9. Luchtkwaliteit en open groene ruimte in Antwerpen

Transcriptie

1 9. Luchtkwaliteit en open groene ruimte in Antwerpen Daan Van Brusselen & Wouter Arrazola de Oñate Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) is luchtvervuiling verantwoordelijk voor 7 miljoen doden per jaar. In ontwikkelingslanden is indoor air pollution (door verbrandingsprocessen binnenshuis: koken op dieselvuurtjes et cetera) vaak de schuldige, maar in westerse landen gaat het vooral om outdoor air pollution. 1. Verkeersgerelateerde luchtvervuiling Ontploffingsmotoren van zowel auto s, vrachtwagens, motorfietsen en schepen stoten vervuiling uit, een complex mengsel van honderden toxische bestanddelen. De WHO heeft luchtvervuiling in haar geheel zelfs als kankerverwekkend benoemd. Voor kankerverwekkende stoffen bestaat geen gezonde limiet. De regel geldt: zo weinig mogelijk en het liefst niets. De negatieve gezondheidseffecten van luchtvervuiling zijn sterk en divers. Langdurige blootstelling vermindert de uiteindelijke levensverwachting en doet het aantal vroegtijdige overlijdens toenemen. Daarnaast is er een causaal verband tussen luchtvervuiling en longkanker en nemen respiratoire aandoeningen toe bij kortstondige pieken in vervuiling. Zo worden bij astmapatiënten aanvallen frequenter en ernstiger. Er is ook een verband tussen luchtvervuiling en de groeivertraging van de foetus bij zwangere vrouwen, en een laag geboortegewicht van pasgeborenen.

2 128 Luchtkwaliteit en open groene ruimte in Antwerpen We zien ook een verminderde longinhoudsgroei en een tragere en minder goede cognitieve ontwikkeling bij opgroeiende kinderen. Bij kinderen met een familiale voorbeschiktheid is er een causaal verband met het ontstaan van astma. Ten slotte leidt vervuilde lucht tot meer hart- en vaatziekten, hartinfarcten, hoge bloeddruk, stollingen en trombose. De gevaarlijkste bestanddelen voor de gezondheid zijn het minder bekende ultrafijne stof, roet en stikstofoxiden (NOx), die sterk aan lokaal verkeer gerelateerd zijn. Net omdat ultrafijn stof zo klein is, dringt het zeer diep door in de longen, en van daaruit zelfs in de bloedbaan. Op dit moment is een werkgroep van de WHO bezig de aanbevolen limieten te herzien. De limietwaarde voor NOx zal omlaag gaan. Hiermee moet in toekomstige projecten rekening gehouden worden. 2. De luchtkwaliteit in Antwerpen Milieuvervuiling is in Vlaanderen verantwoordelijk voor 8 procent van de ziektelast. Driekwart daarvan wordt door verkeersgerelateerde luchtvervuiling veroorzaakt. De Clean Air for Europe-studie (CAFE) gaf al aan dat de gemiddelde levensverwachting in ons land met dertien maanden daalt ten gevolge van luchtvervuiling. In Antwerpen zou dat rond de twee jaar liggen. Luchtvervuiling wordt niet enkel door verkeer veroorzaakt, ook huishoudens (hout stoken) en industrie zijn belangrijke oorzaken. Een groot percentage van de grofste deeltjes in het geheel van luchtvervuiling komt zelfs van buiten Vlaanderen aanwaaien. Een volledige overkapping van de Ring zal dus niet alle luchtvervuiling oplossen. Daarnaast zijn zeker nog andere acties noodzakelijk. Toch zal een vermindering van de uitstoot door verkeer voor de buurten net naast de ring zeer gunstige gezondheidseffecten hebben en veel kosten uitsparen. Een aanzienlijk deel van de voor de gezondheid gevaarlijkste bestanddelen van luchtvervuiling (ultrafijn stof, NOx en roet) is afkomstig van lokaal verkeer. Zelfs al zijn de verschillen niet heel groot, kleine concentratieverschillen langs een drukke weg maken een groot verschil op het vlak van volksgezondheid als er vlak bij die weg een grote populatiedichtheid is. Net omdat zo veel mensen naast de ring wonen zal de impact op hun gezondheid groot zijn. De OESO en de Wereldgezondheidsorganisatie berekenen de economische kost van de gezondheidsimpact van luchtvervuiling in België op 17,7 miljard euro per jaar data/assets/pdf_file/0008/276956/pr_economics-annex_en.pdf?ua=1.

