Als de dood op zich laat wachten: Reflecties over zorg voor mensen die weten dat ze gaan sterven
|
|
- Femke van den Pol
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Als de dood op zich laat wachten: Reflecties over zorg voor mensen die weten dat ze gaan sterven NVKVV, 24 maart 2017 Prof. Antoon Vandevelde Hoger Instituut voor Wijsbegeerte KU Leuven 1
2 Wat bepaalt ten gronde de houding van mensen t.a.v. leven en dood? Wat zijn de sociale determinanten van onze grondhoudingen m.b.t. leven en dood? Niet over de ethische dilemma s verbonden met euthanasie zelf: afruil tussen pijnbestrijding en zorg voor het leven bijvoorbeeld. Ook niet (direct) over wenselijkheid van meer liberaal beleid 2
3 Overzicht 1. Socrates: leren sterven 2. Epicuros: Hedonistisch ascetisme 3. Stoa: onaangedaanheid 4. Verlangen naar onsterfelijkheid 5. Heidegger : de dood als einder 6. De dood als einde 7. Euthanasievraag als uiting van subjectivisme? 8. Het nieuwe sterven 9. Hardwig: een plicht om te sterven? 10. Gunderson: Of een plicht om te zorgen? 3
4 1. Filosofie als leren sterven Socrates: de eerste en kortste definitie van filosofie Filosofie als oefening in het sterven Maar moeten we daarvoor wel oefenen? Is sterven niet het enige examen waarin we allemaal slagen, om het even of we al dan niet ons best doen? Socrates blijft leven, niet door zijn geschriften, maar door zijn voorbeeldige manier van sterven zoals Jezus van Nazareth Cfr. Cato de jonge, Seneca, Boethius, David Hume, Michel Foucault, Ivan Illich
5 Leren sterven Mijn interpretatie: Geen aanbeveling om zo snel mogelijk te sterven. Socrates prijst een levenswijze aan: onthechting van wat mensen meestal najagen: plezier, geld, macht, eer, Een leven gewijd aan wat echt belangrijk is: wijsheid, inzicht, harmonie, het schone, het goed, het ware Dit vergt ascese, versterving, meditatie ook Meditatie als ophouden met onder de mensen te zijn
6 Socrates tegen hedonisme Meest oppervlakkige levenswijze: najagen van zoveel mogelijk plezier dood als betekenisloos einde van een leven dat je moet opvullen met zoveel mogelijk genietingen Cfr. Hobbes: zo lang mogelijk leven want dit leven is enige.
7 2. Epicuros Kwestie van het geluk niet te onderscheiden van kwestie van (houding tegenover) de dood. Voorbeeld: Epicuros: hedonistisch ascetisme Om zoveel mogelijk te genieten moet men zijn begeerten zoveel mogelijk beperken Een goed leven is er één waarin je verstandig probeert te genieten.
8 Epicuros: 3 soorten begeerten 1. Noch natuurlijk, noch noodzakelijk: begeerte van eer, rijkdom en macht (nooit genoeg maken ongelukkig) 2. Natuurlijk, maar niet noodzakelijk: seksuele begeerte, begeerte van een goede maaltijd: niet aan verzaken, maar er zich niet aan verslaven: zijn geluk er niet afhankelijk van maken 3. Natuurlijk en noodzakelijk: a. eten en drinken (nodig voor het leven) b. kleren en een dak (nodig voor het lichaam) c. Vrienden en filosofie (nodig voor de geest het geluk) goederen die makkelijk te krijgen zijn, indien niet dan sterft men, en zo verdwijnt het probleem ook.
9 En de begeerte om niet te sterven? Is onnatuurlijk en niet noodzakelijk! We moeten onze sterfelijkheid aanvaarden. Overigens is de dood niets voor ons : zolang ik leef is de dood er niet en als ik dood ben, ben ik niet meer. De dood is het niets. Angst hebben voor de dood is angst voor niets (vrees hebben we voor iets, angst voor het niets!) Epicurisme als therapie van de angst, voor de angst voor de dood. De begeerte niet te sterven vervangen door de begeerte om te leven epicurisme als levenskunst, kunst van het genieten
10 3. Stoïcijnse theorie van de begeerte Je moet uitsluitend begeren wat je zelf kunt bewerkstelligen. Dan is je begeerte bevredigbaar. Dus niet: goede gezondheid, schoonheid, rijkdom, onsterfelijkheid Anders word je de slaaf van het toeval. Aanvaarden wat je niet kunt verhelpen Dus ook sereen sterven. Sereniteit als ataraxia: onaangedaanheid
11 Waarom de stoïcijnse houding tegenover dood problematisch is Zich immuniseren tegen onoverzichtelijk lijden, afgrondelijk verdriet: is begrijpelijk in maatschappij waar men gemiddeld 35 jaar wordt Zo ook: zijn geluk niet laten afhangen van trivialiteiten Maar wat als je kind sterft? Is de eis van onaangedaanheid dan geen onmenselijke eis?
12 4. Griekse en Christelijke onsterfelijkheid Homerische ideaal: grote woorden spreken en grote daden stellen en zo voortleven in de herinnering van mensen (elitair) Christendom: democratisering van de onsterfelijkheid: de naam van elk mens blijft eeuwig ingeschreven in de palm van Gods hand
13 Christendom Geen ontkenning van sterfelijkheid Leven na de dood is geen soort after-party, impliceert wel een intensifiëring van de betekenis van het huidige leven: De persoon die de arme Lazarus een glas water zou geven stelt daarmee een geste die eeuwig blijft resoneren in het universum
14 Filosofisch dispuut over de hoop Moet men de hoop opgeven om gelukkig te kunnen zijn? Of is het juist de hoop die doet leven? Cfr. Medewerkers van pallliatieve centra: waardigheid van mensen respecteren = hen een klein restje hoop niet ontnemen! Is dit een aangename illusie creëren? Wat betekent het in waarheid te leven, zoals de filosoof aanbeveelt?
