Mededelingenblad van de heemkundekring DE HEERLIJKHEID OOSTERHOUT. 28e jaargang, nummer pag.: Inhoud van dit nummer 3587

Transcriptie

1 Mededelingenblad van de heemkundekring DE HEERLIJKHEID OOSTERHOUT 28e jaargang, nummer pag.: Inhoud van dit nummer 3587 Nieuws over het archief en bibliotheek Van de Heemkundekring 3588 Christ Buiks Pottenbakkerijen in Oosterhout 3591 Jan Broeders Potmakers en potterijen in Oosterhout In de 17 e en 18 e eeuw 3605 Niets uit deze uitgave van de heemkundekring mag worden vermenigvuldigd of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder de schriftelijke toestemming van de auteur.

2 3588 Heemkundekring "DE HEERLIJKHEID OOSTERHOUT" 25 April Archief en Bibliotheek. Sinds enige tijd zijn wij, Ad Gorissen en Martin van Halderen bezig om een aanzienlijk verzameling van, boeken, tijdschriften, historie van Oosterhout en omgeving toegankelijk te maken voor onze leden van de heemkundevereniging "De Heerlijkheid Oosterhout. Als eerste hebben wij het mededelingenblad van onze heemkundekring Oosterhout gearchiveerd, alle uitgave vanaf jaargang 1 (1977) tot heden. (jammer genoeg hebben wij van de eerste jaargangen niet alle originelen exemplaren meer, maar slechts kopieën). In samenwerking met Cees Ligtvoet is van ons mededelingenblad van jaargang tot en met jaargang een register gemaakt, om zo gemakkelijker onderwerpen te kunnen opzoeken. Tevens zijn er ook verschillende Thema nummers zoals: -Historische verkenning en de voornaamste bezienswaardigheden van Oosterhout. -Het Bosch Herleeft. -Het geregt van Oosterhout. -De Linie van den Hout. -De wereld van Homerus In het land van Breda. -Oud en nog ouder Oosterhout. -Een greep uit de grond (Oosterhoutse archeologie en cultuurhistorie ) -Op de rand van Brabants zand. -Herinneringen aan de tijd van vroeger 1991 Dussen. -Herinneringen aan de tijd van vroeger 1992 Dussen.

3 3589 Als tweede hebben wij de verschillende mededelingenbladen van de Heemkundekringen, voor zover aanwezig, uit de omgeving van Oosterhout gearchiveerd: -"De Klopkei" Waalwijk. -"De Sprange" Moerdijk. -"Heemkronijk" Heeze. Leende-Zesgehuchten. -"De Dongenbode" Geertruidenberg. -"GraafEngelbrecht van Nassau" Breda. -"De Mulder" Gilze Rijen. -"Ledevaart luidt" Chaam. -"Het land van de Breede Aa" Zundert/Rijsbergen. -"SCOT" Schoten (B) -"Brabants Heem" Brabant.(jaargangen 1976 tot heden.) -"Teterings Erfdeel" Teteringen. -"De Vlasselt" Terheijden/Wagenberg/Langeweg'. -"De Wazerweijen" Dongen. -"Oud Nieuws" Zevenbergen. -"De Omroeper", s Gravenmoer. -"Brieven van Paulus" Nieuw-Ginneken. Tijdschriften,over cultuur, monumenten,e.d.: -"Heemschut" Ver. Beschenning van cultuurmonumenten in Nederland. -"Brabantia" Het Noordbrabants Genootschap, 's- Hertogenbosch. -"de Koerier" mededelingen blad van de aangesloten heemkundekringen verenigingen. -"Brabant" Provincie Nieuwsbriefuitgave Noord Brabant. -"Brabantia" Cultuur Tijdschrift. -"Heemschut" Vereniging tot beschenning van Cultuur Monumenten.

4 3590 -"K NOB " Bulletin van de Koninklijke Ned. Oudheikundige Bond. -"Monumenten" Uitgave van stichting Monumenten. Dit is een voorlopige opgave van het archiveren. T.z.t. zullen wij ook de verdere gegevens van het archiveren bekend maken. Tevens willen wij tijdens de lezingavonden dubbelen exemplaren van de heemkundekring Oosterhout te koop aanbieden, of ruilen wanneer het originelen exemplaren zijn waarvan wij alleen maar copieen van in het archiefhebben. Hierdoor krijgen wij meer ruimte in het archief, inkomsten voor de vereniging en originele exemplaren in het archief Voor leden of belangstellenden die ons archief willen raadplegen, graag in overleg, op dinsdag morgen tussen uur. Adres ArchiefPaterserf No 561, telefoon: C. Ligtvoet = M.P. van Halderen =A.H.P. Gorissen Een gedenkboek van de Nillmij Op pag. 214 een aquarel uit 1885 van het Hotel van Gend en Loos in Oosterhout. Het orgineel, gemaakt door A.E. Grolman, is in het bezit van het Provinciaal Genootschap.

5 3591 POTTENBAKKERIJEN IN OOSTERHOUT Door Chr.Buiks Dat pottenbakkerijen in Oosterhout al zeker in de 16 e eeuw hier gevestigd waren blijkt o.a. uit de namen die in de archieven vermeld worden. Zo komt er in 1558 een Marie, Jan Jan Cornelis des potbackers weduwe voor (R275, f32) en in 1559 ene Andries Jan Jan Thonys Potters (R275, f5), terwijl in 1551 al Jan Thonys de Potter voorkomt (grootvader van voorgenoemde Andries Jan Jan Thonys de Potter?) In 1532 was er al een Jan Andries Potters en ene Thijs Aert die Potmaecker 1. In 1551 horen we ook van Mathijs Aertsen de Potbacker die een stuk land koopt tegen de kerckmuer achter de kerck (RO 272, f42bis). De laatste koopt in hetzelfde jaar nog een half bunder land met een logie ende de tweedeel in eenen oven daerop staende opt Rutsel (RO273, f9). Een logie is een loods en tweedeel betekent het tweederde deel. In 1552 wordt eene Maryken Jan Potbackers vermeld (RO 273, f52v). Dat er al in de 14 e eeuw pottenbakkers in Oosterhout of in de buurt ervan waren blijkt ook uit het voorkomen van familie of beroepsnamen uit die tijd. In 1310 wordt genoemd ene Jan de Potter, die in dat jaar moer kocht onder Terheyden; in 1380 komt aldaar voor Godevaert den Potter den Ouden en Bouden den Potter Janszone 2. In Oosterhoutse cijnsboeken uit de 15 e eeuw komen we ook al enkele namen van pottenbakkers tegen: Dieric die Potter en Jan die Potter 3.

6 3592 Inventarissen van pottenbakkerijen worden in Oosterhout diverse malen beschreven. Meestal levert een dergelijke inventaris, die in de regel opgemaakt werd als één van de ouders gestorven was, weinig wetenswaardigs op. Er worden niet bijzonder veel werktuigen genoemd (die waren er in een potten- of pannenbakkerij ook niet) en ook verder worden weinig bijzonderheden vermeld. In 1656 wordt de boedel geïnventariseerd van Jan Jan Schuermans en Mayken Adriaensen, die ergens aan de Vaartstraat woonden. Het echtpaar dreef een boerderij, maar ze hadden ook een brouwerij, dus een herberg en verder nog een pottenbakkerij. In het pothuijs werden bevonden: 75 draeijplancken, 3 stoelen, een waterton, een wiel, een walghbanck, 2 kuijpkens en 10 roeijhouters. Verder een half duysent rouwe steen met een deel soo geloode als ongeloode potten, 1/4 deel van (de inhoud van?) een oven, 2000 gebacken steen; een koij vol mutsaert; noch ontrent ogenschyn tussen de 80 tonnen vleetten torff met eenigh langh hout. (bron: RO148). (een vleet is een platboomd vaartuig: de turf is genoemd naar zo n schip). Bij het overlijden in 1657 van Maeycken Adriaen Lauwereijssen, gehuwd met Cornelis Adriaen Cornelis Dyrck Rochus werd hun potterij aan de Zandheuvel getaxeerd. In de schuur bevond zich voor 100 gld. aan grauwe Friese turf, terwijl de ongeveer 1200 stuks mutsaard gewaardeerd werden op 20 gld. De gebakken aardewerken potten zouden 100 gld.waard zijn. (bron RO148). In 1662 werd de staat van Jacob Jan Potmaeckers opgemaakt. In de potterije werden bevonden 4 stoelen, een deel blancken met de gereetschap tot de potterije en een

7 3593 eemer. Een stoel is een onderstel van een oven. Blanken zijn mogelijk planken (maar de vorm blanck komt in geen enkel woordenboek voor). De potterij stond in de Cruysstraet (RO148). In 1667 werd de inventaris opgemaakt van Adriaen Cornelis van Bavel, gehuwd geweest met Petronella Adriaen Adriane Symons. Petronella was gestorven aan de contagieuse sieckte de peste. De pottenbakkerij was afgebroken (wegens de pest?) en wat er in bevonden werd staat niet vermeld. Inde schuur was nog ongeveer een half schip Friese turf aanwezig. Verder waren er in de tijd dat Petronella nog leefde 4 tonnen potlood (om potten van glazuur te voorzien) opgedaan. Petronella was voor zij trouwde met Adriaen Corn. van Bavel gehuwd geweest met Gerrit Gerritsen Cuyper. Deze laatste had aan diverse lieden potten geleverd nl.aan Willem Jans Emmen voor 50 gld.; aan Adriaen Jochems Meyer voor 23 gld. 4 st.; aan Peter Jans van Dongen voor 8 gld.; aan Aert den schipper van Dordrecht voor 72 gld.; aan Cornelis Adriaen Willemsen voor 39 gld.; aan Jan Martens voor 39 gld.; aan Willem Jan Emmen voor 39 gld en ten slotte aan Adriaen Jochem Meyer voor eveneens 39 gld. In de pottenbakkerij bevond zich een hove (=oven? ) ongebacken potten en circa 4 worp gebakken potten. Verder waren nog aanwezig het pottwiel, plancken en stoelen. Aan brandstof verder 80 ton turf en 75 mutsaards (bron RO149). In 1668 kwam Jacob Jan Potmakers in de Kruisstraat te overlijden. Hij liet een huysinge potterije en erf na ter grootte van 2 lopenzaad. In de pottenbakkerij lagen mutsaards en turven. Verder trof de inventariseerder er

