DE HEERLIJKHEID OOSTERHOUT

Transcriptie

1 HEEMKUNDEKRING DE HEERLIJKHEID OOSTERHOUT 1999 or 3

2 BESTUUR: HEEMKUNDEKRING "DE HEERLIJKHEID OOSTERHOUT" voorzitter: J.M.Broeders Ockenburg CW Oosterhout tel secretaris: Chr. Buiks Roerdompstr Al Oosterhout tel penningmeester: A.J.Michielsen Vlaggeschip CN Oosterhout tel overige bestuursleden: C.J.Huyben Zandheuvel HW Oosterhout tel S.Burggraaf Mezenlaan AB Oosterhout tel REDACTIE: Chr. Buiks en S. Burggraaf LEDEN-ADMINISTRATIE: A.J.Michielsen CONTRIBUTIE: '.' Contributie heemkundekring Oosterhout met."een abonnement op het Mededelingenblad Contributie heemkundekring met abonnementen op ons Mededelingenblad en op Brabants Heem Donateurs f 35,00 p.j. f 52,50 p.j. f 35,00 p.j. 1 te storten op één van de volgende rekeningen, beide ten name van de heemkundekring "De heerlijkheid Oosterhout": A.B.N.Oosterhout rek.nr Postbank gironr Beêindiging van het lidmaatschap schriftelijk vóór 1 januari aan de penningmeester van de heemkundekring. Niets uit deze uitgave van de heemkundekring mag worden vennenlgvuldigd of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de schriftelijke toestemming van de auteur.

3 :{g~g Mededelingenblad van de heemkundekring "DE HEERLIJKHEIDOOSTERHOUT" 23e iaargana. nummer pag.: Inhoudvan dit nummer 2959 Chr. Buiks 2960 Pottenbakkers te Oosterhout. P.F.M.van Dijk: 2974 Uitbreidingsfasenvan oud-oosterhout, een her-overweging Niets uit deze uitgave van de heemkundekring mag worden vermenigvuldigdof openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de schriftelijke toestemming van de auteur.

4 ~fl6o POTTENBAKKERS TE OOSTERHOUT Chr. Buiks Potters Dat de pottenbakkerijenreeds in de late Middeleeuwen in Oosterhout bestonden, blijkt uit het voorkomen van de familienaam Potters en de beroepsnaam Den Potter of Potmakers. In het oudste cijnsboek van Oosterhout, opgesteld in 1435, komen we een Dieric die Potter tegen, die land bezat in het Craenschot (P 1255, 8v). Ook ene Jan die Potter woonde volgens het cijnsboek In dat jaar al in Oosterhout (P 1255, 130). Mogelijk was de in 1443 genoemde begijn Lijsbet Jans Potters, die in Geertruldenberg op het begijnhof zat en een erfpacht kocht onder Oosterhouteen dochter van hem (eer. 11, p. 265). In 1524 komen te Oosterhout Mariken Jans Potters (in dat jaar reeds overleden) en Thonys de Potter voor (P 1256, f10). En in 1532 ontmoeten we Jan Andries Potters en Thys Aert die Potmaecker(R 268, f25v). Nog veel ouder zijn de vermeldingen van een Jan de Potter, die in hetjaar 1310deel uitmaakte van een maatschap die een stuk moer onder Terheyden kocht (eer./, p.89). In 1380 werden er eveneens onder Terheyden moergronden gekocht door Godevaert de Potter den Ouden, en Bouden den Potter Janszone (eer.11, p.301).of deze personen uit Oosterhoutkwamen, Is niet zeker, maar het lijkt wel waarschijnlijk.voor het stokenvan de ovens haddende