15 Zin en transcendentie We ervaren ons leven als zinvol als we in staat zijn om verband te leggen tussen ons kleine, beperkte bestaan hier en nu en iets wat groter is dan onszelf Traditioneel religieus gedacht: mens leeft niet voor zichzelf, maar voor God alleen. Maar ook veel niet-religieuze vormen van transcendentie: mensen of idealen waarvoor we bereid zijn om ons leven te engageren of zelfs op te offeren
16 Probleem Elk engagement impliceert mogelijkheid van vergissing, verlies. Wie dit wil vermijden komt opnieuw uit in vlak en oninteressant leven (cfr. Stoa) Leven = geen positiviteit zonder negativiteit (sterfelijkheid, kwetsbaarheid)
17 5. Heidegger : de dood als einder De mens als Sein zum Tode (Heidegger) Dood is echter niet alleen maar negatief: onvermijdelijke horizon die ons leven zinvol maakt. Anders lethargie: leven verliest zijn pointe Als we niet moeten sterven, dan heeft niets nog belang: waarom zou ik vandaag doen wat ik morgen ook nog kan doen? Of volgend jaar? Elke vriend of geliefde die sterft is maar één uit de reeks.
18 6. Dood als einde Sokrates, Epicuros, Stoa, Heidegger : allemaal pogingen om de dood een plaats toe te wijzen Maar lukt dit wel? Kan men de dood wel een plaats, een rol toewijzen? sterven (eerder dan de dood) als angstaanjagend, beklemmend, verlammend perspectief Angst! Dood is niet iets waarvoor men bevreesd is Sterven als uiteenvallen, vormloosheid, inbraak van de brute natuur in ons cultuurlijk bestaan De dood die ons confronteert met onze onmacht, die ons op de knieën krijgt
19 Kan filosofie (of religie) ons helpen te leven (en te sterven)? Soms lijkt het te lukken, soms niet Michel Foucault, Patricia De Martelaere Soms brengt het naderen van de dood een mens dichter bij het essentiële in zijn leven, soms absoluut verlammend: wereld die inkrimpt en verengt, eerder dan dood als horizon die ons uitdaagt Cfr. Vraag naar euthanasie: angst voor lange, pijnlijke aftakeling
20 7. Het hedendaagse euthanasiedebat Heeft sterven meer dan vroeger bespreekbaar gemaakt Heel delicaat: verbod om te doden als begin van alle moraliteit Serieuze argumenten nodig om dit opzij te schuiven Traditionele argument: persoonlijke autonomie vrijheid om met zijn eigen leven te doen wat men zelf wil Cfr. Individualisme en subjectivisme
21 Overtrokken beheersingsdenken Technisch denken Er is altijd wel een expert die mijn probleem kan oplossen Cfr. De reusachtige successen van de geneeskunde Tragische levensvisie De wereld kan elk ogenblik op mijn kop vallen Inzicht in de fundamentele, onontwijkbare kwetsbaarheid van de mens 21
22 Techniek en tragedie Vele filosofen: technische bewustzijn heeft tragische verdrongen. = Hubris, overmoed, vergeten van onze sterfelijkheid in tijd met veel langere levensverwachting dan voorheen Maar besef van sterfelijkheid en kwetsbaarheid dringt zich toch telkens opnieuw op! 22
23 Leven op de rand van de catastrofe Na W.O. II: nucleaire risico s Vervolgens: opwarming van het klimaat Periodieke paniek over voedselcrisissen 2008: wereldwijde financiële systeemcrisis In de persoonlijke sfeer: risico op crash kankerdiagnose, AIDS, verlies van job, depressie, we zijn kwetsbaar in onze kinderen 23
24 Euthanasie en beheersingsdenken Als ik geen expert meer vind om mijn problemen op te lossen, dan bestel ik er één om er een eind aan te maken. Ik wil tot het uiterste de regie over mijn leven behouden Leven als een kunstwerk, dat ik zelf wil afwerken, een voleindigd leven Filosofen: de zin van mijn leven ligt precies in wat ik niet beheers, in wat anderen over me denken, in wat ze over me zullen zeggen als ik er niet meer ben 24
25 8. Het nieuwe sterven Niet alleen subjectivisme en beheersingsdenken bepalen ons denken over leven en dood. Mens is een sociaal wezen in al wat hij doet interioriseert hij altijd al de verwachtingen van anderen. Ik wil anderen niet langdurig tot last zijn. Mantelzorg is absoluut bewonderenswaardig, maar ook heel belastend. Het nieuwe sterven: de fase van volstrekte hulpbehoevendheid bij het eind van het leven duurt geen maanden meer, maar vaak vele jaren. 25
26 Een zinvol leven? Mensen willen niet entertained worden, ze willen ook niet zonder meer overleven, ze willen een zinvol bestaan. En de zin van ons bestaan lijkt erin verbonden met het idee dat we iets kunnen doen of betekenen voor anderen, dat we er nodig zijn. Is problematisch in situatie van volstrekte afhankelijkheid 26
27 Marcel Mauss: Reciprociteit Drievoudige verplichting in het leven: te geven, te ontvangen en terug te geven Plicht om terug te geven is primordiaal: een fatsoenlijke (niet-vernederende) maatschappij geeft niet alleen rechten, maar vraagt mensen ook om terug te geven, om zich te geven Plicht om te geven omdat men al zoveel heeft ontvangen: nooit eerste gift! Plicht om te ontvangen: weigering te ontvangen is vernederend voor wie geeft: ik wil niets met u te maken hebben! 27
28 Leven als opgenomen worden in cirkels van reciprociteit Wie langdurig hulpbehoevend is ervaart ontvangen zonder nog te kunnen teruggeven als vernederend. Geneeskunde kan iemands leven redden, maar is niet in staat om mensen zin te geven om te leven Kwaliteitsvolle ouderenzorg kan het leven van mensen zo aangenaam mogelijk maken, maar ziet mensen al te snel als behoeftige wezens, en niet als wezens die nog steeds zich willen geven Losse reciprociteit: ouderen hebben al gegeven. Zorg in hun laatste jaren als antwoord op zorg voor hun eigen kinderen? En toch lijkt dit niet voldoende! 28
