CULTUUR GEEFT PROVINCIES EEN GEZICHT

Transcriptie

1 OVERHEIDSBELEID CULTUUR GEEFT PROVINCIES EEN GEZICHT PROVINCIAAL BELEID VOOR ACTIEVE CULTUURPARTICIPATIE MARLIES TAL In 2014 leken de provincies niet langer beleid te voeren op het gebied van actieve cultuurparticipatie. 1 In 2015 besteedden de provincies gezamenlijk zo n 23% minder aan cultuur dan in 2011, wat ook de culturele infrastructuur voor actieve cultuurparticipatie raakte. 2 Maar inmiddels zijn in 2015 de Provinciale Statenverkiezingen geweest en is door de provincies opnieuw een koers bepaald. Een koers die ze verwoorden in coalitieakkoorden en cultuurnota s. 3 Welke plaats krijgt actieve cultuurparticipatie daarin? Zijn de provincies in 2016 nóg minder zichtbaar op dit terrein of hebben ze juist een comeback gemaakt? 76

2 ROL VAN PROVINCIES Wettelijk gezien heeft de provincie geen verplichtingen ten aanzien van actieve cultuurparticipatie. In zijn advies over de infrastructuur voor actieve cultuurparticipatie Meedoen is kunst (2014) riep de Raad voor Cultuur de provincies op wel hun verantwoordelijkheid op dit terrein te nemen. De Raad zag voor de provincies de volgende rollen weggelegd: neemt actief verantwoordelijkheid als dit het lokaal belang overstijgt; initieert, stimuleert en coördineert bovengemeentelijk op regionaal niveau rondom diversiteit en spreiding, rondom promotie en vindbaarheid; biedt ondersteuning bij deskundigheidsbevordering. In reactie op het advies van de Raad voor Cultuur onderschreef ook de Raad van twaalf de bundeling van veertien provinciale instellingen voor kunst en cultuur dat de provincies een belangrijke meerwaarde kunnen hebben voor de infrastructuur voor actieve cultuurparticipatie. Ook de provincies zien voor zichzelf wel degelijk een rol weggelegd binnen de culturele infrastructuur. De leidraad Kompas2020 van het Interprovinciaal Overleg (IPO) uit 2014 noemt culturele infrastructuur en monumentenzorg een van de zeven kerntaken van de provincie, zonder daarin overigens apart melding te maken van actieve cultuurparticipatie. Cultuur heeft volgens het IPO namelijk een belangrijke rol voor de samenleving. In deze tijd van internationalisering groeit de behoefte aan regionale culturele identiteit. Culturele voorzieningen zijn daarnaast een belangrijke vestigingsfactor en van economische betekenis. Ook draagt cultuur bij aan gelijke kansen voor iedereen. De provincies stellen zich dan ook als opgave om een actief beleid te voeren op het gebied van culturele identiteit en om samen met het Rijk, de gemeenten en andere betrokken maatschappelijke partijen zorg te dragen voor de culturele infrastructuur. IN DE CULTUURNOTA S DICHTEN IN FEITE ALLE PROVINCIES ZICHZELF EEN VERBINDENDE ROL TOE DE PROVINCIE ALS GROTE VERBINDER Hoe pakken de provincies deze voornemens en adviezen op? In de cultuurnota s dichten in feite alle provincies zichzelf een verbindende rol toe. Dat is ook in lijn met de bredere en flexibelere rolopvatting die provincies voor zich zien: dé regionale belangenbehartiger signaleert, agendeert, inspireert, formuleert een visie en biedt ondersteuning. Sommige provincies leggen dit vast in overeenkomsten met gemeentelijke overheden, zoals Gelderland en Utrecht dat doen in cultuurpacten of Zeeland in regionale arrangementen. Overijssel en Gelderland sloten bovendien een cultuurconvenant voor Oost-Nederland. Deze afspraken krijgen verder vorm in bovenlokale ondersteuning van activiteiten op het gebied van cultuurparticipatie zoals de Week van de Amateurkunst, maar ook afstemming van voorzieningen waarbij het principe van ieder voor zich opzij wordt gezet en iedere gemeente voorziet in een deel van het voorzieningenniveau. Ook Noord-Brabant stelt zich een gezamenlijk actieprogramma met de gemeenten voor buitenschoolse cultuureducatie ten doel. Daarnaast zijn er provincies die met speciale programma s en subsidieregelingen actieve cultuurparticipatie stimuleren en ondersteunen. Friesland zet in op cultuurparticipatie met een concrete stimuleringsmaatregel voor lessen in dans, muziek en toneel. In de aanloop naar Culturele Hoofdstad 2018 wil de provincie het bereik vergroten zodat 77