8 3594 een stael aan en een deel blancken met de gereetschap tot de potterije behoorende (Bron:RO148). Dan hebben we nog de inventaris van de pottenbakker Anthony Broekhoven, die gehuwd was met Maria Anthony Snyders.De inventaris dateert uit 1739 (RO152-I). De potterij stond teynden den nieuwen Cassayweg, ten suyden de Hooge Moolenstraet. Er stonden een grote en een kleine schuur op het erf, met het daarin liggende gestookte goed (gebakken potten). Verder lagen er 18 voeder (karrevrachten) in de bakoven:de waarde ervan was 22 gulden per karrevracht. Aan ongebakken, maar wel gelode potten was 300 worp aanwezig, die een waarde hadden van 2½ st. per worp, ofwel in totaal 37½ gld. Dan was er nog 200 worp ongelode potten, die op 1½ st. per worp gewaardeerd werden: totale waarde 15 gld. De aanwezige turf om de oven te stoken was maar liefst 180 gld.waard, terwijl de potaerde op 50 gld. geschat werd. Lood en bruynsteen werden gewaardeerd op 122 gld. Er bleek ook een partij gebakken stenen aanwezig te zijn: waarde 9 gld. De mutsaard werd getaxeerd op 22½ gld.en het brandhout op 13 gld. Pottenbakkerijen werden ook wel eens verhuurd. In 1682 verhuurde schepen Adriaen Huybrechtsen Schyff :eene huysinge, potterije schuere hoff en erve, ter grootte van 2 lopen aan den Leysenhoeck, ten zuiden van de straat. De huuurtermijn beliep 6 jaar. Zowel de huurder als de verhuurder kon gebruik maken van het recht van berouw, dat wil zeggen halverwege de termijn de huur opzeggen. De betalingen moesten per kwartaal gebeuren, beginnende de laatste juli 1682 (de huur ging in per 1 mei). De re-

9 3595 paraties aan de oven waren voor rekening van de huurder. Over de hoogte van het huurbedrag wordt niet gesproken, maar wel werd bepaald dat als de verhuurder te weinig zou komen te gelden van het pothuys de huur zou eindigen (RO395). In het jaar 1732 verhuren Dingeman en Maria Crul een potterij aan Hendrik Timmermans voor de termijn van 6 jaar. Het gebouw bevond zich in het Huevelstraatje. De huurprijs beliep 88 gld. per jaar. Als door schuld van de huurder brand zou ontstaan waardoor het huis en de potterij af zouden branden, moest de huurder 300 gld.vergoeding betalen. Eén jaar voor het aflopen van de huurtermijn bestond voor beide partijen de mogelijkheid om te zeggen of er nog een huurtermijn van 6 jaar aan vastgeknoopt zou worden (N5522, 237). Verkoop en vererving van pottenbakkerijen kwam uiteraard ook geregeld voor. In 1561 verkopen Petronella Laureys Peter Laureys, gehuwd met Raes Janssen de Borchgraeff, Andries Jan de Potter en de kinderen van Kathelyn Jan Adriaen Goderts en de kinderen van Adriaen Jan Jan de Potter als erfgenamen van Laureys Peter Laureysen aan Quiryne Bartholomeus Anssems weduwe :eenen steenoven huysinge, gelege en erffenisse mette erve, opte Steenacker, 6 lopen (RO276, f66v), dat is aan de Veerseweg. Gelege is hetzelfde als gelage (zie onder). In 1685 verkochten de weeskinderen van Cornelis Aertssen van Straetsborch aan Nicolaes Symon Bacx de helft van een huis, schuur, potterije hof en erf, mitsgaders de helft van het wiel ende plancken ende voorts alles hetgene totte potterije is behoorende (uytgenomen den raeu-

10 3596 wen steen ende potaerde daerin ofte bij liggende, die de vercopers aen hen selven behouden, (RO 309, f153v). In 1695 verkochten Jacobus van den Dungen en Maria Pietersen Struyck hun huysinge, schuere, potterije hoff en erve ter grootte van 2 lopen op de Cruysstraet (de straat lag suyd) (RO311, f2v). Het volgende jaar, in 1696 verkochten de erfgenamen van Wouter Gerritsen Verharen aan Joost Gerritsen Verharen een huysinge, potterije en schuere metten gronde van dien ter grootte van een lopen in de Kegelinghstraet, die noorden leyt (bron RO 311, f53v). In 1698 vond de boedelscheiding van Elisabeth Jan Melissen en Andries Crul plaats. Zoon Jan erfde de huysinge, potterije, schuere en erve, groot 23 roeden, op den Santheuvel, de straet oost (bron RO 311, f118v). Jacobus Joris Stapel verkocht in 1699 aan Huybreght Goris van Gils een huys, potterije schuere en 1 lopen 15 roeden 15½ voet (Sic!) grond, op de Santheuvel. De nieuw aan het huis gebouwde kamer en de schuur bleven echter aan de verkoper (bron:ro 311, f169). In 1706 verkoopt Pieter Janssen van Steensel gehuwd met Maria Adriaensen Verleg een huys potterie schuure en 2 lop.1 roede erve aan den Leysenhoek aan Jan Adriaensen van Dongen (de straat lag noord) (bron RO312, f179v). In 1707 erft Adriaen Jan Arisse van Maria Jan Mathyssen (weduwe van Huybert Pietersen van Raemsdoncq\/0 een potterije en schuer, 1 lopen 24 roeden, in de Kegelinghstraat, de Rulle west, het Kegelingstraetie noort (Bron:RO 312, 189v).

11 3597 In 1713 verkoopt Ida Abrahams Vermeulen, weduwe van Jan Adriaen Symons aan Jan Peter Burggraeff een huys potterye schuer en erve, 48 roeden, gelegen teynden den Heuvel, de straet west, de Cassaystraet noort (bron:ro 313, f173), In 1715 volgt de verkoop door Nicolaesken Cornelis Speelmans, weduwe van Adriaen Adriaen Arissen van een huys potterije en schuere, 1 lopen,in de Kegelingstraet, de Rulle west het Kegelingstraetien noort. Koper Cornellis Adriaen Bacx. (Bron:RO 313, f291). In 1719 verkoopt Meus Cornelis Meus van Eekelen, weduwnaar van Maria Joris Stapel aan Jan Joost van Haren eene huysinge, potterije, schuer hoff en erve, groot 53 roede en 15 voet, gelegen opden Heuvel, den Heuvelweght noorden (bron:ro 314, f158). Eveneens in 1719 vindt de verkoop plaats van een pottenbakkerij door Adriaen Gorissen van Gils aan Andries Broekhoven: huijs, potterije, schuer en erve, groot 3 lop. 4 roeden, by de rulle onder Oost Middelwijck, de Rul west (bron:ro314, f186). In 1739 verkopen de kinderen van Jan Jespers van Loon, mr. potmaker alhier, aan hun oudste broer Arnoldus alle meuble goederen, bed en bult, tin, cooper, linnen en wilde, kasse, tafels, stoelen met een goude ringh, alle gebakken en ongebakken, geloyde en ongeloyde worpe potten, melkteylen, etc., potloot en potaarde, turff en houdt (RO318, f11). In 1766 erfde Agatha Ary Gevers een stede, huijs potterije en schuur, groot 1 lopen 9 roede, in de Vaartstraat, die oost leyt, de Cruysstraaet suyt (Bron:RO335, f75).

12 3598 In 1781 horen we van de erfdeling van de nagelaten goederen van Gerrit Jan Jespers en Barbara Deckers: huys, potterye en schuure, hoff en erve, 1 lopen 30½ roede, op de Santheuvel (bron:ro336, f71v). De leem, grondstof voor de steen- en pottenbakkerijen werd in Oosterhout op veel plaatsen ondiep in de ondergrond aangetroffen. De leemlaag was voor de landbouw ongunstig: in de winter bleef het water op de ondoorlatende leemlaag staan en in de zomer verdroogde het gewas omdat de capillaire werking van de grond door de leemlaag verstoord werd. De boeren en andere grondbezitters waren die leemlaag dus liever kwijt dan rijk en gaven graag toestemming aan pottenbakkers om de leem uit te graven. De commanderij van Ter Brake die in het centrum van Oosterhout nogal wat percelen in bezit had, gaf zo geregeld vergunning om stukken grond uit te graven. In 1758 gaf de Raad en Rekenkamer van de Prins van Oranje (die de goederen van de Commanderij beheerde) toestemming aan Willem Gysbregts van Loon en Andries Janse Crul om de zesde cavel van een perceel van de Commanderij uit te graven. Voor elke kar leem werd 13 stuiver gerekend (bron:ro388). Het perceel genaamd de Geeracker, ook van Commanderij,was door Willem Gysbregts van Loon en Jan Andries Crul in de periode afgegraven. Het perceel was een half bunder groot en de afgravers hadden geen schade gedaan aan de grond. Dezelfde uitbaters hadden nog de vijfde kavel pot of steenaerde in admodiatie genomen in de periode van 1745 tot 1761.