29 9. Een plicht om te sterven? Hardwig: een morele plicht, niet op te leggen door anderen, noch door overheid. Niet gebaseerd op economische of budgettaire motieven Niet om pijn te vermijden of omdat men het zelf niet meer ziet zitten, maar om anderen niet tot last te zijn. Moeten mensen die te lastig worden of die geen zin meer hebben om te leven dan zelf het initiatief nemen om te sterven? 29
30 10. Of een plicht om te zorgen? Gunderson: Er zijn alternatieven voor plicht om te sterven Plicht van de overheid om mantelzorgers te ontlasten Plicht van bejaarden om naar home te gaan als mantelzorg voor omgeving te zwaar wordt Vermijden van therapeutische hardnekkigheid 30
31 Een diepe relatie Veronderstel dat jij en je partner een wilsbestemming met betrekking tot levenseinde opstellen. De ene schrijft dat hij de ander niet tot last wil zijn en dus ook niet langdurig ziek wil zijn, de ander dat hij of zij bij ziekte door de partner wil worden verzorgd. Een diepe relatie veronderstelt niet alleen bereidheid om te geven, maar ook om te ontvangen. Weigering te ontvangen als individualisme 31
Het delicate van geven en helpen - Een filosofie van de zorg (voor ouderen)
Het delicate van geven en helpen - Een filosofie van de zorg (voor ouderen) Colloquium Provinciehuis. Leuven, 12 oktober 2017 Prof. Antoon Vandevelde Hoger Instituut voor Wijsbegeerte KULeuven De giftdimensie
Nadere informatieProf. Chris Gastmans
www.hhzhlier.be 1 h.-hartziekenhuis vzw IS ER NOG PLAATS VOOR EEN NATUURLIJKE, ONTHAASTE DOOD? Prof. Chris Gastmans Ethicus, KU Leuven www.hhzhlier.be 2 Het nieuwe sterven Kort Kwaliteitsvol tot het einde
Nadere informatieReciprociteit in de zorg voor Ouderen
Reciprociteit in de zorg voor Ouderen Congres Ouderenpsychiatrie Leuven, 24 oktober 2013 Prof. Toon Vandevelde Hoger Instituut voor Wijsbegeerte KULeuven Mensbeeld Homo oeconomicus: mens streeft naar (maximeert?)
Nadere informatieHoop doet leven, al is het maar voor even. Corine Nierop- van Baalen 15 april 2013 Amersfoort
Hoop doet leven, al is het maar voor even Corine Nierop- van Baalen canierop@diaconessenhuis.nl 15 april 2013 Amersfoort Inhoud Betekenis hoop palliatieve patiënten met kanker Moeilijkheden die hulpverleners
Nadere informatieSpiritualiteit en Zorg Gave en Opgave. Aalst 2/10/2018 Prof. Antoon Vandevelde Hoger Instituut voor Wijsbegeerte KULeuven
Spiritualiteit en Zorg Gave en Opgave Aalst 2/10/2018 Prof. Antoon Vandevelde Hoger Instituut voor Wijsbegeerte KULeuven Zorg vanuit welk mensbeeld? Homo oeconomicus: streeft naar (maximeert) zijn eigenbelang
Nadere informatieWerkstuk Levensbeschouwing Boeddhisme
Werkstuk Levensbeschouwing Boeddhisme Werkstuk door een scholier 1997 woorden 8 april 2001 5,1 112 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing 1) Geef een korte omschrijving wat het boeddhisme volgens jou voor
Nadere informatieInhoud. Wenken voor een evenwichtig leven 7. Over Epictetus 69. Nawoord De filosofie van de stoa 73. Bibliografische notitie 83 [5]
Inhoud Wenken voor een evenwichtig leven 7 Over Epictetus 69 Nawoord De filosofie van de stoa 73 Bibliografische notitie 83 [5] 1 Al wat bestaat is in twee categorieën te verdelen: de ene valt binnen ons
Nadere informatieZingeving in de palliatieve fase
Zingeving in de palliatieve fase Mirjam Broes Huisarts Kaderarts palliatieve zorg Scenarts zingeving Wat geeft ons bestaan zin? Wat maakt dat we ons leven als voltooid beschouwen? Wanneer vragen we om
Nadere informatieZiek zijn en (niet) genezen. Leuven 1-12-2011
Ziek zijn en (niet) genezen Leuven 1-12-2011 Johan Menten Walter Rombouts UZ Leuven - Goed ouder worden is een levenskunst. - Oudere mensen hebben vele zaken misschien minder in de hand, maar.zo lang mogelijk
Nadere informatieEindexamen havo filosofie II
Opgave 1 Star Trek 1 maximumscore 2 een uitleg welk standpunt in het nature-nurture debat bij de Vulcans te herkennen is: het nurture standpunt 1 een uitleg van het nature-nurture debat: aangeboren versus
Nadere informatieHet lot van het ego bij ziekte en sterven
Het lot van het ego bij ziekte en sterven Dr. Alexander Verstaen Heidehuis vzw (Palliatieve Zorg Noord-West-Vlaanderen) Perennis gcv (Centrum voor Psychospirituele zorg, Ontwikkeling en Therapie) KORTE
Nadere informatieVoltooid leven: het leven in eigen hand? Drachten, 13 november 2018
Voltooid leven: het leven in eigen hand? Drachten, 13 november 2018 Welke gedachten en associaties roept voltooid leven bij u op? 1. Wanneer denkt u dat u over uw eigen leven zou zeggen het is voltooid?
Nadere informatie(NEALE) Maar ik heb zoveel mensen pijn gedaan, in de steek gelaten...
3-15 Er is niets mis mee om te doen waar je zin in hebt... (NEALE) Maar ik heb zoveel mensen pijn gedaan, in de steek gelaten... De vraag is alleen waar je het meeste zin in hebt. Het lijkt er nu op dat
Nadere informatieStoïcijnse levenskunst
Stoïcijnse levenskunst Evenveel geluk als wijsheid Miriam van Reijen ISVW UITGEVERS INHOUD Voorwoord Hoofdstuk 1 Praktische filosofie 11 Geloven, filosoferen en weten 11 Praktische filosofie 13 Filosofen
Nadere informatieIf you re happy and you know it, clap your hands...