3 méér kinderen en volwassenen in aanraking komen met kunst en cultuur. De provincie Overijssel kiest met name voor het verbinden van mensen, organisaties en overheden die zich inzetten voor cultuurparticipatie. Daarnaast biedt de provincie samen met de provincie Gelderland en het VSBfonds betere ondersteuning voor individuele personen met creatieve ambities. En Noord-Brabant stimuleert de oprichting van lokale Jeugdcultuurfondsen en ondersteunt het amateurveld, met als doel een aansprekend en laagdrempelig aanbod van amateurkunstactiviteiten. 78 DE EERSTE VERANTWOOR- DELIJKHEID VOOR DE AMATEURKUNSTEN LIGT BIJ DE GEMEENTEN OVERIGENS IS NOG VEEL ONDUIDELIJK OVER DE GEVOLGEN VAN DE TWEEDELING TUSSEN STAD EN REGIO TWEEDELING TUSSEN STAD EN REGIO Een thema waar de provincies vanuit hun bovenlokale positie extra aandacht aan besteden is de toenemende tweedeling tussen het voorzieningenniveau in stad en regio. Cultureel kapitaal en de aanwezigheid van cultureel erfgoed zijn belangrijke factoren voor welvarende en aantrekkelijke steden. Er is sprake van een zichzelf versterkend mechanisme: de gespecialiseerde culturele voorzieningen in de steden zijn medebepalend voor de vestigingskeuze van nieuwe, veelal hoger opgeleide bewoners. Die scheppen op hun beurt weer een gunstig vestigingsklimaat voor (internationale) bedrijven. Op het platteland daarentegen daalt het opleidingsniveau, neemt de economische dynamiek af en de vergrijzing juist toe. De gevolgen van de bezuinigingen in de cultuursector zijn het meest merkbaar in dunbevolkte regio s, waar de culturele voorzieningen schaarser zijn en het verdienend vermogen van de instellingen kleiner is. Wanneer hier een culturele voorziening verdwijnt, wordt cultuur sneller onbereikbaar. Dat tast de kwaliteit van de fysieke leefomgeving en de leefbaarheid aan. De eerste verantwoordelijkheid voor de amateurkunsten ligt bij de gemeenten. Maar provincies kunnen en willen een aanvullende bijdrage leveren om alle inwoners gelijke culturele (ontwikkel)kansen te geven. Drenthe betoogt bijvoorbeeld dat de leefbaarheid op het platteland onder druk staat en steunt daarom projecten waarin gebieden of doelgroepen met een lage participatiegraad worden bereikt, zoals ouderen, jonge kinderen, gezinnen. De provincie Zeeland vindt niet dat elke regio een nagenoeg compleet voorzieningenniveau nodig heeft. Een op elkaar aansluitend voorzieningenniveau in omringende regio s, aangrenzende provincies in Nederland en Vlaanderen, kan hierin voorzien. De provincie Noord-Holland beschrijft in zijn cultuurnota dat door verscheidene trends en ontwikkelingen grote regionale verschillen te zien zijn. Verschillen tussen Noord-Holland Noord, waar het leefbaar en vitaal houden van de regio de centrale opgave is, en de Metropool Regio Amsterdam, waar het stimuleren van de economische groei en het versterken van de (internationale) concurrentiepositie de belangrijkste opgave is. De provincie Noord-Holland faciliteert daarom bestaande culturele netwerken van gemeenten om tot een duurzame regionale afstemming en efficiënte samenwerking te komen. Bereikbaarheid en toegankelijkheid van de culturele infrastructuur is een regionaal vraagstuk en vraagt volgens Noord-Holland om een andere benadering van het cultuurbeleid door de provincie, gemeenten en maatschappelijke instellingen. Andere provincies kiezen voor een basisinfrastructuur die zorgt voor spreiding van culturele faciliteiten over de gehele provincie (Drenthe, Limburg). Overigens is nog veel onduidelijk over de gevolgen van de tweedeling tussen stad en regio. Enkele provincies laten hiernaar onderzoek doen om hun beleid beter vorm