5 'Zy6, pottenbakkers grote hoeveelheden turf nodig en die vond men dichtbij Oosterhout vooral in Terheyden, hoewel er nog dichter bij huis ook wel moergronden lagen, b.v. onder Oosteind. Misschien bestonden er in Oosterhout dus al pottenbakkerijenin de vroege 14e eeuw. Factoren die de pottenbakkerijen begunstigden. Men kan zich afvragen waarom er juist in Oosterhout een zo groot aantal potten- en steenbakkerijen bestond. Dan moeten we in de eerste plaats denken aan de belangrijkste grondstof: de leem, of zoals deze meestal genoemd werd de 'potaerde'. De potaarde zat in Oosterhout op diverse plaatsen vrij ondiep, b.v. in het Slotbosch, maar ook op Steenoven en Seters. De leem werd aan de pottenbakkers verkocht:meestal ging het zo dat een pottenbakker een stuk grond, waarin leem voorkwam voor een bepaalde tijd (b.v. 6 jaar) in gebruik kreeg om er leem te steken. Na die periode kon de pottenbakker het land blijvenhuren. Jan van Haeren moest zo in 1733 b.v. 4 gulden per vierkante roede betalen: hij had een perceel van 400 roeden (=1oud bunder) en kreeg dus een rekening van de domeinen van 1600 gld. Hijhad het perceel echter niet alleen voor eigen gerief gekocht, maar ook voor een stel andere pottenbakkers: Andries Pieterse Crul, Joost van Haeren, Huybrecht Jansse Crul, Arie Merten Neevens, Paulus Merten Neevens, Aria Dyrck Geevers, Adriaen van Dooren, Comelis Willem Rossums en FlorisAdriaenAckermans. Dat was dus een consortium van 10 pottenbakkers, mogelijk bijna de gehele Oosterhoutse populatie. 'I Soms kunnen toponiemen ons een indicatiegeven voor de aanwezigheid van potten- of steenbakkerijen. Zo b.v. het

6 Een overzicht van de pottenbakkerijen in Oosterhout in de laatste 2 Y.zeeuw.

7 .2tjó~ talrijk voorkomende Leemput of Leemkuil, dat we in vrijwel elke gemeente van de Baronie aantreffen. Leem werd ook wel gebruikt voor het besmijten van gevlochten wanden ('weegten') en voor het aanleggen van vloeren. Ook de naam Steenoven (of met voorgevoegde -h, mogelijk naar analogie van de talrijke hoven-namen wel Steenhoven geschreven) komt op diverse plaatsen voor. Steenovens werden meestal door de boeren opgericht om een gerief stenen voor een nieuwe boerderij te bakken, maar ook wel voor de bouw van kerken. Een andere belangrijke factor was de aanwezigheid van voldoende brandstof. Deze bestond voomamelijk uit turf. En turf kwam in Oosterhout wel voor, maar mogelijk niet van goede kwaliteit. Daarom importeerden de pottenbakkers in de 17e eeuw volop schepen Friese en Hollandse turf. Door de aanwezigheid van een Vaart kon de turf makkelijk aangevoerd worden en de gebakken produkten (zonder breuk) afgevoerd worden. Ligging aan een geschikte watelweg was dus voor de opkomst van de pottenbakkerijvan groot belang. In andere plaatsen dan Oosterhout horen we slechts sporadischover pottenbakkerijen.in Zundert bevond zich in 1845 een pottenbakkerijin de Veldstraat (N ) en in Etten was in 1697 een pottenbakkerij ontstaan uit een verbouwdebrouwerij. Inventarissen Bij overlijden van één van de ouders werd vroeger de boedel van het sterfhuis opgemaakt. Zo komen we ook inventarissentegen van pottenbakkers.hieronder laten we er enkelevolgen:

8 :J.g6" Bijde nagelaten goederen van Comelis Adriaen Camelis Rochus die een pottenbakkerij op de Zandheuvel bezat, bevonden zich in 1658 gebakken aarden potten ter waarde van 100 gld. en nog een voorraad Friese turf ter waarde van eveneens 100 gld.(r 178) In 1667 overleed Neeltje Marijnis.Zij bezat een winkelen brouwerij,maar blijkbaarook een potterij of 'pothuijsken'. Daarin bevonden zich o.a. twee banken met 'aerdewerck' (RO 148). Een pothuisken kan ook een laag huis leunend tegen een hoog huis betekenen, maar gezien de inventaris zal het hiertoch wel om een pottebakkerijgaan. In 1668 overleed Jacob Jan Potmakers, die een 'huysinge en potterije'ter grootte van 2 lopensaat aan de Kruisstraat bezat (waarschijnlijkgelegen op de Rulstraat, die vroeger ook wel met Kruisstraat werd aangeduid). In de potterij lagen mutsaards en turven voor de stook van de oven. Verder waren aanwezig 4 'stael' en een deel'blancken met de gereetschap tot de potterijbehoorende'. Helaas staat er geen verdere omschrijvingvan dat gereedschap.(ro 148) De overledene bezat ook een perceel 'uytgedolven' moergrond op Tichelrijtonder Dongen. In 1683 wordt een 'potterij'aen het Elschof vermeld (RO 309, f13v) en in 1687 gingen maar liefst 3 potterijen in andere handen over: de eerste was die van de weeskinderen van Pauwels Andriessen Klincknaegelop Vrachelen (dat gehucht begon vroeger al bij de hoek Kruisstraat I Rulstraat), die overgedaan werd aan Camelis Camelissen Cappiteyn (RO 309, f21cv). De tweede was de verkoop door Jan Janssen van Loonaan Gysbrecht Peetersen Crul van een potterij aan de Vaartstraat (RO 310, f14v). De derde was de potterijop het Rutsel van Adriaen Janssen

9 Deze gravure geeft een beeld van de Noordermarkt in Amsterdam, waar o.a. potten en pannen ter markt kwamen. Op de voorgrond potschepen, mogelijk uit Bergen op Zoom _ ~ L

10 ~6 Vertegh en Maria Comelis Heys, die overgingop hun nakomelingen (RO 310, f15v). Wat uitgebreiderzijn de inventarissen uit de 18e eeuw. In 1733 werd de boedel van Dingeman Jansse Crul beschreven (N 5523, 115). Het 'potioof (lood om vemis op de potten te krijgen)werd gewaardeerd op 126 gld. Er was een flinke voorraad Friese turf, ter waarde van 178 gld. De gebakken en ongebakken potten en ander aardewerk werden getaxeerd op 300 gld. Behalve potten bakte Dingeman blijkbaar ook nog stenen, want hiervoor staat nog een post van 9 gld. Verder de 'potaerde' (leem)' voor 200 gld. Dingeman had een potterij in de Kruisstraat(op de hoek van de Pottebakkersstraat,waar later Schoormans woonde), ter waarde van 1500 gld.enverderbezathij nog 3/4 part van een potterij in de Kegelstraat, getaxeerd op 675 gld. Het bedrijf aan de Kruisstraat komt mogelijk al in 1685 voor: dan wordt er een halve pottenbakkerij verkocht 'met het wiel en de plancke en voorts alle hetgene totte pottery is behorende'(ro 309, f153v). In 1733 werd uit de boedel van Matheeus Adriaen Neevens de pottenbakkerij nagelaten aan de zes weeskinderen van dochter Adriaentie, weduwe van Jan Jespers van Loon. De pottenbakkerij stond op de hoek van de Koningsdijk en de Kruisstraat.(N 5523, 253), dus ongeveer waar de Pottenbakkersstraat begint. Soms werd een potterij ook verhuurd. Zo b.v. in 1732 toen Dingeman en Maria Crul een potterij in het Heuvelstraaije verpachtten aan Hendrik Timmermans, gehuwd met Comelia Horsten. In de huurvoorwaardenstaat een regel, die betrekking heeft op het afbranden van de potterij door onvoorzichtigheidmet wur: als de potterij hierdoor af zou