Inleiding 9 If you re happy and you know it, clap your hands... O JEE! We moeten GELUKKIG zijn, toch? Dat is wat bijna alle zelfhulpboeken suggereren je moet gewoon positieve gedachten denken en het komt
Nadere informatieSamenvatting Levensbeschouwing Hoofdstuk 1, Heeft het leven zin?
Samenvatting Levensbeschouwing Hoofdstuk 1, Heeft het leven zin? Samenvatting door een scholier 1618 woorden 28 november 2010 5,6 126 keer beoordeeld Vak Methode Levensbeschouwing Zin in zin Hoofdstuk
Nadere informatieHoe we met sterven omgaan. GVO groepering van voorzieningen voor ouderenzorg
Hoe we met sterven omgaan GVO groepering van voorzieningen voor ouderenzorg Hoe we met sterven omgaan Allemaal denken we wel eens aan de dood. Door media of door wat er rondom ons gebeurt, worden we wel
Nadere informatieCorine Nierop- van Baalen 3 april 2017 Utrecht
Corine Nierop- van Baalen canierop@alrijne.nl 3 april 2017 Utrecht Inhoud Casus Betekenis hoop palliatieve patiënten met kanker Moeilijkheden die hulpverleners hierbij ondervinden Casus Wat kunnen we doen?
Nadere informatieKarma, Voortzetting en het Edele Achtvoudige Pad
Karma, Voortzetting en het Edele Achtvoudige Pad Augustus 2005, Plum Village Vandaag wil ik graag spreken over reïncarnatie, wedergeboorte en voortzetting. Als we een sinaasappelboom bekijken, dan kunnen
Nadere informatieLaten wij even in stilte onze pijn, onze moeite en ons zoeken verwoorden.
Bij Maria met verdriet terecht kunnen. We kunnen met onze pijn, met ons verdriet bij Maria terecht. We kunnen in gebed verwoorden wat het ons moeilijk maakt. We staan er op die manier niet meer alleen
Nadere informatieEen open dialoog.. Goede zorg rond het levenseinde Eindhoven. 5 juli 2016
Een open dialoog.. Goede zorg rond het levenseinde Eindhoven 5 juli 2016 Opzet Opstarten Oefening rond spreken over het levenseinde Kort overzicht STEM bij welk type patiënt is de kans op het onbesproken
Nadere informatieOpstel Levensbeschouwing boeddhisme
Opstel Levensbeschouwing boeddhisme Opstel door Ayton 1267 woorden 17 januari 2018 4,7 5 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing Verslag Boeddha (Boeddhisme) Van Ayton van Barreveld S1G Inhoud Inleiding
Nadere informatieom met blijdschap vervuld te worden. 2 Timotheüs 1:4
ZONDAG 4 NOVEMBER om met blijdschap vervuld te worden. 2 Timotheüs 1:4 Ik hoop dat u vandaag een kerkdienst kon bezoeken. Zag u er ook naar uit om broeders en zusters te ontmoeten; of vindt u dat niet
Nadere informatieVraag Antwoord Scores
Opgave 2 Waanzin 6 maximumscore 2 een weergave van de overeenkomst tussen Descartes benadering van emoties en de beschreven opvatting over melancholie in de Oudheid: een fysiologische benadering 1 een
Nadere informatieBurn out: als de betekenis van werk wegvalt
Burn out: als de betekenis van werk wegvalt VVP Leuven, 2 december 2016 Antoon Vandevelde Centrum voor Economie en Ethiek Hoger Instituut voor Wijsbegeerte KU Leuven Filosofische traditie Klassieke Griekse
Nadere informatieMindfulness. Aandacht voor de waarde van mindfulness binnen de c.g.t. en positieve psychologie
Mindfulness Aandacht voor de waarde van mindfulness binnen de c.g.t. en positieve psychologie Jos de Munnink. Preventiefunctionaris, praktijkondersteuner huisartsen in de GGZ, mindfulnesstrainer en gespreksleider
Nadere informatieAfscheidsrituelen in een pluriculturele maatschappij
NVKVV studiedag 31 maart 2011 Afscheidsrituelen in een pluriculturele maatschappij Katholieke godsdienst Prof. Dr. Stefaan Franco Gelovige visie op leven en sterven Twee basisgedachten: 1) Leven is gave
Nadere informatieINHOUDSOPGAVE 5 DEEL II HET GOEDE 60
INHOUDSOPGAVE 5 DEEL I DE MENS 6 DEEL II HET GOEDE 60 DEEL III HET SAMENLEVEN 96 Filosofie... 7 Mensen... 9 Denken... 11 Redelijkheid... 13 Argumenten... 15 Wetenschap... 17 Monisme... 20 Identiteit...
Nadere informatieDurf te verblijven. in de wrijving. van het ongemak
Durf te verblijven in de wrijving van het ongemak d Zie elk gevoel als gezicht van Zijn z Pijn introduceert jou in het tedere aspect van jouw Hart p Beschouw pijn, kwaadheid, verdriet, verwarring en angst
Nadere informatieWonderen, Werk & Geld
Wonderen, Werk & Geld Marianne WilliaMson UitGeverij de Zaak oorspronkelijke titel: the law of divine Compensation, On Work, Money and Miracles Copyright 2012 Marianne Williamson Published by arrangement
Nadere informatiePreek Prediker 9 de zin van het leven
Lieve gemeente, Vorige week was er een bijeenkomst voor vrijzinnige voorgangers en die ging over het hiernamaals. Wat stel je je voor bij het hiernamaals, bij de hemel of eventueel bij een hel? Mijn collega
Nadere informatieWat is realiteit? (interactie: vraagstelling wie er niet gelooft en wie wel)
Wat is realiteit? De realiteit is de wereld waarin we verblijven met alles wat er is. Deze realiteit is perfect. Iedere mogelijkheid die we als mens hebben wordt door de realiteit bepaald. Is het er, dan
Nadere informatieMINISERIE BRIEF AAN DE ROMEINEN
MINISERIE BRIEF AAN DE ROMEINEN 18-6-2018 1 Overzicht of diepte 10 juni: deel 1: Romeinen 1-5:12 17 juni: deel 2: Romeinen 6-8 24 juni: deel 3: Romeinen 9-16 18-6-2018 2 18-6-2018 3 Hoofdstuk 1: 1 t/m
Nadere informatieMarkeer de verzen eventueel met eerdergenoemde kleuren. (Bij mij is het een mix van oranje, blauw, bruin/grijs en paars.)