13 3599 Op 10 sept kregen Arnoldus van Tilburg, Frans Hillekens en Arnoldus van Loon vergunning om de 11 e cavel op het perceel het Slaaplaaken uit te graven. Het perceel was in 1756 uitgeput. Ook zij moesten 13 stuiver per kar leem betalen. Soms werd er ook illegaal potaarde gedolven. Dat deden bijvoorbeeld de bewoners van het Bos in Zij beweerden dat zij daartoe recht hadden omdat er in het laatregister van de abdis van Thorn stond dat dit geoorloofd was. Maar volgens de rentmeester van de domeinen was hier niets van waar: de grond was van de domeinen en dus wordt het delven verboden (OA25). Behalve voor schepenen werden contracten over het uitgraven van potaarde ook wel voor de notaris vastgelegd. Zo horen we in 1732 van een groep pottenbakkers die gezamenlijk een perceel huren om daar potaarde uit te delven. Ze moesten als huurprijs 6 gld. per roede betalen en mochten het perceel voor een termijn van 6 jaar gebruiken. De namen van de huurders: Jan van Haaren, Andries Pieterse Crul, Joost van Haaren, Huybregt Jansse Crul, Arie Merten Neevens, Paulus Merten Neevens, Ary Dyrck Geevers, Adriaan van Dooren, Cornelis Dammers, Geerit Bacx, Cornelis Adriaansen van Dongen, Cornelis Willem Rossums en Floris Adriaan Ackermans, allen pot- en steenmaekers (N5522, f208, 208v). Over gebeurtenissen in een pottenbakkerij horen we maar uiterst zelden iets. In mei 1700 vond er een incident plaats in de pottenbakkerij van Pieter Hendrik Timmermans. Als meid werkte daar in de periode mei1769 tot 1 nov.1769 Allegonda den Ronden. Op 29 oct. was Jan Hendrik den Ronden (een broer) met Jan van Vugt,de

14 3600 pottebakkersknecht en 2 arbeiders met name Gerit van Haaren en Bastiaan Bomans aan het werk in het pothuys ofwel de potbackerye. Ze brachten potten naar de schuur. Timmermans was om een onduidelijke reden (het uytdelven van aertappelen) boos op Allegonda en sloeg haar met een stoel op het hoofd. Ze was erg duyselig en kon niet meer staan (bron: RO 389). Een andere kwestie over potaarde speelde in Op verzoek van Hendrik de Hoog, arbeider, werden diverse lieden ondervraagd, nl.steven Halters, 29 jaar,wouter van Dongen, 32 jaar, Adriaen Peters van Dongen, 41 jaar, Jan Govert Schoormans, 32 jaar, Johanna Crul, weduwe van Dominicus Broekhoven, 56 jaar en Hendrik Schoormans, 50 jaar. De eerste vraag was of zij wel kennen een zekere Maria van den Nieuwenhuysen, weduwe van Wouter Cornelissen die in bezit is van een perceel genaamd den Langenhoff? Jazeker. Is er uit dat perceel sedert enige maanden niet bekwame potaarde gedolven? Inderdaad. Wie groef er potaarde in de periode van 13 aug tot 17 oct Steven Wouters en Wouter van Dongen. En op wiens order gebeurde dat dan wel? Op die van de weduwe Cornelisse. Hoeveel potaarde of hoeveel karren hebben zij gestoken? Onbekend. Hoeveel kregen ze per kar? 1 gld.per drie karren. En hoeveel potaarde ligt er op den Langenhoff nog onverkocht? Nog ongeveer 10 karren. Wie waren de kopers van die potaarde? Hendrik Schoormans,een zekere Borggrave, Ary van Dongen, Jan Schoormans, de weduwe Domien Broekhoven en Hyliger Stadhouders.

15 3601 Hoeveel karren potaarde lagen er al toen zij begonnen? Ongeveer 8 karren. Hoeveel karren hebben de andere getuigen uit den Langenhoff gekocht? Dat varieerde van 10 tot 90. Hoeveel moesten zij per kar betalen? 2 gld per 3 karren (Bron RO389). Wat de bedoeling van de ondervraging van al die lieden was,wordt niet erg duidelijk. Ging het om de prijs die voor een kar leem betaald moest worden? Of om de hoeveelheid leem die gestoken was in den Langenhoff? Een vreemde term komen we tegen bij de verkoop in 1606 van een stuck land met een grote logie, de helft van een vorstoven en ovenlogie, helft van een groote logie, gelegen int Bosch omtrent 't Casteel, sheerenstraete oost, s heerenbos noort (bron RO290, f141). Wat is een vorstoven? Een oven waar dakvorsten in gebakken werden. Een logie is een loods, waar in materialen gedroogd kunnen worden. In hetzelfde jaar horen we ook van een pannegelage in de Leysenacker en een steengelage eveneens aldaar. (bron RO290, f223v). Zijn dit plaatsen waar ovens stonden om resp. pannen en stenen te bakken of zijn het plaatsen waar de leem voor pannen en stenen gestoken werd? Of open bouwsels waar stenen gedroogd werden, voor ze gebakken werden? In 1536 horen van een erfdeling van Katherine Jan Gherits, gehuwd met Lauwreys Peter Lauwen, waarbij de laatste een gelage met den oven daerop staende ten deel valt (RO 269, f28), gelegen in de acker van Oosterhout.

16 3602 Hoe groot het aantal pottenbakkerijen in een bepaald jaar in Oosterhout was, weten we pas voor eind 17 e eeuw. In het verpondingsboek van 1697 worden alle huizen met hun bezitters opgesomd. Voor Middelwijk,het centrum van Oosterhout, worden dan ruim 20 pottenbakkerijen vermeld (bron: OA 160). Joost Gerits Cuypers potterye en schuer Joost Gerits Verhaeren een potterye en schuer 2-10 Jan Cornelis Crul weduwe potterije en schuer 2-10 Cornelis Abrahams Vermolen potterye en schuer 2-10 Matheeus Adriaen Neven huijs en potterije 2-10 Willem Anthonis van Es weduwe potterije en schuere 2-10 Jan Adriaen Symons weduwe potterije en schuere 2-10 Meeus Cornelis Meeussen potterye en schuere 2-10 Gysbrecht van Loon potterye,huijs,2 schueren 2-15 Andries Broeckhoven potterije en schuere 2-10 Andries Cornelis Crul erffgen.potterije en schuere 2-10 Joost Gerits Cuypers potterye en schuere 3-0 Adriaen Lieffmans potterije en schuere 2-10 Pieter Janssen van Steensel potterije en schuere 2-10 Govert Dries weduwe potterije en schuere 2-10 Geraert Dammers potterije en schuere 2-10 Joris Adriaen Stapel potterij en 2 schueren 3-0 Cornelis Quirijn Rossems potterye en schuere 2-10 Cornellis Huijberts erffgen. potterije en schuere 2-10 Marten Adriaen Neven potterije en schuere 2-10 Gysbrecht Huybrecht Jan Gyben potterije en schuere 2-10 Gysbrecht Peter Crul potterije en schuere 2-10

17 3603 We komen dus voor eind 17 e eeuw op 22 pottenbakkers. Het bedrag van de verponding is een maat voor de waarde van de pottenbakkerijen. Merkwaardigerwijze zijn deze bijna allemaal aangeslagen op 2½ gulden; slechts enkele met twee schuren scoren wat hoger: drie gulden. Bij de invoering van het kadaster, rond 1830, bedroeg het aantal pottenbakkerijen nog maar de helft. Evenals in 1697 bleek de schatting van de netto-opbrengst van de pottenbakkerijen vrijwel gelijk namelijk 50 gld. (RANB, Prov. Archieven 4176). De steenbakkerijen, waarvan er nog 4 waren, waren toen nog slechts van gering belang. Ze werden op een netto-opbrengst van 25 gld. per stuk getaxeerd. Enkele decennia later, in 1852, was het aantal pottenbakkerijen gedaald tot slechts 6 stuks, met in totaal nog 40 arbeiders, terwijl de drie steenbakkerijen in dat jaar nog 15 arbeiders aan het werk hielden (GA 336). In 1856 produceerden deze 6 pottenbakkerijen worpen potten: de meeste werden naar Holland verzonden, terwijl de 3 steenbakkerijen een produktie hadden van stenen, plavuizen en panvorsten (GA 336) Jan Broeders was zo vriendelijk enkele kanttekeningen bij bovenstaand verhaal te plaatsen, waarvoor mijn dank. 1 Regionaal Hist.Centrum Tilburg,R Oosterhout,268,f25v. Zie ook :Chr. Buiks: Pottenbakkers te Oosterhout,Mededelingenblad van de Heemkundekring De Heerlijkheid Oosterhout), 23,nr. 3 (1999), p.2960.

18 Cerutti, Mr.F.X.X.:Middeleeuwse rechtsbronnen van stad en heerlijkheid Breda,I,p.89 resp Archieven van de rentmeesters der Domeinen van Prins Frederik en hun opvolgers, RANB, 1255, f8v en f30

19 3605 POTMAKERS EN POTTERIJEN IN OOSTERHOUT IN DE 17 e EN DE 18 e EEUW. Door J.Broeders Het bakken van potten was in het verleden in Oosterhout een van de meest beoefende ambachten. Toch is er betrekkelijk weinig van bekend. Met name de vragen: 'Wie bakten er potten?' en:'waar waren de pottenbakkerijen gevestigd?' hebben nog niet veel onderzoekers aangetrokken. Het merendeel van hen zal teruggeschrokken zijn voor het vele werk dat het onderzoek vergt en met name voor het met elkaar in verband brengen van de in de verschillende bronnen gevonden gegevens. Daartoe is tenminste één voor een bepaald tijdstip volledig overzicht over de gehele gemeente onontbeerlijk. Christ Buiks heeft voor zijn bijdrage 'Pottenbakkerijen in Oosterhout' gebruik gemaakt van een lijst van de Oosterhoutse huiseigenaren uit De lijst was aangelegd in verband met wat tot voor kort 'grondbelasting' heette en hij vermeldt ook de pottenbakkerijen. Er worden er 22 opgetekend en men mag aannemen dat dit aantal juist is. Enige lijsten van iets vroegere datum, namelijk uit de jaren , melden de namen van degenen die al of niet de zuiveringseed voor de pottenbakkers hebben afgelegd 2. Kennelijk waren er binnen de gelederen van het pottenbakkersgilde lieden die het niet zo nauw namen met het nakomen van onderling gemaakte afspraken om concurrentie en overproductie tegen te gaan. Zij ontdoken bij voorbeeld prijsafspraken. Deze lijsten zullen ook volledig zijn, maar het euvel waaraan de meeste bronnen uit deze tijd lijden, het vaak ontbreken van familienamen, wordt hier versterkt door het feit, dat het in dit geval gaat