11 ~67 branden moest de huurder 300 gulden schadevergoeding betalen. Aan het eind van de termijnvan 6 jaar bestond de mogelijkheidom nog eens voor 6 jaar te huren. De prijs was 88 gldljaar.(n5523, 237) In 1833 werd de potterijvan HendrikSchoormans aan de Zandheuvel verkocht aan Andries Peter Oomen: 'een huizinge, potterije en twee schuren'; het perceel was met hof,werfen erve groot 26 roeden (N 5641,nr.149) Wie waren de Oosterhoutse pottenbakkers? In 1697 werd een lijst van de huizen van Oosterhout opgemaakt, dit ter verdelingvan de reêle lasten (GAO 160).Elkhuis en stuk grondwerd getaxeerd.de aanslag van de grondenvarieerdevan slechts 2 gld. tot ruim8 gulden. Onder de huizen worden ook diverse pottenbakkerijenvermeld.zovindenwe: Joost Gerits Cuypers, potterijen schuer MariaJan Mathyssen, potterijen schuer Joost Gerits Verhaeren, potterijen schuer Adraen Leenders van de Kuype,potterij,schuer Jan Comelis Crul,potterijen schuer ComelisAbrahams Vermolen,potterijen schuer Wed. WillemAnthonisvan Es, potterij,schuer Jan AdriaenSymons, potterijen schuer Meeus Com Meeussen, potterijen schuer Gijsbrechtvan Loon,potterij,huys,2schueren Andries Broeckhoven,potterijen schuer AndriesCem Crulerfgen., potterijen schuer Joost Gerit Cuypers, potterijen schuer Adriaen Lieffmans,potterijen schuer Peeter Janssen van Steensel, potterij,schuer Weduwe van Govert Drus, potterijen schuer

12

13 -'!IbS Geraerts Dammers,potterijen schuer Joris Adriaen Stapel, potterijen 2 schuren 3-0 Comelis Quirijn Rossems,potterijen schuer Erfgen.CornelisHuyberts,potterijen schuer MartenAdriaen Neven, potterijen schuer Gysbrecht Peter Crul, potterijen schuer We komen dus op 22 pottenbakkersvoor het centrum van Oosterhout. Blijkbaar bestond er tussen de bedrijfsgebouwen weinig variatie, want ze werden vrijwel allemaal aangeslagen op 2 gld. en 10 stuivers. Alleen als er nog een extra schuur aanwezig was of als het huis wat ruimer was, was de aanslag wat hoger. Tot het afzetgebied van de Oosterhoutse pottenbakkers zal zeker een deel van Holland hebben gehoord. In 1728 hebben de erfgenamen van Jan Comelissen Crul, potmaker uit Oosterhout, namelijk een vordering op de weduwe Nooteboom te leiden voor geleverde potten. Het potmakersgilde In Oosterhout bestond eeuwenlang een gilde van pottenbakkers, het potmakersgilde.om het ambacht goed te leren was een behoorlijke leertijd vereist. Adriaen Claes Wittermans had volgens een verklaring van zijn baas Jan Jan Melis eerst 2 jaar voor Iee~ongenbij hem gewoond 'om te leeren potmaecken' en daarna nog 4 jaar als knecht bij hem gewerkt (RO 381, 5v). Een andere aankomende pottenbakker,jan LambrechtJanssen van Gils, was zelfs 2 jaar en 9 maanden als lee~ongen werkzaam geweest bij Adriaen lenderts van der Cuypen, namelijk vanaf kermis 1681 tot juni 1684 (RO 381).1 De dekens van het gilde gaven ook geregeld verklaringen af die in het belang waren van het gilde. Zo verklaarden

14 /lg7 Willem Peter Anthony Cleynens en Comelis Huybert Huybertssen, dekens van het gilde in 1678 dat zodra een pottenbakker aardewerk had verkocht aan schippers of voerlieden, ze direkt geld mochten vragen en niet hoefden te wachten totdat de schippersof voerliedende potten weer verkocht hadden(ro 381). Op 16 okt.1687 leggen een aantal dekens en oud-dekens van het gilde een verklaring af over het gebruik van de ingevoerdeturf. Deze turf werd evenals het potloot, dat met schepen in de Vaart werd aangevoerd, altijd alleen gebruikt voor de Oosterhoutse pottenbakkerijen en niet verder per as getransporteerd.het is wel de moeite de oud-dekensen dekens hier even te vermelden. Oud-dekens waren: Comelis Quirijn Rossems, 60 jaar, Gysbrecht Huybrecht Jan Gyben, 42 of 43 j., Gysbrecht Dielis van Loon, 42 j. en Aria Lenderts vander Cuypen, 42 j. De regerendedekens van 1687 waren: Adriaen Aert Liefmans, 40 j. en Comelis Abrahams Vermolen, 39 j.(ro 381). Niet alle pottenbakkers waren van onbesproken gedrag. Joost Geritssen Cuypers werd op 26 juni 1675 geboeid uit zijn potterij afgevoerd door twee vorsters. Cuypers wierp met geboeide handen een klomp naar vorster Bervoets,die geen doel trof. Daaropvatte Bervoetseen stuk ongebakken steen en smeet dat op de rug van Cuypers, bij wie daarop de tranen uit de ogen liepen. De aanleiding tot het gooien met de klomp zullen wel de beledigingen zijn geweest die Cuypers aan het adres van Bervoets richtte: 'ghy syt wel versien van luysen; ick wou wel dat iek er oock eenige hadde en int vervoy ware met een manneken en wyffken, sou ick er wel int vervoey comen' (als ik een manneljes- en vrouwtjesluis had zou ik er wel genoeg kunnen kweken).(ro381)