3 Luchtkwaliteit en open groene ruimte in Antwerpen 129 Ze stellen dat voor landen als België (klein, dichtbevolkt, veel drukke snelwegen) minstens 50% van die kost door transport en verkeer wordt veroorzaakt. Het is duidelijk dat een beperking van de luchtvervuiling economische besparingen met zich zal meebrengen. Antwerpen wordt bijzonder zwaar getroffen. In de grootste stad van Vlaanderen loopt de hoger beschreven daling van de levensverwachting door luchtvervuiling volgens de CAFE-studie op tot een drietal jaar. De historische ligging van de Antwerpse ring, die door het hart van de stad loopt, is de oorzaak van dat enorme effect op de gezondheid. De ring concentreert het verkeer van heel de metropoolregio midden in de stad. Dagelijks passeren voertuigen (waarvan 27% vrachtwagens = ) doorheen de stad; 82% hiervan is doorgaand verkeer. Al die voertuigen scheren door een gebied waar de populatiedichtheid oploopt tot inwoners/ km mensen wonen in de kritische 1500-meterzone van de ring. Binnen de 500-metergevarenzone liggen 55 scholen, ziekenhuizen en ouderlingentehuizen. 12 scholen en 75 kinde r crèches liggen in de zone waar de gemiddelde concentraties fijn stof de Europese norm overschrijden. Metingen tonen aan dat de lucht in verscheidene Antwerpse scholen de aanvaardbare normen overschrijdt, vooral ten gevolge van lokale verkeerssituaties die zich enten bovenop de achtergrondvervuiling in de stad. In een notendop: drie grote knelpunten in Antwerpen: Permanente luchtvervuiling, deels als gevolg van het doorgaande verkeer op de ring en deels door lokaal verkeer, binnen en buiten de ring; Een groot aantal kwetsbare inwoners leeft in de onmiddellijke nabijheid van de ring; In verscheidene scholen overschrijdt de luchtkwaliteit de aanvaardbare normen, vooral als gevolg van lokale verkeerssituaties die zich enten bovenop de achtergrondvervuiling in de stad. Wat wordt wereldwijd aangeraden? Een recente serie publicaties over urbanisme, transport en gezondheid in het gerenommeerde wetenschappelijke tijdschrift The Lancet 2 beveelt het volgende aan: geef prioriteit aan niet-gemotoriseerd i.p.v. gemotoriseerd transport; scholen, opleidingsinstituten en woningen moeten ver van drukke verkeerswegen gelokaliseerd zijn, en andersom; privaat gebruik van gemotoriseerde vervoersmiddelen moet ontmoedigd worden. 2. Urban design, transport, and health. The Lancet Published: September 23, series/urban-design.

4 130 Luchtkwaliteit en open groene ruimte in Antwerpen Dat die acties ook efficiënt zijn, wordt aangetoond door het feit dat op autoloze zondagen de concentratie roet in de lucht plots met 50% daalt. Een studie uit California ziet dan weer een verbetering van de gezondheid bij een vermindering van de luchtvervuiling. 3 Dat bewijst dat het kan en dat het werkt. Het invoeren van een lage-emissiezone (LEZ) zoals de stad Antwerpen die gepland heeft, zal een verbetering van de NOx-concentraties als resultaat hebben, maar zal het NOx-probleem zeker niet oplossen. Het is nog onzeker hoe groot de verbetering zal zijn. In andere steden werd gemeten dat de reducties door een LEZ veel minder zijn dan verwacht (mede door de fraude bij autoconstructeurs die wagens indelen in bepaalde EURO-klassen terwijl ze in realiteit niet aan die eisen voldoen). Daarom werken vele steden op dit moment al aan ultralage-emissiezones. 3. Wat kunnen we doen in Antwerpen? De recente consensus in The Lancet raadt aan om zo veel mogelijk gebruik te maken van lokale kennis en contextspecifieke studies. Over Antwerpen zijn enkele gedetailleerde studies beschikbaar: Onderzoek uit 2016 door de VUB, de UA en de KUL op 2000 meetpunten in Antwerpen stad 4 geeft een uniek gedetailleerd beeld van NOx-concentraties verdeeld over de stad. Op 45 procent van de meetpunten in mei 2016 werd de norm voor stikstofdioxide van de WHO overschreden. De bijdrage van de Ring op de NOx- concentraties werd gevonden tot op 1000 meter afstand van die ring (zie Figuur 1). Onderzoek naar de Ring en een eventuele overkapping uit 2015 door UGent, UHasselt, KUL, VITO en VRGT 5 toont dat de PM 2,5 - en NO -waarden significant 2 kunnen dalen door een volledige overkapping. Hierdoor zouden jaarlijks 21 doden vermeden kunnen worden en zou de longfunctie van kinderen er significant op vooruitgaan in 356 scholen in die eerste 1500 meter rond de ring. Die 21 doden zijn slechts het topje van de ijsberg: het betekent dat er veel minder mensen met chronisch longlijden zouden zijn, minder doktersbezoeken, minder mensen die naar de spoedafdeling moeten. Dat zal ook fors voelbaar zijn in de kosten van de gezondheidszorg. 3. Gauderman (2007) en Gauderman (2015). 4. Meysman F, Samson R, Huyse H et al. (2016). 5. Van Brusselen D, Arrazola de Onate W, Mahieu B, Vranckx S, Lefebvre W, Janssens S, Nawrot T, Nemery B, Avonts D. Health Impact Assessment of a Predicted Air Quality Change by Moving Traffic from an Urban Ring Road into a Tunnel. The Case of Antwerp, Belgium. PLoS One 2016; 11 (5).