20 3606 om pottenbakkers, niet alleen om de eigenaren van potterijen. Er kunnen dus huurders tussen zitten. Een redelijk volledig overzicht is opgesteld aan de hand van belastinglijsten uit 1765 tot en met In deze zogenoemde gemaallijsten staan de namen van alle inwoners, zij het soms nogal primitief, opgetekend. Ook de namen van de inwonende knechten en meiden worden genoemd. Om een onbekende reden worden uit alle knechts in Oosterhout juist 'walkers' in de gezinnen specifiek genoemd. Walkers waren meestal jonge knechts die de grondstoffen mengden voor de pottenbakkers. Telkens als er een walker stond genoteerd is in principe aangenomen dat het om een pottenbakkersgezin ging. Uiteraard diende dat met andere bronnen gestaafd te worden, terwijl die andere bronnen op hun beurt weer nieuwe pottenbakkersfamilies op konden leveren, waarbij in de gemaalijsten geen walker opgesomd werd. De gegevens uit de gemaallijsten zijn de gedurende de laatste jaren stelselmatig vergeleken en aangevuld met gegevens uit de doop-, trouw- en begraafboeken. Alles bij elkaar is zo een redelijk betrouwbaar bevolkingsoverzicht ontstaan, waarop steeds teruggevallen kon worden. De vraag wie er potten bakten is door het onderzoek grotendeels beantwoord. Rest de vraag, waar de pottenbakkerijen stonden en wie hun eigenaren waren. Bij de invoering van het kadaster in 1832 was het aantal pottenbakkerijen danig geslonken. Waarom precies is nog niet duidelijk. Een van de redenen kan geweest zijn dat na eeuwen potten bakken de voorraad gemakkelijk te delven potaarde begon te slinken. Wel staat vast, dat de kadasterkaarten natuurlijk alleen de pottenbakkerijen uit 1832 aangeven en niet de vele die voordien verdwenen zijn. Twee grote kaarten van de Vrijheid

21 3607

22 3608 Oosterhout uit het begin van de 18de eeuw die in 1840 nog in het gemeentehuis hingen en die uitsluitsel hadden kunnen geven zijn helaas verloren gegaan. De administratie van de 'verpondingen', zeg maar de 17de en 18de eeuwse grondbelasting waarbij deze kaarten hoorden is nog vrij volledig in het archief aanwezig. Door een zorgvuldige vergelijking van de gegevens uit die administratie met die van het 'Maatboek' uit 1806, het 'Franse kadaster', de releve's uit 1816 en het kadaster van 1832 kon een groot gedeelte van de twee verloren gegane kaarten gereconstrueerd worden. Ad Jongmans, ambtenaar van de gemeente Oosterhout, klaarde dit karwei in een jarenlang gevecht met deze weerbarstige materie. Nu is het opsporen van de vroegere pottenbakkerijen enkele uitzonderingen daargelaten geen probleem meer. Alleen een verpondingboek over de periode van ongeveer 1696 tot ongeveer 1720 van Oostmiddelwijk, waar het merendeel van de pottenbakkerijen lagen is, blijkbaar verloren gegaan. Het was moeilijk om deze periode te overbruggen en in sommige gevallen is dat jammer genoeg nog niet gelukt. Een belangrijke bron vormen de 'vestboeken' uit het rechterlijk gedeelte van het Oosterhoutse archief. Daarin werden de eigendomsovergangen zowel door koop en verkoop als in vele gevallen door erfdelingen in schepenakten vastgelegd. De gegevens uit deze akten dienden thans ter staving van de registratie in de verpondingboeken en ter controle van de familiebetrekkingen. Er is door het onderzoek een schat van gegevens beschikbaar gekomen, zoveel zelfs dat het een probleem is geworden op welke manier ze te presenteren. Uiteindelijk is gekozen voor een bewerking per pottenbakkerij als zijnde het meest structurele, immers plaatsgebonden ele-

23 3609 ment. De personen en daarmede de families zijn te weinig honkvast gebleken. Sommigen hadden meer dan een pottenbakkerij in eigendom, het aantal familienamen dat in de bronnen prijkt, is betrekkelijk klein, zodat men aanhoudend struikelt over dezelfde namen. Bovendien waren de families onderling sterk verweven. De pottenbakkerijen en hun vestigingsplaats. De volgorde waarin de pottenbakkerijen hier aan de orde komen is die van de nummering in de verpondingboeken van de 18de eeuw. Via deze nummering zijn ze, enige uitzonderingen daargelaten, gemakkelijk te traceren op de 'kaarten van Jongmans', die buiten het kadaster om te raadplegen zijn. De pottenbakkerijen lagen alle in het centrum van Oosterhout dat voor de verpondingen in twee delen uiteenviel met als grens het riviertje de Rul. Het oostelijke deel heette 'Oostmiddelwijk' en het westelijke deel uiteraard 'Westmiddelwijk'. Oostmiddelwijk en Westmiddelwijk waren elk weer opgedeeld in een aantal kleinere gebieden, die met een letter aangeduid werden. Deze gebieden telden elk een aantal percelen die met een letter en een nummer te boek stonden, bv. A6, G12, K17. Deze aanduidingen kwamen zowel op de grote verpondingskaarten voor als in de verpondingboeken. A19. Dit perceel was gelegen aan de Zandheuvel ongeveer op de plaats van de huidige 'Boerenbond'. Vroegst bekende eigenaar is Cornelis Quirijn Rossems. Hij legde in 1677 de potmakerseed af. In 1685 was hij bij de plechtigheid absent 4. Hij werd opgevolgd door zijn zoon Willem Cornelis Rossems. Uit het perceel moest jaarlijks een klein geldbedrag, de zogenoemde 'cijns' betaald worden

24 3610 aan de Abdis van Thorn. De eigendomsoverdracht moest dan ook plaats vinden voor schepenen van de laatbank van de abdis of zoals zij in Oosterhout genoemd werden, 'van den Ouden Hove van Thoor'. In 1729 werd kleinzoon Cornelis Willem Rossems door aankoop eigenaar 5. Deze Cornelis is geen lang leven beschoren geweest. Hij vormde daarmee bepaald geen uitzondering onder pottenbakkers. Zijn huwelijk met Cornelia Houtepen bleef kinderloos. Er waren kennelijk zoveel erfgenamen, dat men er van heeft afgezien ze te noemen in het verpondingboek. In 1775 ging de pottenbakkerij over in handen van Jan Govert Schoormans 6. Zijn moeder, Johanna Dingeman Crul, was een potmakersdochter en zij was achtereenvolgens met twee pottenbakkers getrouwd; eerst met Govert Jansen Schoormans en later met Domien Broekhoven. A25. Deze potterij was gelegen aan de zuidzijde van de Leijsenhoek ongeveer ter hoogte van de Abdis van Thornstraat. De oudst bekende eigenaar was Adriaan Huybrechts Schijf. In 1682 verhuurde hij zijn potterij voor zes jaar. Nog in 1682 kwam Adriaan te overlijden. Hoewel zijn zoon Pieter al in 1677 potmaker was verkochten de erfgenamen al in november 1682 het goed, met alles wat daarin nagelvast was, maar met uitzondering van wat de 'huerman' toebehoorde, aan Peter Jansen van Steensel 7. Deze had al in 1681 de potmakerseed afgelegd 8. Hij zat dus in het vak. Dat was geen wonder, want hij had Maria, een dochter van pottenbakker Adriaan Jansen Verlegh getrouwd. Gezamenlijk verkochten zij de goederen aan de Leijsenhoek in 1706 aan Jan Adriaansen van Dongen 9. Rond 1722 was de potterij van Cornelis Adriaans van Dongen, getrouwd met Maria Mi-

25 3611 chiel Rossems 10. In 1762 werd Cornelis Bartels Vermeulen eigenaar door koop. In 1798 kocht Adriana Olieslagers, weduwe van Cornelis Jansen van Gils het bedrijf 11. A26. Deze potterij lag naast de vorige (A25) dus ook aan de zuidzijde van de Leijsenhoek en wel ongeveer ter hoogte van de Sint Vincentiusstraat. De oudst bekende eigenaar was Govert Leendert Drus getrouwd metjenneke Aart Paulus. Govert Drus werd al beëdigd in , Beide echtelieden zijn overleden voor 1705; Govert zelfs voor Maar Jenneke was inmiddels nog getrouwd geweest met Gerrit Cornelis van Wagenberg. De laatste verkocht samen met twee stiefdochters, Geertrui en Adriaantje Drus en zijn eigen dochter Cornelia van Wagenberg de potterij in 1705 aan Adriaan Adriaans van Doren die getrouwd was met zijn derde stiefdochter, Maria Govert Drus 13. Bij het overlijden van Adriaan werd Maria krachtens hun testament eigenares en zij werd opgevolgd door hun beider kinderen. Een van hen, Adriaan kocht het bedrijf in 1741 en verkocht het een jaar later door aan Huibrecht Cornelissen Beekman 14. In 1758 werd Jan Jansen Broekhoven eigenaar. Deze was getrouwd met 'pottersdochter' Syna Andriessen Crul. Hun zes kinderen deden in 1786 de zaak over aan een van hen, Andries Jansen Broekhoven 15. A30. Deze potterij lag op de hoek van de Zandheuvel en de Leeuwenstraat, thans Isabellastraat. Een typisch aspect van het perceel was dat het leengoed was van de heer van Breda. Een nieuwe eigenaar moest dus leenverhef doen ten leenhove van Breda. De oudst bekende eigenaar was Adriaan van Loon. In 1731 nam zijn zoon Arie van Loon