Dag 7: de ijdelheid van wijsheid Laten we beginnen met gebed. Lees langzaam Prediker 1 vers 12 t/m 18. Markeer de verzen eventueel met eerdergenoemde kleuren. (Bij mij is het een mix van oranje, blauw,
Nadere informatieGOUDEN REGELS SODALIS VERSIE - VRIJ NAAR PYTHAGORAS
GOUDEN REGELS SODALIS VERSIE - VRIJ NAAR PYTHAGORAS VOORBEREIDING 1. EER DE GODEN. DENK NA OVER DE FUNDAMENTELE KRACHTEN OF OERTYPEN DIE WERKZAAM ZIJN IN HET LEVEN VAN EEN MENS. VERDIEP VOORTDUREND JE
Nadere informatieZo heet het project waar we mee bezig zijn in de gemeente. Laten we even terugkijken wat er aan de orde kwam.
1 1 Johannes 4:7-12 Preek 1 Geliefde gemeente, Los zand of heilig vuur? Zo heet het project waar we mee bezig zijn in de gemeente. Laten we even terugkijken wat er aan de orde kwam. Het eerste thema was
Nadere informatieFilosofisch Café Socrates. Dienstencentrum de Roos Beekstraat 29 Weert. Trefcentrum Stramproy Fr. Strouxstraat 53 Stramproy.
Filosofisch Café Socrates Dienstencentrum de Roos Beekstraat 29 Weert Trefcentrum Stramproy Fr. Strouxstraat 53 Stramproy Informatie1 2 Het was in mei 2011 de eerste keer in Weert dat het Filosofisch café
Nadere informatieFilosofisch Café Socrates 2014. Dienstencentrum de Roos Beekstraat 29 Weert. Trefcentrum Stramproy Fr. Strouxstraat 53 Stramproy.
Filosofisch Café Socrates 2014 Dienstencentrum de Roos Beekstraat 29 Weert Trefcentrum Stramproy Fr. Strouxstraat 53 Stramproy Informatie Het was in mei 2011 de eerste keer in Weert dat het Filosofisch
Nadere informatieWat is de mens? - Context. De opkomst van de filosofische antropologie
De menselijke natuur, week 9 De opkomst van de filosofische antropologie Overzicht van reeds behandelde mensbeelden en de mechanistische visie uit de late 19e eeuw Wat is de mens? - Context Plato / Descartes
Nadere informatieLeven is ook doodgaan. Denk erover, praat erover. 7 april 2018
Leven is ook doodgaan. Denk erover, praat erover. 7 april 2018 Aantal sterfgevallen in Nederland 250000 200000 150000 100000 50000 0 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 Suprise question (of hoe zorg
Nadere informatieInleiding Be the light!
Inleiding Be the light! Wat houdt jou tegen om te stralen? In wezen ben jij een diamant, jouw innerlijk licht is zuiver en helder. Jouw aanwezigheid is oneindig kostbaar, tijdloos en blijvend. Met ons
Nadere informatieEen Visioen van Liefde
Een Visioen van Liefde Orthen, april 2012 WIE ZIJN WIJ? De oorsprong van de gemeenschap San Salvator ligt in de rooms-katholieke traditie, en voelt zich van daaruit verbonden met de Bijbel, geïnspireerd
Nadere informatiePRAKTISCHE VRAGEN OVER BESLISSINGEN ROND HET LEVENSEINDE. Cor Spreeuwenberg
PRAKTISCHE VRAGEN OVER BESLISSINGEN ROND HET LEVENSEINDE Cor Spreeuwenberg HOE KOMT HET DAT OVER DIT SOORT BESLISSINGEN MEER WORDT GESPROKEN DAN VROEGER? vroeger dood door infectieziekten en ongevallen
Nadere informatie26 oktober 2014 Nationale Bijbelzondag. Echt geluk is voor.. Bij de zaligsprekingen uit de Bijbel in Gewone Taal Mattheüs 5 : 1-12
26 oktober 2014 Nationale Bijbelzondag. Echt geluk is voor.. Bij de zaligsprekingen uit de Bijbel in Gewone Taal Mattheüs 5 : 1-12 Een initiatief van het Nederlands Bijbelgenootschap om de Bijbel op een
Nadere informatieTEKST
TEKST TEKST TEKST TEKST TEKST BOODSCHAP VAN DEAN HOUGH DE WEG VAN HET VLEES OF DE GEEST AFGODERIJ VAN GOD ROM 3 ROM 3 Wel een erg treurig beeld van de mensheid... ROM 3 Wel een erg treurig beeld van de
Nadere informatieFranciens Manifesteer Series 2019 Manifesteer Meer Omzet Challenge
OVERVLOED MANIFESTEER MEER OMZET 1 WERKBOEK MANIFESTEER MEER OMZET IK NODIG JE UIT ALLE OPDRACHTEN UIT HET WERKBOEK TE MAKEN ONDERNEMERSCOACH EN MANIFESTEER EXPERT 2 Dit is jouw werkboek voor Dag 5 De
Nadere informatieHoop doet leven, al is het maar voor even. Corine Nierop- van Baalen 3 december 2014 Ede
Hoop doet leven, al is het maar voor even Corine Nierop- van Baalen canierop@diaconessenhuis.nl 3 december 2014 Ede Inhoud Betekenis hoop palliatieve patiënten met kanker Moeilijkheden die hulpverleners
Nadere informatieIk weet niet wat ik moet zeggen
Ik weet niet wat ik moet zeggen anfangs wollte ich versagen denn ich dacht' ich trüg' es nie und ich hab' es doch getragen aber frag' mich bloß nicht wie Support, training en coaching Evert Hulleman personal
Nadere informatieWat er ook aan de hand is, de gevolgen zijn hetzelfde. Je bent een aantal lichamelijke functies, die je voorheen als vanzelfsprekend aannam, kwijt.
