebben over de controle- en veiligheidsmaatregelen voor haar eigen datastromen. In 2003 stelt de provincie Noord-Holland de open standaarden vast. Deze standaarden worden gebruikt als een belangrijk selectiecriterium bij het inkoopbeleid. Noord-Holland kan een gidsrol vervullen richting andere provincies. De vastgestelde standaarden kunnen bijvoorbeeld in IPOverband overgenomen worden. Hiermee wordt het makkelijker om gegevens uit te wisselen en komt er een grotere flexibiliteit in de gezamenlijke aanschaf van software. Naast het gebruik van open standaarden heeft software met een openbare broncode, open source software, de voorkeur. Voor software waarvan transparantie vanuit democratisch oogpunt noodzakelijk is (zoals stemmachines) is dit verplicht. De fractie van GroenLinks in de provinciale staten van Noord-Holland. Titel:Vd 43: Preadvies van GS naar aanleiding van het initiatiefvoorstel van de leden Gök en Prins over Open Software (GroenLinks) Datum: Nummer:43 12