26 3612 Via het leenhof het bedrijf over en in 1737 volgde Hendrik PetersTimmermans deze op 16. Hendrik was sinds 1732 huurder van een potterij in de Kegelstraat, ongedeeld bezit van Dingeman en Maria Jansen Crul. Zoals zo vaak in pottenbakkersgezinnen het geval was, kwam de potterij na Hendriks overlijden in handen van zijn weduwe, Cornelia Joost Horsten. Eigenlijk was zij een 'dubbele' weduwe, want zij was vroeger al getrouwd geweest met Jan Broekhoven. Haar zoon Peter Timmermans werd eigenaar in 1778 en Adriaan JansenCrul in De laatste eigendomsoverdracht vond plaats voor schepenen van Oosterhout, omdat het leenrecht inmiddels was afgeschaft. G11. Deze potterij lag aan de westkant van de huidige Sint Vincentiusstraat ten noorden van het Speelgoedmuseum. Op de plaats dus van het voormalige garagebedrijf Rutters. Het is de oudste potterij waarvan we tot nu toe gegevens hebben gevonden. Cornelis Adriaan Cornelis Dircken Rochus kocht het goed in 1640 van Leendert Willemsen Jacobs, timmerman 18. Cornelis was, even afgezien van zijn over vier generaties terug genoemde voorouders, de stamvader van het Oosterhoutse pottenbakkersgeslacht Crul. Om het goed te kunnen betalen moest een lening afgesloten worden met onroerend goed van zijn vrouw, Mayken Andries Lauryssen, als onderpand. In 1642 werd de helft van de nieuwe aankoop door Cornelis daarom op naam van zijn vrouw gezet 19. Cornelis werd opgevolgd door zijn zoon Andries Cornelissen Crul in het jaar Andries legde de potmakerseed af in Vier jaar later en in 1685 rustte deze plichtpleging op de schouders van zijn weduwe, Elisabeth Jan

27 3613 Melissen 21. De lijn liep verder via Jan Andriessen Crul en diens weduwe, Cornelia Cornelissen Rossems, naar Huibrecht Jansen Crul die in 1727 eigenaar werd 22. Na het overlijden van Huibrecht en zijn vrouw, Adriana Maria Houtepen, respectievelijk in 1756 en 1765 vererfde het bedrijf op een voorkind van de vrouw, Cornelis Jan Huygen, en zes kinderen uit hun gezamenlijke kroost Crul Houtepen 23. Onder hen figureerde ook Adriaan Crul, gedoopt in 1729, de latere pastoor van Oosterhout en landdeken. Krachtens het testament uit 1785 van het voorkind, Cornelis Jan Huigen, belandde de eigendom ten slotte bij vier van de zes eerder aangeduide 'CrulHoutepenkinderen' en bij de zeven kinderen van de eerder overleden oudste zoon, Jan Crul. Catharina en Dingena Huibert Crul, zusters dus van de zeereerwaarde, zouden het vruchtgebruik genieten 24. H1. De potterij was gelegen aan de oostzijde van de Keiweg ongeveer tegenover het appartementengebouw 'De Besterd'. De vroegst bekende eigenaar was Gillis (of moderner: Dielis) Cornelissen van Loon. Zijn zoon Willem Dielissen van Loon volgde hem op. Hij legde de zuiveringseed af in 1677 en Tussen 1681 en 1685 werd Andries Cornelissen Broekhoven eigenaar via een eigendomsoverdracht voor den Ouden Hove 26. Hij was getrouwd met Elisabeth Abrahams Maas. In 1728 vond de deling plaats van hun nagelaten goederen. Zoon Antonie Andriessen Broekhoven kocht het bedrijf van zijn medeerfgenamen 27. Hij was getrouwd met Maria Antonissen Snijders. Het lot van de pottenbakkersvrouw ging niet over rozen. Vier jaar later, in 1732 werd zij al weduwe, toen haar man op 29jarige leeftijd overleed. In

28 werd er een inventaris opgemaakt van het bedrijf, waarschijnlijk in verband met haar huwelijk met Arnoldus van Tilburg 28. De inventaris vermeldt ook stenen en op de 'kaarten van Jongmans' komt inderdaad een steengelaag voor. De oudste zoon Antonie Antonissen Broekhoven geheten nam de potterij in 1757 van haar over 29. Hij was getrouwd met pottersdochter Pietronella Andriessen Crul. Ook zij overleefde haar man en werd eigenaresse krachtens een testament uit Van haar vier kinderen bereikte alleen haar dochter Anna Maria- Broekhoven de volwassen leeftijd. Het was dus logisch dat zij de potterij erfde. Anna Maria was getrouwd met pottenbakker Willem van Berkel. Antonie Willems van Berkel, de zoon, kreeg het bedrijf in eigendom overgedragen in K3. Deze potmakerij was gelegen ten westen van de Keiweg en wel op het tweede perceel ten noorden van de grote lindeboom die op de hoek met de Ridderstraat stond. Dit perceel werd tot de Braak gerekend. De vroegst bekende eigenaar was Adam Adriaan Adriaans Symons ook wel Potmakers geheten 31. Hij verkocht de potterij in 1675 aan Gijsbrecht Dielissen van Loon, die vanaf 1677 de eed aflegde 32. Diens weduwe deed het bedrijf over aan haar zoon Willem Gysbrechts van Loon in Willem overleed in november Zijn weduwepetronella Adriaan Ploegmans werd nu eigenares. Zij overleed in 1761 en krachtens een testament dat maar enige maanden voor het overlijden van Willem zelf was opgemaakt namen de kinderen Gijsbert, Huibert en Adriana Maria van Loon haar plaats in 34. In 1765 waren zij, hoewel niet meer van de jongsten, nog geen van allen ge-

29 3615 trouwd. Een nicht, Maria van Loon, woonde bij hen in 35. Via een tweetal testamenten uit 1770 kwam zij in het bezit van de boedel die zij in 1788 verkocht aan Gerard Dekkers 36. K15. De pottenbakkerij lag aan de oostzijde van de Heuvel en grensde achter langs het hoekhuis Heuvel/Grote Braak in de vorige eeuw, lange tijd bekend als 'Flora' aan de Braak. Als oudst bekende eigenaar staat te boek Adriaan Cornelis Hendriks. Al voor 1660 kwam het perceel in handen van Peter Jansen van Herentals, die nog voor 1677 is overleden. In 1677 en in 1681 legde immers zijn weduwe Adriana Dielissen de zuiveringseed af 37. In 1683 werden de eigendommen overgedragen aan Meeus Cornelis Meeusen van Eekelen en deze was het dan ook die in 1685 de eed af legde 38. Jan Joost van Haren kocht de goederen in Hij was getrouwd met Petronella van der Made en legde het loodje misschien letterlijk op 51jarige leeftijd in De volgende eigenaar was Andries Jansen Crul, die in 1720 gehuwd was met Catharina Andriessen Broekhoven 40. Deze Andries Crul was tevens eigenaar van een potterij, K40, in de huidige Gasstraat 41. De volgende eigenaar, de oudste zoon Jan Andriessen Crul was nog geen 44 jaar oud, toen hij in 1765 overleed; enige maanden voor de dood van zijn vader. Jans weduwe Adriaantje Govert Pals nam de zaak over 42. K33. De plaats waar deze potterij gesitueerd moet worden was de zuidelijke hoek van de Heuvelstraat tegen de Bouwlingstraat. De oudst bekende eigenares was Ida Abrahams Vermeulen, weduwe van JanAdriaan Simons. Zij verkocht de pottenbakkerij in 1713 aanjan Peters

30 3616 Borggraaf, getrouwd met haar dochter Maria Jan Adriaan Simons 43. Jan Borggraaf overleed in 1742 en zijn weduwe rond Haar kinderen Ary, Adam, Abraham en Eva traden nu in haar rechten. Na het overlijden van Adam in 1772 bleven er nog drie eigenaren over en uiteindelijk alleen Eva. De volgende eigenares moet Cornelia Pietercelie zijn geweest en wel uit hoofde van een codicil uit Zij was getrouwd geweest met Jan van Dongen en trouwde in 1793 met Peter van Dongen. Door dat huwelijk werd deze laatste de eigenaar. Op die manier kan de aantekening verklaard worden uit het verpondingboek: 'Nu Peter van Dongen nom[ine] uxoris de weduwe Jan van Dongen by codicil 28 apr. 1790'. In 1802 kocht Willem Rombouts het geheel van 'huys, potterye, schuir ende erve... teynde den Heuvel, de straet [=Bouwlingstraat] west, de Cassaystraat [=Heuvelstraat] noorden.' 45 K40. [oudste: Joost Gerrit Cuypers]Het perceel waarop deze pottenbakkerij stond was gelegen aan de oostzijde van de huidige Gasstraat ter hoogte van de HEMA. De oudst bekende eigenaar was, gezien de belendingen van het perceel, Joost Gerritsen Cuypers. Zijn vrouw legde de potmakerseed af in In 1685 deed hij dat in eigen persoon. Hij was toen deken van het gilde 46. In 1696 staat hij te boek als eigenaar van twee potterijen 47. Adriaan Gorissen van Gils. Hij verkocht de potterij in 1720 aan Andries Cornelissen Broekhoven, die haar op zijn beurt in 1722 doorverkocht aan zijn schoonzoon Andries Jansen Crul 48. Acht maanden na diens dood in 1765 hij was bijna zeventig jaar oud kwam het bedrijf in handen van Pieter Pietersen Smits, een relatief onbekende naam in de

31 3617 pottenbakkerswereld, maar hij was wel in dat jaar met pottersdochter Dingena Adriaans van der Vloot getrouwd! 49 Zij volgde haar man krachtens een testament uit 1765 op, waarna de negen kinderen gezamenlijk aan de beurt kwamen. Door de deling van de erfenis in 1792 viel de potterij aan de oudste zoon Pieter ten deel 50. Hij was eigenaar tot in 1825 brouwer Andries Bierwagen van de Gekroonde Bel de goederen kocht. K41. Op de kaarten van Ad Jongmans, de reconstructie van de oude verpondingkaarten, ontbreekt dit perceel. Gezien de aangrenzende percelen moet het gelegen hebben aan de zuidzijde van de Eerste Kegelstraat. Aan de westzijde en aan de oostzijde ervan lagen in 1696 percelen van Maria Jan Mathijssen (K42 en K39); aan de zuidzijde een perceel van Joost Kuypers (K40). Om een onbekende reden werd de omschrijving van dit perceel in de 18de eeuwse verpondingboeken steeds gebruikt voor perceel R6, gelegen op de noordelijke hoek van de Bakkerstraat en de Prins Frederikstraat! Het zal voor een deel een kwestie zijn geweest van 'een keer fout altijd fout', want de omschrijvingen van alle percelen werden telkens ongewijzigd van een oud in een nieuw verpondingboek overgenomen. Tot in 1810 werd nog steeds gebruik gemaakt van de omschrijvingen van rond De oudst bekende eigenaar van 'K41' was Wouter Geritsen van Haren, of ook wel Verharen. Wouter legde de potmakerseed af in Vermoedelijk is hij voor 1681 gestorven, want zijn naam komt op de latere beëdigingslijsten niet voor 51. Hij zal kinderloos gestorven zijn gezien het grote aantal erfgenamen dat in 1696 'huys, potterij en erve' verkoopt aan een van hen, Joost Gerritsen Verharen 52.