Hoofdstuk 7 Emoties Nu is het tijd om door te gaan. Je hebt je dwarslaesie, je bent hopelijk klaar met al de medische dingen, nu is het tijd om ook je gevoelens aandacht te geven. Dus: ga lekker zitten,
Nadere informatieBetekenis van hoop bij mensen met kanker
Betekenis van hoop bij mensen met kanker Corine Nierop- van Baalen Verpleegkundig specialist oncologie Onderzoeker/ docent lectoraat oncologische zorg 1 april 2019 Utrecht Inhoud Oefening Betekenis hoop
Nadere informatieGELUK(T)! Editha Gerdingh
GELUK(T)! GELUK(T)! Editha Gerdingh Auteur: Editha Gerdingh (Cover-)ontwerp: Editha Gerdingh Fotografie: Jay Mantri, Jonny Lindner, Nico Wall, Ryan McGuire ISBN: 9789463672580 www.lonked.com INHOUD INLEIDING
Nadere informatieGemeente van Jezus Christus,
Gemeente van Jezus Christus, Ik heb geen bedelaar in mijn kennissenkring. Wat zegt dat van mij? Maar ik heb er natuurlijk wel eens een gezien. In Utrecht, in Amsterdam, in steden in het buitenland Als
Nadere informatieSamenvatting Filosofie Emoties
Samenvatting Filosofie Emoties Samenvatting door een scholier 1030 woorden 28 mei 2013 3,2 2 keer beoordeeld Vak Methode Filosofie Cogito Filosofie samenvatting Emoties (theorie en primaire teksten) THEORIE
Nadere informatieWie iets van de diepe lagen van het Johannesevangelie wil begrijpen, moet goed lezen en goed luisteren.
Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Ik vind het evangelie volgens Johannes een moeilijk evangelie. Soms moet ik 2, 3 keer lezen wat er staat en dan nog vraag ik me af of ik er iets van
Nadere informatieGeluk & wijsheid. Zevende avond
Geluk & wijsheid Zevende avond Schoonheid Wat heet mooi? Het belang van het overbodige De postmoderne waarheid De filosoof en de waarheid Goochelen Wat heet mooi? Kun je precies beschrijven wat je raakt?
Nadere informatieHET BROZE EGO BIJ ZIEKTE EN STERVEN. Alexander Verstaen PhD psycholoog directeur Heidehuis vzw (Palliatieve Zorg Noord-West-Vlaanderen)
HET BROZE EGO BIJ ZIEKTE EN STERVEN Alexander Verstaen PhD psycholoog directeur Heidehuis vzw (Palliatieve Zorg Noord-West-Vlaanderen) 10de Vlaams Congres Palliatieve Zorg 'Bezorgd om breekbaarheid 1 oktober
Nadere informatieZin in filosofie. Ludo Abicht en Hendrik Opdebeeck. Acco Leuven / Den Haag
Zin in filosofie Ludo Abicht en Hendrik Opdebeeck Acco Leuven / Den Haag Inhoud Inleiding 11 1 Zin, in- en uitzicht 13 1.1 De filosofische vragen 15 1.2 Filosofie en mythologie 16 1.3 Filosofie en godsdienst
Nadere informatieCorine Nierop- van Baalen Verpleegkundig specialist oncologie 23 maart 2018 Amersfoort
Corine Nierop- van Baalen Verpleegkundig specialist oncologie 23 maart 2018 Amersfoort Inhoud Oefening Betekenis hoop palliatieve patiënten met kanker Moeilijkheden die hulpverleners hierbij ondervinden
Nadere informatieZorg rond het levenseinde
Groeningelaan 7 8500 Kortrijk Tel.nr. 056/24 52 71 Faxnr. 056/24.52.64 Zorg rond het levenseinde Zorg rond het levenseinde 12 Voor meer informatie over voorgaande onderwerpen, kan u contact opnemen met
Nadere informatie"Bidden, meditatie en mindfulness: over vorm, inhoud en iets "meer" Introductie: - aanleidingen en achtergronden - vraagstelling
1 "Bidden, meditatie en mindfulness: over vorm, inhoud en iets "meer" Introductie: - aanleidingen en achtergronden - vraagstelling 2 Aanleidingen en achtergronden 1 Aanleidingen en achtergronden 2 Aanleidingen
Nadere informatieHet leven leren leven
Rouwbegeleiding in de praktijk Het leven leren leven Karin van der Plas Themabijeenkomst IDPZ 31 oktober Programma Welkom Theorie over rouw Bespreking casus/ luisteroefening Wat is Levenskunst? Tijd voor
Nadere informatieDé 14 fundamentele stappen naar geluk
Dé 14 fundamentele stappen naar geluk Van de Amerikaanse psycholoog Michael W. Fordyce 1. Wees actief en ondernemend. Gelukkige mensen halen meer uit het leven omdat ze er meer in stoppen. Blijf niet op
Nadere informatieLaat uw Koninkrijk komen en Uw wil gedaan worden op aarde zoals in de hemel
Laat uw Koninkrijk komen en Uw wil gedaan worden op aarde zoals in de hemel Deze week gaan we ontdekken dat God Zijn schepping heel gaat maken en dat wij daarbij ingezet worden. 2 19 Gods Koninkrijk komt
Nadere informatieEindexamen filosofie havo I
Beoordelingsmodel Opgave 1 De graaf van Monte-Cristo 1 maximumscore 3 een uitleg van welke primaire hartstocht haat kan worden afgeleid: de droefheid 1 de opvatting van Spinoza over haat: de wil tot verwijderen
Nadere informatieAchtergrondinformatie
Onderdeel van de patiëntenbrochure Spreek tijdig over het levenseinde. - www.knmg.nl/spreken-over-levenseinde Achtergrondinformatie Hieronder leest u achtergrondinformatie die u kan helpen om het gesprek