15 141' Pottenbakkerijen in de 198 eeuw Voor de 1ge eeuw staan ons heel wat meer cijfers beschikbaar dan voor de voorafgaande eeuwen en bovendien zijn ze ook veel gemakkelijkerop te sporen. Bij de invoeringvan het kadaster in 1832 waren in Oosterhout nog elf pottenbakkerijen en vier steenbakkerijen. Van de potterijen wordt gezegd dat ze 'alle een tamelijk ruim steenen lokaaltot werkplaats hebben' met een oven en een pakhuis. Ze werden in dat jaar allemaaal getaxeerd op 50 gulden. De vier steenen pannenbakkerijen waren van weinig betekenis: er werden slechts stenen per jaar gebakken. (RANB, Archieven van het Provo Bestuur nr , tabel 5). In 1855 waren er in Oosterhout 6 pottenbakkerijen aanwezig, die gezamenlijk werk verschaften aan 40 arbeiders. Per jaar werden er worpen geproduceerd. De export ging meest naar Holland. Verder waren er nog 3 steenbakkerijen,die stenen, plavuizen en panvorstenproduceerden(ga 336). In 1860 was het aantal pottenbakkerijen en het aantal steenbakkerijen ongewijzigd (of de betreffende ambtenaar had niet de moeitegenomen de cijfers te veranderen!). Zie over de Oosterhoutse pottenbakkerijen: J.Oomen: Wat pottenbakker Schoormans bakte, in Meded.blad heemkundekring 'De Heerlijkheid Oosterhout' 15,1 (1991), p.1566 e.v. Adri van der Meulen en Paul Smeele: Oosterhout als pottenbakkerscentrum in de negentiende en twintigste eeuw, Meded.blad heemkundekring 'De Heerlijkheid Oosterhout' 13,3 (1989)

16 DeVaart ~l:j. Voor het vervoer naar verre streken was breukvrijtransport van enorm belang: daarom werd het aardewerk bij voorkeur per boot vervoerd. Ook de turf werd als bulktransport vrijwel steeds door de Vaart aangevoerd. In de 17e eeuw werden per jaar zo wel 100 schepen met zowel Friese als Hollandse turf in de Oosterhoutse haven aangevoerd. In het jaar 1672 was dit aantal echter geslonken tot een kwart, wegens de oorlogsomstandigheden en door het invoerverbod.(ro 381) Hoe belangrijk de potten- en steenbakkerijen voor Oosterhoutwelwaren, blijkt uit de lijsten van belastinggeheven op uitvarende schepen (1614). De belasting werd aangewend totonderhoud van de 'Schipvaerf. Een karveel beladen met potten, steen en 'dyergelycke waren oft andere coopmanschap' moest 25 st.betalen. Per voeder (kar) potten moest men 1 st. en 2 oord (1 oord = 1/4 stuiver) betalen,voor een voeder steen slechts 2 oord, voor een voeder pannen 1 st., een voeder vorsten 1 st., voor een voeder leydack 1 st., voor een voeder potaerde 3 st. Verder bestond de uitvoer van Oosterhout uit diverse soorten hout, was, honing, schors, mos (om te breeuwen?) en varkens. Veruit het belangrijkste exportprodukt waren dus potten en stenen. De binnenkomende schepen moesten ook belasting betalen, maar deze waren beladen met waren als mest, delen, reveiers (rave = plank of balk, bint) 1, kapraveiers, klaphout (gekloofd eikenhout 2), kalk, tras, ijsselsteen, haring, mems (elft, in mei gevangen), stokvis, bier, azijn, wijn, steenkool, zeep, raapkoeken, as, hooi, turf, roet (kaarsvet), lood, hennep en huiden (Col!. Havermans, fotocopie in GA Oosterhout;ook in GA34, f84).