32 3618 Kort nadien zal de huizenlijst van 1696 opgemaakt zijn, want daarin komt deze Joost al voor, zij het als eigenaar van maar een potterij 53. Voor het vervolg zie men bij R6. K42. Deze potterij stond op de zuidelijke hoek van de Gasstraat en de voormalige Eerste Kegelstraat ten naaste bij of ter plaatse van de tegenwoordige RABObank. De vroegst bekende eigenaar was Huibert Peters Verharen die soms Huibert Peters Potmakers genoemd werd en soms Huibert Peters van Raamsdonk. Hij is rond de jaarwisseling getrouwd met Maria Jan Mathijssen die ook getrouwd is geweest met Cornelis Janssen Speelmans. Huibert Peters legde de zuiveringseed af in 1677, zijn weduwe in Dat stemt overeen met de beëdiging van voogd en toeziener over de kinderen uit beide huwelijken op 5 december Clasina of Niclaaske Cornelis Speelmans, een van deze kinderen, huwde met Adriaan Adriaan Jan Arissen [de Jong] en zij werden door erfenis van Maria Jan Mathijssen eigenaars van de potterij in Het bedrijf werd in 1715 door Niclaaske Cornelissen Speelmans, inmiddels weduwe geworden, verkocht aan Cornelis Adriaan Backs 57. Zijn zoon Gerrit Cornelissen Backs staat ook als eigenaar te boek. Maar volgens het verpondingboek moet diens voorganger Joost van Haren zijn geweest!?!. Mogelijk is deze een tijd lang huurder geweest. Hoe dan ook, in 1761 verkochten Gerrit Backs en zijn vrouw Cornelia Jansen Verheyden de potterij aan Willem Willemsen van Berkel 58.Krachtens een testament van 1775 verviel de zaak aan zijn weduwe, Maria Cornelissen Dingemans. Bij akte van 1 Grasmaand (=april) 1803 gingen de eigendommen overop Gerrit Willemsen van Berkel 59.

33 3619

34 3620 K47. Deze potterij lag aan de zuidkant van de Rulstraat op de westkantvan het Schoolstraatje. De eigendomsrechten op deze potterij waren in de 17de eeuw enige tijd over drie partijen verdeeld. Anthonis Hendriks Akkermans en Jacob Wouter Zeeman bezaten ieder een vierdedeel, Margriet Jan Potmakers de helft. Akkermans had zijn vierdedeel gekocht van de erven van Jacob Jan Potmakers in Akkermans en Zeeman verkochten hun parten al voor 1677 aan Cornelis Aart Bartels van Straatsborg 61. Deze weigerde in dat jaar de zuiveringseed af te leggen en het is twijfelachtig of hij dat in 1681 wel deed gezien de plaats van zijn naam aan de rechterkant van het blad waarop de beëdiging werd geregistreerd 62. De voogden van zijn weeskinderen verkochten in 1685 uit de insolvente boedel er waren dus meer schulden dan baten hun helft van de goederen aan Nicolaas Simons Bakx 63. Deze was al in 1681 pottenbakker, misschien als huurder, maar hij weigerde toen de eed af te leggen 64. De weeskinderen verkochten niet alleen de helft van het erf en de opstallen, maar ook de helft van de inventaris, waaronder de helft van 'het wiel', de draaischijf dus. Niet bij de koop inbegrepen waren de voorraden steen en potaarde 65. Bakx, in 1685 overigens wel beëdigd, verkocht dit deel op zijn beurt door aan Marten Adriaan Antonissen Nevens in Door de aankoop van de andere helft, eertijds van Margriet Jan Potmakers en inmiddels in handen gekomen van Jacobus Hendriks van den Dungen en zijn vrouw Maria Peters Struyk, in 1695 slaagde hij er in het hele perceel in eigendom te verwerven 67. Ook Marten Nevens was al jaren voor deze twee aankopen pottenbakker, want hij werd reeds in 1685 beëdigd 68. Hij was getrouwd met potmakersdochter Cornelia

35 3621 Huibert Jan Gijben en overleed in 1732, twee jaar na de dood van zijn vrouw. Ary Marten Nevens volgde zijn vader op, maar niet voor lang; in 1745 verwisselde hij het tijdelijke voor het eeuwige. Het goed viel toen krachtens testament toe aan zijn weduwe Maria Jansen Ketelaar en vervolgens aan haar kinderen bij haar dood in Een van hen, Elisabeth, getrouwd met Adriaan Jan Oomen bleef uiteindelijk als enige eigenares over. Bij een onderhandse deling in 1802 werd haar schoondochter Anna van Kets, weduwe van Adriaan Adriaan Oomen, bedeeld met het perceel. In 1803 verkocht zij het aan Huibert van Hasselt 70. K49. De pottenbakkerij lag aan de Eerste Kegelstraat op de plaats waar deze vanaf de Heuvel gezien naar links, dus naar het westen draaide. De potterij lag in de buitenbocht, aan de rechterkant dus. De oudste eigenaren die tot nu toe gevonden zijn waren de erfgenamen van Gerrit Gerrit Kuypers en Elisabeth Bavelaar. In 1680 verkochten zij het bedrijf aan Jan Cornelissen Crul, die vervolgens in 1681 en 1685 de zuiveringseed aflegde 71. Jan Crul, die in 1677 getrouwd was met de Raamdonkse Francisca Jan Dingemans Brouwers, overleed al voor Zijn weduwe is dan eigenares. 72 Zij overleed voor mei 1727, want toen vond de deling plaats van de nagelaten goederen, waarbij twee kinderen, Dingeman Jansen Crul en Maria Jansen Crul, gezamenlijk de potterij overnamen 73. In 1732 huurde Hendrik Timmermans het bedrijf voor een termijn van zes jaar. Dingeman overleed in 1733 op 46jarige leeftijd. Zoals te doen gebruikelijk werd zijn weduwe, Adriana Maria van Gilskrachtens testament eigenares 74. Ze was toen een maand of vijf inverwachting. In januari 1734 baarde zij een zoontje, ook Dinge-

36 3622 man Crul geheten, en in juli van dat jaar trouwde ze met de dertien jaar jongere Heiliger Stadhouders. In 1750 werd de eigendom overgedragen aan Joanna Dingemans Crul, een dochter uit haar eerste huwelijk 75. Deze verwierf te zelfdertijd ook de andere helft van het perceel uit handen van de erfgenamen van Maria Jansen Crul 76. Eventueel zullen Heiliger Stadhouders en Adriana Maria van Gils de pottenbakkerij voortgezet hebben, want in 1765 hadden zij een walker in dienst 77. Het is ook mogelijk, dat zij toen hun bedrijf uitoefenden in potterij B3 aan de Kruisstraat,die ook in hun bezit was. Joanna Dingemans Crul was in 1744 getrouwd met pottenbakker Govert Schoormans. Deze overleed in 1749 en in 1750 hertrouwde Joanna metpottenbakker Domien Cornelissen Broekhoven ongeveer een maand na de genoemde transacties. Dat tijdstip zal geen toeval zijn geweest. Ook dit echtpaar had in 1765 een walker in dienst 78. In 1791 ten slotte werd hun dochter Liesebet Broekhoven, gehuwd metandries Jansen Stadhouders, eigenares van het geheel bij een onderhandse erfdeling 79. L29. Deze potterij lag in een heel andere hoek van Oosterhout namelijkaan de noordzijde van de huidige Kloosterstraat en wel op de plaats van de 'koekfabriek van Schriek'. De oudst met zekerheid bekende eigenaar was Jacobus Joris Stapel, geboren in 1666 als zoon vanjoris Adriaan Stapel die in 1677 de pottenbakkerseed aflegde 80. Joris verkocht de potterij in 1699 aan Huybrecht Gorissen van Gils, maar behield enige opstallen aan zich 81. Adriaan Alberts van der Vloot, die getrouwd was geweest met de weduwe van deze Huybrecht van Gils, kocht in 1729 deze opstallen van de Stapels en in 1730