Nadere informatiehandleiding bij Jan Knops
handleiding bij Jan Knops Jan KNOPS is directeur van vzw Initia, bureau voor kunst- en cultuurinitiatieven in Brussel en initiator van verschillende artistieke en filosofische projecten. Hij is auteur
Nadere informatieSamen voor kankerpatiënten
Samen voor kankerpatiënten DE ZIEKTE EVEN VERGETEN OM ER BETER TEGEN TE VECHTEN De Stichting Mimi Ullens: de gulle daad van een oud-patiënte De Stichting Mimi Ullens werd in december 2004 opgericht, op
Nadere informatieDe stem van de stilte (nav 1 Koningen 19: 12, 13)
(nav 1 Koningen 19: 12, 13) Na het vuur klonk het gefluister van een zachte bries. En daar klonk een stem die sprak. t is nergens om mij heen echt stil terwijl ik liever anders wil heel het leven draait
Nadere informatieDe zelfverkozen dood van ouderen
De zelfverkozen dood van ouderen Eerste druk, maart 2012 2012 Wouter Beekman isbn: 978-90-484-2348-4 nur: 748 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van
Nadere informatieIslam, cultuur en kanker; Zorg aan een moslim patiënt. Fatma Katirci Moslim geestelijk verzorger Farida Ilahi Medisch maatschappelijk werker
Islam, cultuur en kanker; Zorg aan een moslim patiënt Fatma Katirci Moslim geestelijk verzorger Farida Ilahi Medisch maatschappelijk werker Programma Welkom Voorstellen Fatma: religieuze aspecten v/e moslim
Nadere informatieVoel je vrij en liefdevol 7 oefeningen
Voel je vrij en liefdevol 7 oefeningen Soms voel je je gevangen door het leven. Vastgezet door de drukte, en beklemd in je eigen hoofd. Je voelt je niet vrij en je voelt geen liefde. Met deze tips breng
Nadere informatieInzet en keuzes in de laatste levensfase
Inzet en keuzes in de laatste levensfase Filosofische en ethische beschouwingen Prof. Dr. Yvonne Denier Docent KU Leuven, Centrum voor Biomedische Ethiek en Recht Stafmedewerker Ethiek, Zorgnet Vlaanderen
Nadere informatieMedisch ethicus Katja ten Cate deed onderzoek naar euthanasie: Een arts zei: het voelt een beetje laf
Medisch ethicus Katja ten Cate deed onderzoek naar euthanasie: Een arts zei: het voelt een beetje laf Voor mij hoeft het niet meer, ik wil dood. Bij dat verzoek van patiënten komen artsen voor enorme morele
Nadere informatieEO Grootnieuws 24 januari 2015 Ds. J. Ezinga
Beste luisteraar, EO Grootnieuws 24 januari 2015 Ds. J. Ezinga Vandaag gaat het over praktische wijsheid. Wijsheid voor het gewone dagelijkse leven We krijgen antwoorden op vragen zoals : Hoe krijg ik
Nadere informatieJEZUS LEERT OOK MIJ BIDDEN. Onzevader in eerste communievoorbereiding
JEZUS LEERT OOK MIJ BIDDEN Onzevader in de voorbereiding op de eerste communie Onzevader in eerste communievoorbereiding Doelgroep: Kinderen die zich voorbereiden op de eerste communie Doelstelling: Met
Nadere informatieGeliefden van God, gemeente van onze Heer Jezus Christus,
1 e zondag van de 40-dagen tijd Zin op Zondag 5 maart 2017 Kleur Paars Matteus 4: 1-11 Ds A.J. Wouda Thema: Zoek de stilte Geliefden van God, gemeente van onze Heer Jezus Christus, Zoek de Stilte.wat kunnen
Nadere informatieDE WETENSCHAP DER THEOSOFIE
~~ ~ DE WETENSCHAP DER THEOSOFIE DOOR Dr. G. S. ARUNDALE * Uitgave van de Theosofische Vereniging. Nederlandse Afdeling Amsteldijk 76. Amsterdam Z DE WETENSCHAP DER THEOSOFIE In de Theosofische Vereniging
Nadere informatieFilippenzen 1. Begin van de brief
Filippenzen 1 Begin van de brief Paulus groet de christenen in Filippi 1 Dit is een brief van Paulus, aan alle mensen in de stad Filippi die dankzij Jezus Christus bij God horen. De brief is ook voor de
Nadere informatieCounseling opleiding, lesmaand 6
Counseling opleiding, lesmaand 6 Inhoudsopgave Les 6a Doordringen tot de kern Socrates Les 6b Functioneren Functioneringsschema De filosoof De machine als metafoor In beweging zijn Het bewuste functioneren
Nadere informatieHoop doet leven, al is het maar voor even. Corine Nierop- van Baalen 1 juni 2015 Breda
Hoop doet leven, al is het maar voor even Corine Nierop- van Baalen canierop@diaconessenhuis.nl 1 juni 2015 Breda Inhoud Betekenis hoop palliatieve patiënten met kanker Moeilijkheden die hulpverleners
Nadere informatieBeslissingen en zorg rond het levenseinde. Manda Westeneng Merie Bruins & Alette Zeeman
Beslissingen en zorg rond het levenseinde Manda Westeneng Merie Bruins & Alette Zeeman Opening Psalm 4:9 In vrede leg ik mij neer En meteen slaap ik in, Want U, HEER, laat mij veilig wonen In een vertrouwd
Nadere informatieHET LICHAAM LEREN LUISTEREND TE LEVEN
HET LICHAAM LEREN LUISTEREND TE LEVEN onderwijs trainingen gesprekken lichaamsvijandigheid in de Westerse filosofie: Plato / René Descartes de herwaardering van lichamelijkheid en gevoelens: Antonio Damasio
Nadere informatieWat voedt mijn ziel?