17 il.91~ Van het Vaartgeld zijn meerdere versies bekend, de meeste wel minder uitgebreid dan die uit 1614, zoalsb.v. die uit 1639 (GA35, f14). Het Vaartgeld werd jaarlijks vastgesteld; de opbrengst werd verpacht aan de meestbiedende. Deze persoon werd dan Vaartmeester genoemd. Deze kreeg bij aanvaarding van zijn 'ambt' allerlei instructies:hij moest o.a. mest, turf en hooi die in de Vaart gevallenwaren er weer uithalenen ervoor zorgen dat de schepen elkaar niet hinderden. Voor zijn moeite kreeg hij een jaargeld van 15 gld. en mocht hij ook de boetes op overtredingeninnen (GA 35, f98v). Het schoonmaken, uitdiepenen verstevigenvan de oevers van de Vaart werd uitbesteed. Zo b.v. in 1639 (GA 35, f6v.7). Er moest een dam in de Vaart gelegd worden met een sluis erin en de Vaart moest bovenaan 42 voet breed worden en op de bodem 32 voet, ongeveer 12 en 9 meter. 1. Dr.J.Verdam,Middelned.handwoordenboek,p Verdam, p.292 Pottenbakkersmer1<en :.f.willens WVDM 0 Q\g AAO

18 iujli; Uitbreidingsfasen van oud-oosterhout* Een her-overweging P.F.M. van Dijk * Ditartikel is deefs afkomstig uit een rapport over de huidige natuurwaarden van de Slotparken (van dezelfde auteur) 1. Inleiding Er zijn al tal van onderzoeken geweest en artikelenen boeken verschenen over de stedelijke ontwikkelingen van Oosterhout.Historischeontwikkelingenen gebeurtenissen zijn afgeleid van manuscripten. landschapsbeschrijvingen,schilderijen,schetsen en oude foto's. In dit artikelwilik deze aspecten niet zozeer herhalen. Wel tracht ik een beeld te scheppen van de eerste ontwikkelingenvan Oosterhout,zoals deze tussen circa 700 en na Chr. zijn opgetreden. Dit doe ik minder vanuit historischedata en feiten, daar dergelijkezaken van de vroegste geschiedenis van Oosterhout (vóór :t1.500voorchr.)nauwelijk structureelaanwezigzijn.ik baseer mijhiervoorprimairop de ontginningsfasenzoals die algemeen in Brabant worden gehanteerd en pas deze toe op de Oosterhoutse situatie, daarbij gesteund door de verwachte natuurlijkeuitgangssituatieen oude veldnamendie thans nog steeds in Oosterhoutgangbaar zijn. Vervolgenswordt iets specifieker ingegaan op de ontwikkelingenvan de Heuvelen de Ridderstraat.

19 """- dij/:i 2. Een globale beschrijving van de ontwikkelingsgeschiedenis van Oosterhout 2a. De eerste ontwikkelingen rondom de Markt: de akkerdorpen Bekend is dat al ver voor onze jaartelling bevolkingsgroepen zich in deze regio hebben gevestigd.met het vervalvanhet RomeinseRijk,na :1:200 na Chr.,trokken plunderende barbaarse stammen het gebied in. Het algemenebeeldvan Zuid-Nederlandis dat hierdooreen sterke ontvolkingoptrad.aangenomenwordt dat dit ook voordeze regiogeldt. Vanaf zo'n 700 na Chr., de Vroege middeleeuwen, nam de menselijke invloed weer toe. Frankische volken koloniseerden vanuit het zuiden het nagenoeg ontvolkte Zuid-Nederland. Al direct ging men over tot het stichten van vaste verblijfplaatsen. Deze hadden altijd een agrarische oorsprong. De basis voor het huidige landschappelijke inrichtingspatroon, met de ligging van steden, wegenpatronen en agrarische gebieden, is dan ook in deze periode gelegd. DROOG VOCHTIG -~. ~.-_. NAT _. [-~andr.~~ 1 [ vestining~locatie! akkers l~oe~s I~11 zand v.en Figuur 1 Principe dwarsdoorsnede vesligingslocalle