37 3623 werd hij ook eigenaar van de potterij 82. Adriaan van der Vloot stierf in 1748 en zijn vrouw, Adriana Wynant Vlamings, in Nu kwamen de gezamenlijke erfgenamen aan bod van wie de op een naoudste, de zoon Wijnand, bij een deling in 1757 de potterij op zijn naam kreeg 83. Wijnand, nog geen 24 jaar oud, zal toch de meest gerede zijn geweest, want hij was ruim een half jaar voordien getrouwd met de meer dan vijftien jaar oudere weduwe van Jasper Broekhoven, te weten Maria Andriessen Crul. Ingevolge een testament van 21 november 1769 werd zij eigenaresse van de potterij, toen Wijnand een paar weken later stierf. Hij was toen amper 36 jaar 84. N25. Deze potterij lag op de noordelijke hoek van de Koestraat en de Leeuwenstraat. Het zou de laatste pottenbakkerij van Oosterhoutworden. Tegenwoordig is hier de 'Schellenboom' gevestigd. De oudst bekende eigenaar was Cornelis Aert Cornelissen en zijn opvolger heette Jan Cornelis Boenders. Vermoedelijk waren zij vader en zoon. De kleinzoon, Cornelis Jansen Boenders legde in 1677 en 1681 de potmakerseed af 85. De dan eerstvolgende eigenaar was Gerard Hendrik Dammers, geborenin 1661 en overleden in Hij was in 1696 al in het bezit van de potterij 86. Zijn weduwe Catharina Jacobs Tack werd bij zijn dood krachtens een testament eigenaresse 87. In 1746 sloeg ook haar laatste uur en Cornelis Dammers, de oudste zoon, nam de zaak over. In 1753 hield hij het voor gezien en verkocht de potterij ten overstaan van schepenen uit den Ouden Hof aan Antonie Jansen van Loon 88. Die koop kan niet los gezien worden van het huwelijk dat Antonie tien dagen tevoren gesloten had met Maria Adriaan Gevers, uiteraard een pottersdochter 89! Zij

38 3624 zou na Antonie's dood volgens hun testament uit 1754 eigenaresse worden en de potterij zou in de familie Van Loon blijven tot zij door Sjef van Loon rond 1940 werd gesloten. R5. Deze potterij lag aan de oostzijde van de Prins Frederikstraat enliep achterlangs het hoekperceel R6 naar de noordkant van de Bakkerstraat. Het verpondingboek noemt Lambrecht Cornelissen van Es als eigenaar, maar deze melding is doorgestreept en er is bovengeschreven Cornelis en Maria Cornelis Huybregts 90. Zij waren ongetwijfeld kinderen van een Cornelis Huybregts die in 1677, 1681 en 1685 de potmakerseed aflegde 91. Deze Cornelis Huybregt Huyberden was in 1660 getrouwd met Maria, een dochter van Cornelis Crul, de eigenaar van de potterij aan de Sint Vincentiusstraat, G11. Cornelis Huybrechts moet voor 1696 gestorven zijn, want dan worden zijn erfgenamen als eigenaren aangeduid 92. De als laatsten overgeblevenen, Cornelis en Maria Huybregts, verkochten de potterij voor schepenen uit den Ouden Hof aan Pieter Adriaans van Dongen in Pieter was in 1727 getrouwd met Maria Jansen van Rossem. In 1765 hadden ze een walker in huis, dus bakten ze potten 94. In 1774 nam hun zoon Adriaan, in de wandeling Ary, weer voor schepenen uit den Ouden Hof, het bedrijf over 95. Vermoedelijk werkte hij in 1765 nog voor zijn vader, want hoewel hij toen al negen jaar was getrouwd had hij nog geen walker 96. De verpondingboeken melden geen wijzigingen meer voor R6. Deze potterij, zo zij al bestaan heeft, lag dan vermoedelijk op de noordelijke hoek van de Prins Frederikstraat en de Bakkerstraat. Het perceelsnummer laat geen

39 3625 andere situering toe. Toch meldt de bijbehorende tekst in het verpondingboek, dat de potterij ligt aan de Kegelstraat 'die noort lyt'. In dat geval zou de nummering iets van K en 'in de veertig' hebben moeten zijn. Raadselachtig! Er is duidelijk sprake van 'interferentie'. Ad Jongmans heeft op zijn kaarten bij R6 'potterij' 97 aangetekend, ongetwijfeld op grond van de tekst in de verpondingboeken. Het kadaster van 1830 meldt op deze plaats geen potbakkerij. Aan de zuidzijde van de Kegelstraat stond in het kadaster wel eenpotbakkerij, maar deze is door Jongmans genegeerd. Hij tekent de percelen nr. K40 en K42 in. K41 slaat hij over. Een mogelijke verklaring voor de verwarring die al voor 1700 zal zijn ontstaan is dat K41 en R6 tussen ongeveer 1670 en ongeveer 1700 in handen waren van dezelfde eigenaren, de Verharens ofwel Van Harens. Dat blijkt uit de beschrijvingen van de belendende percelen waaronder R5. De eigenaren van R6 worden ongeacht of er een potterij stond of niet hier gemeld, zoals die voorkomen in de verpondingboeken. Wat nu volgt, kan dus betrekking hebben op 'K41'. De oudst bekende eigenaar is Joost Gerits van Haren. Zijn opvolger was Gerrit Joost Gerrits van Haren. Hij verkocht in januari 1744de potterij aan Hendrik Schoormans 98. Deze Hendrik Jansen Schoormans is tweemaal getrouwd. Eerstens met Matthea Jansen van Loon in 1744 en met Cornelia Dingeman Loonen in Bij deze vrouw kreeghij voor 16 februari 1791 zeven kinderen. Deze zeven kinderen een achtste kind werd gedoopt op 28 maart 1791 kregen krachtens een testament van eerstgenoemde datum de potterij in eigendom toegeschoven 99. Dat testament zal met enige spoed opgemaakt zijn, want men heeft kennelijk niet kunnen wachten op het laatste

40 3626 kind waarvan 'moeders' heel duidelijk in verwachting was. R9. De potterij lag tussen de Prins Frederikstraat en de Bosstraat even ten zuiden van het punt waar deze bij elkaar kwamen. De oudst bekende eigenaar was Jacobus Rochus van Dongen. De tot nu toe enige gevonden persoon met die naam is in 1673 getrouwd met CorneliaRut Jacobs. Hun kinderen werden gedoopt in de jaren Op de lijsten van de eedafleggingen en in de huizenlijst van 1696 komt Jacobus niet voor onder de pottenbakkers 100. Ook dit goed lag onder den Ouden Hove van Thorn. Christiaan Dekkers kreeg huis, potterij, schuur en maar liefst zeven lopenzaad erf in eigendom overgedragen voor deze laatbank in Het zal de nieuwe eigenaar vooral begonnen zijn geweest om de grond. De opstallen verkeerden in verval. In 1735 kwamen de Oosterhoutse schepenen op inspectie en constateerden dat het huis en verdere 'timmeragiën' zeer bouwvallig waren en niet meer gerepareerd konden worden. Ze waren rijp voor de sloop 101. R38. Dit perceel lag aan de noordzijde van de Rulstraat ongeveer terhoogte van de voormalige wagenmakerij van Van Onzenoort. De oudstbekende eigenaar was Marten Adriaan Nevens, die hier vermoedelijk al in 1685 potten bakte. In dat jaar legde hij de pottenbakkerseed af 102. In 1694 en 1695 zou hij tevens eigenaar worden van de potterij op perceel K47 op de hoek van het Schoolstraatje 103. Zoals we daar hebben gezien overleed Marten in In mei 1733werd zijn zoon Paulus Martens Nevens eigenaar van de potterij bij de deling van de erfgoederen 104. Deze

41 3627 was in 1720 getrouwd met Dingena Jansen Ketelaar en uit kracht van het testament dat zij opgemaakt hadden in 1723 werd zij eigenaresse bij het overlijden van haar man in Dingena overleed in De potterij kwam nu in handen van dochter Johanna Nevens die acht jaar tevoren getrouwd was met Dongenaar Bernard Hendriks Grevers 106. De echtelieden stierven vrij kort na elkaar in 1770 en Bij beide uitvaarten werden enorm veel kaarsen gebrand. Normaal was dat voor een bedrag van zeven gulden, in deze gevallen werd telkens voor 26 gulden verstookt. Zij moeten dus echt in goeden doen zijn geweest. In 1765 hadden zij twee knechten in dienst, maar een walker wordt niet genoemd 107. Wellicht hadden zij de potterij verhuurd. Na de weduwe, die krachtens een testament uit 1760 een goed jaar eigenaresse was geweest, kwamen de twee zonen, Hendrik en Paulus aan bod. De eerste overleed al vrij spoedig. De tweede verkocht de potterij in 1776 aan Jan Antony Oomen 108. R40. De oudst bekende eigenaar van huis, potterij en schuur op ditperceel, dat aan de Vaartstraat lag, ongeveer op de hoek van de huidige Strijenstraat en Statendamweg, was Gijsbrecht HuibregtJan Gyben, getrouwd met pottersdochter Maria Abrahams Vermeulen. Hij heeft al in 1677 de pottenbakkerseed afgelegd en in 1681 was hij deken van het pottenbakkersgilde 109. Gijsbrecht heeft een testament op laten maken in het begin van Eind 1730 respectievelijk begin 1731 werd dat geëffectueerd 110. Zijn kinderen Jan Gijsbrechts op de Vaart (ook wel Jan Gyben envaartstraten genoemd) en Elisabeth Gijsbrechts lieten het perceel bij de boedelscheiding op naam zetten van hun broer Huibrecht Gijsbrechts Ver-