5 Luchtkwaliteit en open groene ruimte in Antwerpen 131 Figuur 1 Bijdrage van de ring op de Nox-concentraties Figuur 2 Voorspelde verbetering van de PM 2.5 -concentratie in Antwerpen met een volledige overkapping van de ring. (Van Brusselen et al. Plos One, mei 2016)

6 132 Luchtkwaliteit en open groene ruimte in Antwerpen Figuur 3 Piramide van effecten op de gezondheid die verband houden met luchtvervuiling (Künzli N., Perez L., Rapp R. Air Quality and Health. European Respiratory Society Report 2010) Ernst van de gezondheidseffecte Deel van de benadeelde bevolking 4. Wat kunnen we doen aan de ring? Europese experts van SEFIRA (een wetenschappelijk onderzoeksprogramma omtrent luchtkwaliteitsbeleid) die in 2014 Antwerpen bezochten wezen erop dat de meest schadelijke emissies door onder meer lokale maatregelen kunnen teruggeschroefd worden. De recent herziene richtlijn door het Agentschap Zorg & Gezondheid voor de uitvoering van een gezondheidsimpactsstudie betreffende verkeersdragende structuren 6 bevat een wetenschappelijke consensus tussen alle diensten, agentschappen, instituten, wetenschappers met ervaring in het domein van gezondheid en luchtvervuiling in Vlaanderen. Er werden minimale vereisten gesteld voor voldoende spatiale of ruimtelijke resolutie om de gezondheidsimpact zo zorgvuldig mogelijk in te schatten. Zo werd beslist om de concentratieverschillen in vervuiling in acht te nemen tot op 1500 meter van de wegas. Er werd ook voorgesteld om rond tunnelmonden 7 een grote afstand in 6. VITO Technum voor Agentschap Zorg & Gezondheid Ontwikkelen van een methodiek die de gezondheidsimpact in kaart brengt van infrastructuurprojecten die wegverkeer dragen of genereren. December Maiheu et al., 2015.

7 Luchtkwaliteit en open groene ruimte in Antwerpen 133 rekening te brengen (min. 1 km) om de gezondheidsimpact te berekenen. Dat komt door de sterke luchtstroming uit de tunnelmond en de relatief hoge concentratie aan luchtpolluenten (polluenten die zich in de tunnel bevinden concentreren zich nu rond de tunnelmond). Die lokale en Vlaamse bevindingen stemmen overeen met internationale studies: In California zag men gezondheidseffecten door verkeersvervuiling tot op maximum 1500 meter van een drukke weg. 8 In Duitsland onderzocht men 2860 kinderen van 4 jaar en 3061 kinderen van 6 jaar. Astma en allergieën kwamen meer voor bij kinderen die tot op minstens 1000 meter van een drukke verkeersweg leefden. 9 Zowel lokale wetenschappelijke bevindingen, de Vlaamse consensus als internationale studies zijn heel duidelijk over het belangrijke verband tussen de afstand van populatie (wonend, werkend, school, sport, zorg...) en de bronnen van vervuiling door verkeer. In het drukbevolkte Antwerpen is dat extra van belang gezien de densiteit van de populatie, die risico loopt en omdat reeds grote nieuwe ziekenhuizen, nieuwe sportaccommodatie, scholen en nieuwe woonbuurten in de steigers staan. Met die algemeen aanvaarde factor afstand tot de bron van vervuiling moet in de toekomst rekening gehouden worden bij de inplanting van tunnelmonden of niet-overkapte drukke wegen. De luchtkwaliteit in de tunnels zal slecht zijn. Daarom is ondertunneling alleen niet voldoende. De helft van alle grof stof dat door verkeer wordt uitgestoten is niet afkomstig van de emissies van verbrandingsmotoren, maar van wrijving door gebrekkige remmen, versnellingen, banden, wegdek. Hier zal elektrificatie van het wagenpark niets aan veranderen. Ook de CO 2 -uitstoot en klimaatopwarming moeten in acht genomen worden, alsook de gevolgen en kosten van verkeersongevallen en doden. Daarom moet ongetwijfeld werk gemaakt worden van een absolute vermindering van het wagen- en vrachtwagenverkeer Groene ruimte Gezien meer dan de helft van de wereldbevolking vandaag de dag in steden woont, is meer groene openbare ruimte daar levensnoodzakelijk. De Kaunas-studie in Litouwen toonde aan dat meer dan 350 meter van groene ruimte wonen het aantal hartinfarcten met 20% verhoogt. Meer dan 630 meter van een park of bos wonen zorgt zelfs voor een toename van 36%. Dat is geen verhaal van groenen, dat is wetenschap. 8. Gauderman 2007 en Gauderman Morgenstern et al. AJRCCM 2008.