20 ~1l Algemeenwordt aangenomen dat de Marktde oudste kern van Oosterhoutis. Het feit dat zowelde Marktals de Heuvel in precies de tegenover gestelde richting wijzen, kàn een aanwijzingzijn dat de oude kern van Oosterhout is opgebouwd uit twee nabijgelegen oude akkerdorpen.maardaaroverstraks meer. De akkertjeslagenaanvankelijkdirectom de boerderijen. Vee had men nauwelijksen het vee (vaak schapen en geiten)dàt men had stond ten dienste van de akkerbouw (mest). Met de groei van de dorpen ontstonden al snel grotere akkercomplexen, die vervolgens rond na Chr. uitgroeidentot grote oude cultuurlandschappen,zoals de Houtsche Akkers bij Den Hout. Het is aannemelijkdat ook de voormaligebouwlandenvan De Braak en de Leijsenakkersuit die tijd dateren, al hadden zij niet de omvang van de HoutscheAkkers.Dergelijkegrote aaneengesloten en open akkercomplexen werden veelal omgeven door een haag of een houtwal,dus om de gezamenlijkeakkers. Op de voorheen open plaatse werd boomopslagmeer toegestaan. Infeiteontstonddus tussen 700 en 1.000na Chr. een landschappelijkeinversie:was de plaatse van oudsher een open gebied en werd de nederzettingmet akkertjes omgeven door bossen, met de groei van de bevolkingwerdende bossen gerooiden omgezet ingrote open akkercomplexenen kreeg de plaatse een meer begroeidkarakter. Metde groei van de bevolkingbreiddende akkerdorpen zich via lintbebouwingenuit. De Kerkstraat,Leijsenhoek, Klappeystraaten Torenstraat lijkenuit deze tijdte date-

21

22

23 :ll}7q ren. Nog steeds is deze structuur van Oosterhout rondomde Marktherkenbaar(zie figuur2). 2b. Uitbreidingsfase na na Chr.: de hoevedorpen Rond na Chr. liet de opbouw als akkerdorp en de later ontstane lintbebouwingen langs deze kernen geen nieuwe ontginningen meer toe. Onder invloed van de verdergaande bevolkingsgroei moesten nieuwe ontginningsgebieden worden opgezocht. Deze werden gevonden langs de diverse bestaande zandpaden, op dié plaatsen waar ook nattere gronden voor handen waren. Belangrijk hierbij was dat men technische middelen had gevonden, namelijk de kauterploeg, om zwaardere en nattere gronden te ontginnen. Het paard als trekdier kwam hierdoor meer in zwang en verving de ossen, die gedurende de voorgaande periode de agrarische gronden hadden bewerkt. Er ontwikkelde zich een nieuw nederzettingstype, waarbij één of meerdere gegroepeerde boerderijen vrij willekeurig werden opgebouwd langs een zandpad, evenwijdig aan de betreffende gradiênt (veelal de hoogteligging/overgang nat-droog of bodemkundige opbouw). Behalve het vaak lintvormige karakter kennen deze zgn. hoevendorpen geen eenduidige structuur, zoals die wel kenmerkend is voor de oudere akkerdorpen. De locaties lagen ook verspreid, afhankelijk van hetgeen de natuurlijke uitgangssituatie de nieuwe bewoners te bieden had. Daarbij werden vooral dié plaatsen geselecteerd die een vrij plotselinge overgangszone (gradiêntzone) van natte naar droge gronden kenden. Ter Aalst en Eind van den Hout zijn typische nederzettingen die geen structurele opbouw vertonen en wellicht uit deze tijd dateren.