42 3628 hulst. We zien hier een typisch voorbeeld van de uiteenlopende benaming van lieden uit een en hetzelfde gezin. Huibrecht Verhulst is niet lang pottenbakker gebleven. In 1743 werd het perceel verkocht aan Peter Adriaan Brouwers 111. In het verpondingboek van omstreeks 1750 wijst niets er op dat er toen nog een potterij stond. Enige zoons van Verhulst, in 1765nogal eens 'Verhuijst' genoemd, waren toen als knecht werkzaam bijandere pottenbakkers. R72. Dit perceel waarop een huis, een klein huis, een potterij en eenschuur stonden lag tussen de Bosstraat en de Torenstraat tegen debakkerstraat. De vroegst bekende eigenaar was Andries Peters Crul,geboren in 1691 als zoon van Peter Andriessen Crul en diens eerste vrouw Maria Cornelissen Liefmans. Van hen zijn geen pottenbakkersactiviteiten bekend. Het is nog niet duidelijk, hoe Peter in het bezit gekomen is van de potterij. Hij was in 1717 getrouwd met Anna Maria Jansen Klink. In 1734 is er een nieuwe schuur gebouwd bij de overige opstallen op zijn perceel 112. Toen Peter begin 1769 stierf was hij 77 jaar oud. Voor een pottenbakker was dat een hoge leeftijd. Nog geen maand voor zijn dood werd een testament opgemaakt waarin Anna Maria Klink als eigenaresse werd aangewezen 113. Later vererfden de goederen op haar kinderen en bij plaatsvervanging enige van haar kleinkinderen. Bij de boedelscheiding in1788 werd Anna Andriessen Crul, de jongste dochter, eigenares 114. Tot zover de pottenbakkerijen, eenentwintig in getal, die in Oostmiddelwijk gevonden zijn, waarvan er twee, R9 in 1735 enr40 tussen 1743 en 1750 te gronde zijn gegaan. Waarschijnlijk zijn er in de periode 1696 nog enige meer

43 3629 verdwenen, maar die zijn ten gevolge van het ontbreken van een verpondingboek uit die periodezo goed als spoorloos. Westmiddelwijk telde drie van dergelijke bedrijven. B3. Deze potterij lag op de noordelijke hoek van vroegere Kruisstraat en de Pottebakkersstraat. De oudst met enige zekerheid bekende zal Abraham Gerits Vermeulen geweest zijn. Hij had tenminste vijf kinderen; vier dochters en een zoon. Twee van de dochters trouwden met een potmaker: Ida met Jan Adriaan Symons; Maria met Gijsbrecht Huibrecht Jan Gyben. Vader Abraham legde in 1677 nog de zuiveringseed af. In 1681 en 1685 deed dat zoonlief Cornelis, van wie vaststaat, dat hij deze potterij in bezit had 115. Cornelis is tweemaal getrouwd. Uit zijn tweede huwelijk met MariaJansen Keij werd een zoon Abraham geboren in Samen met zijn noeder die uit kracht van een testament van 1715 eigenares was geworden verkocht hij in 1723 de potterij aan Dingeman Jansen Crul, die we al tegen zijn gekomen bij het onderzoek naar K49 in de Kegelstraat 116. In 1733 werd Adriana Maria van Gils, zijn weduwe, eigenares 117. In 1734 hertrouwde zij met Heiliger Stadhouders, die krachtens hun testament van 1758 bij haar overlijden in 1772 de potterij in handen kreeg 118. Zij hadden een walker in dienst in de jaren Heiliger was dus daadwerkelijk potmaker. Toen hij eenmaal uit de tijd was, werd hun dochter Maria Stadhouders eigenares. Zij verkocht de potterij in 1793 aan Jan Govert Schoormans 120. In 1811 was zijn zoon Govert pottenbakker.

44 3630 C1. Deze potterij lag op de hoek van de Koningsdijk en van wat indertijd de Kruisstraat heette en tegenwoordig Pottebakkersstraat. De oudst bekende eigenaar was Matheus Adriaan Nevens, een broer van Marten, die onder meer betrokken was bij R38 in de Rulstraat. Matheus legde in 1681 en 1685 de potmakerseed af 121. Zijn dochter Adriana, geboren in 1692 en getrouwd met Jan Jaspers van Loon in 1713 volgde haar vader op. Ze overleed al voor 1732, want in dat jaar hertrouwde Jan van Loon met Catharina Antonissen Pals. De zes kinderen van Jan Jaspers van Loon en Adriana Nevens erfden de potterij van hun moeder en bij de erfdeling in 1750 viel het geheel toe aan een van hen, Arnoldus van Loon 122. Een ander kind,antonie van Loon zou enige jaren later de potterij in de Leeuwenstraat, N25 kopen 123. Arnoldus was in 1739 getrouwd met Maria Antonissen Planken en zij lieten een testament opmaken in Na de dood van haar ouders werd hun dochter Anna Maria van Loon, echtgenote van Jan Peters de Wit, hun laatstgeboren en nog enig in leven zijnde kind, eigenares. In 1806 kocht Hendrik Floris Akkermans de potterij 124. C94. Deze potterij stond op de noordelijke hoek van de Havenweg, tegenwoordig Statendamweg, en de Pottebakkersstraat. De oudst bekende eigenaar was Gijsbert Peters Crul. Hij legde de potmakerseed af in 1681 en in Gijsbert is tweemaal getrouwd, achtereenvolgens met Petronella Oomens en Maria Adriaans Horevoets. Hun erfgenamen hebben de potterij in 1725 verkocht aan Adriaan DirkGevers, getrouwd met Maria Huibert Biestraten 126. Maria overleed als laatste van het tweetal in Hun dochter Agatha kreeg bij de boedel-

45 3631 scheiding in hetzelfde jaar de potterij toebedeeld. In 1802 werd het perceel gekocht door Nicolaas Huibert den Dekker. Hij was geen pottenbakker 127. Over pottenbakkers. Na het overzicht van de pottenbakkerijen mogen hier nog enige algemene gegevens volgens over de Oosterhouse pottenbakkers. Vele malen is vastgesteld, dat de pottenbakkers vroegtijdig overleden. Het aantal weduwen in het bovenstaande overzicht is dan ook legio, terwijl het aantal tweede huwelijken door pottenbakkers zelf beperkt is. Het pottenbakkersambacht moet ongezond zijn geweest. Nu weten we, dat zij indertijd werkten met giftig materiaal ten behoeve van het glazuur, waardoor ze loodvergiftiging opliepen. Zij noemden dat spul, dat we meermalen in inventarissen en andere rechterlijke akten zijn tegengekomen, potlood: 'letterlijk' lood voor de potten. Er is doorlopend sprake van testamenten, maar er is niet nagegaan of dat er duidelijk meer waren dan bij andere min of meer welgestelden. Welgesteld waren de pottenbakkers. Dat blijkt onder meer uit de bedragen die werden betaald voor het waslicht, het kaarsengeld, bij hun uitvaart in de St. Jan 128. In die tijd dus in de kerkschuur in de hoek tussen de Rulstraat en de Prins Frederikstraat. Het tarief voor heel waslicht bedroeg zeven gulden; voor half waslicht drie gulden en tien stuivers. Deze bedragen werden doorgaans besteed. Bij de uitvaarten van de pottenbakkers lag dat duidelijk anders. Bescheiden waren nog de bedragen voor waslicht voor Antonie Broekhoven in juli 1732 en zijn weduwe Maria Snijders op 23 april 1763 namelijk f 10. en f 7. Bij de uitvaarten van Willem Gysberts van Loon en zijn weduwepetronella Ploegmans op

46 november 1756 en 8 februari 1761 waren de bedragen telkens f 18. Voor Joost van Haren en zijn vrouw werd in oktober 1732 resp. in juni 1732 per uitvaart f 15. betaald. Bij Adriaan Marten Nevens en zijn weduwe Maria Jansen Ketelaar in 1745 en 1766 vinden we bedragen van f 20, en f 26. Ook bij het echtpaar Bernard Grevers en Joanna Nevens werd in 1770 en in 1771 telkens voor f 26. verstookt. Vooralsnog spant het bedrag gevonden voor Andries Peters Crul op 28 januari 1769 de kroon: f 31,. Dat het ook wel eens minder kon in pottenbakkerskringen blijkt uit de waslichtbedragen voor Gerrit Bakx en zijn weduwe Cornelia Verheyden in 1766 en In beide gevallen bedroeg het waslicht drie gulden en tien stuivers: half licht dus. Maar zij hadden hun potterij dan ook al in 1761 verkocht. Ook de bedragen betaald voor het 'luigeld' bij de begrafenissen lag een stuk boven het gemiddelde. Het aantal begrafenissen in de kerk in plaats van op het kerkhof was aanzienlijk groter. Enkele malen hebben we de afkortingen 'monsr' of 'sr' gezien bijpottenbakkers, ondermeer bij Adriaan Oomen, bij gelegenheid van zijn begrafenis in Hoe groot hun bedrijven waren is moeilijk te schatten. Voor de verpondingen werden ze vrijwel alle op eenzelfde tarief gesteld. Dat kan samengehangen hebben met productiebeperkingen vanuit het gilde. Het aantal inwonende knechten de uitwonende zijn in de gemaallijsten natuurlijk niet te vinden was doorgaans niet groter van een of twee. Uit vergelijking van lijsten uit verschillende jaren blijkt, dat de knechten vaak ingehuurd werden voor de termijn van een jaar. Ze duiken in veel gevallen weer op bij andere pottenbakkers. De jongste knechten waren altijd de 'walkers'. In veel gevallenwaren ze nog geen zestien jaar oud. Frans van den

47 3633 Bliek was in 1765 nog geen 14 jaar oud; Lambert Sinjoor nog geen 12; Hendrik de Hoog 12 jaar, Antonie Koreman 15. Naar het zich laat aanzien behoorde zeker de helft tot deze leeftijdscategorie in Ook de walkers werden in principe voor een jaar ingehuurd. Soms dienden ze twee termijnen bij dezefde 'potmakersbaas'. Juist aan de vermelding van de walkers, die niet veel verdiend zullen hebben, is het te danken, dat voor de jaren 1765 en volgende de pottenbakkers opgespoord konden worden. Conclusie. Dit onderzoek is niet meer dan een opzet voor een studie naar het pottenbakkerswezen in Oosterhout in de late 17de en in de 18de eeuw. Door het wegvallen van een bron, een verpondingboek Oostmiddelwijk , maar ook door een gebrek aan tijd een half jaar is beslist te kort gebleken en door in het verre verleden gemaakte fouten, is het resultaat niet feilloos. Bij de tientallen potterijen en de honderden bijbehorende namen kan men in dit kort bestek trouwens niet veel meer dan het raamwerk leveren. En dat is bij deze gebeurd. Jan Broeders, juni 2004.