8 134 Luchtkwaliteit en open groene ruimte in Antwerpen Het wordt steeds duidelijker dat bomen ervoor zorgen dat mensen langer, gezonder en gelukkiger leven. In de Verenigde Staten kunnen jaarlijks 6,8 miljard gezondheidszorgkosten vermeden worden door de aanwezigheid van bomen, volgens onderzoek van David Nowak in Environmental Pollution, Qua volksgezondheid zijn bomen in stedelijke gebieden veel belangrijker dan bomen op het platteland. Elke boom verwijdert proportioneel meer fijn stof in gebieden waar de bevolkingsdichtheid hoog is, en de gezondheidsimpact van de captatie van luchtvervuiling door bomen is het hoogst in stedelijke gebieden Geluid De gevolgen van geluidsoverlast zijn sluipend: slaapverstoring, hart- en vaatziekten, leerstoornissen... De door de WHO en de EU voorgeschreven aanvaardbare geluidsniveaus worden in Antwerpen nergens binnen de kilometer van de ring gehaald. Een reden te meer dus om verkeer in drukbevolkte straten te beperken. 5. Conclusie Met jaarlijks 7 miljoen doden door slechte luchtkwaliteit heeft luchtpollutie de grootste gezondheidsimpact van alle milieufactoren. Dat is een globaal probleem, maar moet op héél veel plekken lokaal aangepakt worden. Think local, act global! Lage-emissiezones helpen in beperkte mate, maar vooral een volledige (anders komt alle luchtverontreiniging er weer uit aan de tunnelmonden) overkapping van de ring, zoals voorgesteld in Ringland, zijn erg goede voorbeelden van die stelregel. Een drastische mentaliteitsomslag is aan de orde. De prioriteiten moeten worden omgekeerd. Geen voorrang aan capaciteitsuitbreiding en een paar luttele minuten tijdswinst, maar gezondheid en leefbaarheid op de eerste plaats. Dat kan onder meer door verkeer te beperken, te vertragen en te sturen. Er is een ambitieus overheidsbeleid nodig, een totaalplan zoals in Kopenhagen, met parkeerterreinen aan de rand van de stad, openbaar vervoer (met één kaartje dat bruikbaar is voor alle trams, bussen en treinen in heel Denemarken) en fietsverkeer dat op elkaar afgestemd is. Verder stelt het Europese milieuagentschap dat 10 bomen per hectare al voor een meetbaar verschil in luchtkwaliteit zorgen. Buiten het feit dat lokale infrastructurele maatregelen zoals Ringland qua stadsontwikkeling zeer goed scoren, toont de medische literatuur aan dat een oplossing die én geluid én vuile lucht uit de urbane omgeving bant, strikt noodzakelijk is.

9 Luchtkwaliteit en open groene ruimte in Antwerpen 135 Luchtkwaliteit en groene ruimte in een notendop Modal shift: gemotoriseerd verkeer (nu 70%) verminderen ten voordele van fietsverkeer of openbaar vervoer. In navolging van steden als Kopenhagen (83% van de verplaatsingen met fiets of openbaar vervoer) Vermindering en sturing van verkeer (vooral vracht- en dieselverkeer), bv. door lage-emissiezones of trajectsturing Snelheid verminderen (van 120 naar 90 km/u) kan elementair koolstof met 30% doen dalen en PM 2.5 met 10% in de eerste 100 meter. Ruimtelijke ordening in aangetaste regio s sturen (bv. woonwijken, scholen, crèches, wijkgezondheidszorgcentra en ziekenhuizen op meer dan 500 meter van de verkeersas houden) Dieselfilters Open groene ruimte creëren. Opportuniteiten zoals het groen maken van zones van open ruimte die een nieuwe bestemming krijgen, mogen niet worden gemist. Een Park Spoor Oost, naar analogie met Park Spoor Noord, in een van de dichtstbevolkte gebieden van Antwerpen, is een noodzaak. Bomen in alle straten zijn aangewezen. Ringland, een maximale overkapping geïntegreerd in een mobiliteitsoplossing die doorgaand verkeer van stadsverkeer scheidt. Een kleiner aantal aangepaste tunnelmonden op strategische plekken verder weg van de stad is aangewezen gezien emissies naar de tunnelmonden verplaatst worden. Er wordt tevens 430 hectare nieuwe ruimte gecreëerd in de stad, beschikbaar voor stadsontwikkeling, groene ruimte...

10