Wat voedt mijn ziel? Veel mensen lijden aan psychische anorexia, vertelt de Amerikaanse schrijfster Sonia Choquette in haar boek Vraag je gidsen. De ziel wordt uitgehongerd. We leiden dikwijls levens die
Nadere informatieZondag 23 november gedachteniszondag
Zondag 23 november gedachteniszondag Op deze morgen, eind november is het de laatste zondag van ons kerkelijk jaar. Vanaf volgende week breekt de Adventsperiode aan en richten we ons op de komst van het
Nadere informatie1 Timoteüs. 1:1-2 Inleiding. Van: Paulus Aan: Timoteüs
1 Timoteüs 1:1-2 Inleiding Van: Paulus Aan: Timoteüs Paulus noemt Timoteüs hier zijn kind in het geloof. Timoteüs is niet Paulus zoon, maar zijn geestelijke zoon. Paulus bracht het evangelie aan Timoteüs.
Nadere informatieEthisch verantwoorde zorg voor ouderen Tussen kwetsbaarheid en waardigheid. Prof. Dr. Chris GASTMANS KU Leuven
Ethisch verantwoorde zorg voor ouderen Tussen kwetsbaarheid en waardigheid Prof. Dr. Chris GASTMANS KU Leuven INLEIDING Verbreding van ethische reflectie in gezondheidszorg Perspectiefverandering: zorg
Nadere informatieTOOLKIT ROUW EN VERDRIET
TOOLKIT ROUW EN VERDRIET ALS JE IEMAND DICHTBIJ VERLIEST. Rouwen: een werkwoord waarvan je de betekenis pas leert kennen als je voor het eerst iemand verliest die veel voor jou betekende. Misschien wil
Nadere informatieIN DEN BEGINNE WAREN DE WERELDEN VAN DE LEVENDEN EN DODEN NOG NIET GESCHEIDEN
IN DEN BEGINNE WAREN DE WERELDEN VAN DE LEVENDEN EN DODEN NOG NIET GESCHEIDEN In den beginne waren de werelden van de levenden en de doden niet gescheiden. Het leven na de dood en Bijna Dood Ervaringen
Nadere informatieBijzonder procesdoel 3: ethische beleving
Bijzonder procesdoel 3: ethische beleving 1ste leerjaar 2de graad 3.1. Herkennen en verkennen van morele houdingen en Morele houdingen: welke belangrijke verschillen en/of gelijkenissen zijn er tussen
Nadere informatieChristendom. Wat uit dit geloof spreekt je aan?
Christendom In Christendom zijn de Bijbel en Jezus het belangrijkste. In de wereld is het de grootste godsdienst, gevolgd door de Islam. In het Christendom geloven de mensen in één God, die uit Drie Personen
Nadere informatiePROCESDOEL 5 OEFENING IN ZINGEVEN
PROCESDOEL 5 OEFENING IN ZINGEVEN Bijzondere procesdoelen: 5.1 Erkenning van de mens als zingever 5.2 Erkennen dat de mens niet de enige zindrager is 5.3 Exploratie, verkenning en integratie van de betekening
Nadere informatieDe geboden onderhouden, is trouw zijn aan God, maar het is evenzeer trouw zijn aan onszelf, aan onze ware natuur, en aan onze diepe aspiraties.
Maria, leer ons bidden! Het gebed is er niet in de eerste plaats om ons te voldoen. Ze is onteigening van onszelf om ons in de gesteltenissen te plaatsen van de Heer, Hem in ons te laten bidden. In een
Nadere informatieLevenseinde en euthanasie
Levenseinde en euthanasie Een verkenning naar de informatievoorziening over deze onderwerpen en de mening van mantelzorgers over euthanasie bij dementie Oktober 2017 Susanne van den Buuse (Alzheimer Nederland)
Nadere informatiewat mij ten diepste houd bewogen. Ligt alles open Ligt alles open Ligt alles open voor Uw ogen
Thema: 'Verlangen naar meer' (7e in serie 'Handelingen-een kerk in beweging') Vooraf: lied 'Met open armen' (schrijvers voor gerechtigheid - youtube) Welkom / mededelingen Votum / zegengroet Zingen: The
Nadere informatieWat te doen als er niets meer aan te doen is? Over palliatieve zorg en ergotherapie
Groeien in leven en sterven Wat te doen als er niets meer aan te doen is? Over palliatieve zorg en ergotherapie Dr. Alexander Verstaen (psycholoog) Centrum PERENNIS Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen
Nadere informatiePASTORAAL CONGRES 2014
PASTORAAL CONGRES 2014 Op de slotdag sprak Johan Roose van De Ark, een beweging die leefgemeenschappen vormt rond mensen met een verstandelijke beperking. De ontmoeting met een 'handicap' vormt ons om,
Nadere informatieHoudingen rondom dierenwelzijn 'Hoe (kunnen) mensen over (de omgang met) dieren denken'
Houdingen rondom dierenwelzijn 'Hoe (kunnen) mensen over (de omgang met) dieren denken' Vincent Pompe Bijscholingsactiviteit Expertise Dierenwelzijn 3 oktober 2013, Apeldoorn 'Hoe (kunnen) mensen over
Nadere informatieEthische vragen. Dick Willems. Medische ethiek / Huisartsgeneeskunde AMC
Ethische vragen Dick Willems Medische ethiek / Huisartsgeneeskunde AMC d.l.willems@amc willems@amc.uva.nl Voorbeelden van ethische vragen in de palliatieve zorg Toegankelijkheid van zorg Cognitieve problemen
Nadere informatieVIERDE LES: + DIA1: Het christelijke wereldbeeld is als volgt: God en de wereld is niet hetzelfde. Als Schepper staat Hij aan het begin ervan en gaat
VIERDE LES: + DIA1: Het christelijke wereldbeeld is als volgt: God en de wereld is niet hetzelfde. Als Schepper staat Hij aan het begin ervan en gaat Hij erbovenuit. En tegelijkertijd maakt Hij wel contact
Nadere informatie1. Hebben deze feestdagen een religieuze betekenis voor jou?
Pasen Tweede paasdag Hemelvaart en tweede pinksterdag staan weer (bijna) voor de deur aankomend weekend wordt Pasen gevierd. 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1. Hebben deze feestdagen een religieuze betekenis
Nadere informatie