4 te kunnen geven. De noordelijke provincies Groningen, Friesland en Drenthe slaan de handen ineen en gaan de behoeften van de verschillende regio s pijlen. Vanuit de provinciale verantwoordelijkheid voor de diversiteit en de spreiding van culturele voorzieningen onderzoekt Zeeland wat de gevolgen zijn van de daling van het muziekonderwijsaanbod en het verdwijnen van culturele voorzieningen voor de culturele infrastructuur en het particuliere aanbod. Dit sluit aan bij de behoefte van de sector zoals vertaald door het ministerie van OCW en de Raad voor Cultuur aan inzicht in de spreiding van voorzieningen voor cultuureducatie en actieve cultuurparticipatie. Wel blijkt uit de Monitor Amateurkunst 2015 dat amateurkunst in niet-stedelijke regio s niet minder of meer wordt beoefend dan in steden. 4 De spreiding van beoefenaars over provincies, naar gemeentegrootte en naar stedelijkheid van de woonomgeving wijkt nauwelijks af van de spreiding van de niet-beoefenaars en de Nederlandse bevolking als geheel. Meer faciliteiten zorgen dus niet automatisch voor meer kunstbeoefening. Voor de provincies is het beeld als volgt: SPREIDING VAN BEOEFENAARS EN NIET-BEOEFENAARS Provincie Beoefenaars Niet-beoefenaars Bevolking 6 jaar % % % Groningen Friesland Drenthe Overijssel Gelderland Utrecht Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Flevoland Noord-Brabant Limburg Totaal Bron: T. IJdens, Kunstzinnig en creatief in de vrije tijd. Monitor Amateurkunst 2015 MAATSCHAPPELIJKE BETEKENIS VAN CULTUUR Veel cultuurnota s gaan ook in op de betekenis van cultuur. Deze wordt benaderd vanuit de betekenis die cultuur heeft voor het individu en voor de samenleving. Behoefte aan regionale identiteit en maatschappelijke betrokkenheid van haar inwoners proberen 79

5 DE PROVINCIES WAAR- DEREN EN STIMULEREN MET NAME DE BETEKENIS VAN ACTIEVE CULTUUR- PARTICIPATIE VOOR ANDERE MAATSCHAPPE- LIJKE TERREINEN provincies onder andere te bereiken via actieve cultuurparticipatie. Verschillende provincies beschrijven de betekenis van cultuur als een vanzelfsprekendheid die we moeten koesteren. Gedeputeerde Staten van Overijssel omschrijft dit als volgt: Cultuur ligt aan de basis van ons bestaan. Mensen beleven plezier en voldoening aan muziek maken, dansen, toneel spelen, fotograferen, schrijven of ontwerpen. Zij verdiepen zich enthousiast in streek- of familiegeschiedenis. Of doen vrijwilligerswerk in musea, bibliotheken of archieven. Cultuur is onmisbaar voor betekenisverlening, zingeving en sociale samenhang. Cultuur geeft mensen de mogelijkheid zich te laten zien en horen, laat zien waar we vandaan komen, wie we zijn en wat ons heeft gemaakt. Cultuur geeft onze provincie een gezicht. 5 Ook de provincie Drenthe stelt dat cultuur ons maakt tot de mensen die wij zijn. De kunsten, of dat nu in de vorm van verhalen, muziek, dans of een schilderij is, bieden houvast in onze geschiedenis, zingeving in het heden en geven richting aan voor de toekomst. Voor de provincie Limburg is de maatschappelijke betekenis van cultuur de rode draad in het cultuurplan Limburg Culturele Werkplaats: Onze volksculturele tradities, zoals dialecten, carnaval en de fanfares en harmonieën, en de vele beoefenaars van de amateurkunsten vormen een belangrijke voedingsbodem voor de talentontwikkeling in Limburg, met name op het gebied van muziek, voor creatieve makers en voor de maatschappelijke waarde van cultuur. 6 De provincies waarderen en stimuleren met name de betekenis van actieve cultuurparticipatie voor andere maatschappelijke terreinen. Provincies staan namelijk voor allerlei uitdagingen: krimp, ontgroening, vergrijzing, individualisering, verstedelijking, globalisering, digitalisering, decentralisatie en marktontwikkelingen als gevolg van de economische crisis. Provincies willen cultuurparticipatie inzetten voor welzijn, leefbaarheid en een aantrekkelijk vestigingsklimaat. Zij zetten dus ook om deze reden in op ondersteuning van de infrastructuur. De provincie Noord-Brabant richtte hiervoor het Buurtcultuurfonds Noord-Brabant 7 en provincie Limburg het Cultuurparticipatiefonds Limburg 8 op, beide in samenwerking met het Prins Bernhard Cultuurfonds. Het Buurtcultuurfonds Noord-Brabant richt zich op buurtgerichte cultuurprojecten. De projecten dienen als middel om met elkaar in gesprek te komen. Het Cultuurparticipatiefonds Limburg is bedoeld om de bevolking actief te betrekken bij cultuur in de eigen leefomgeving, en voor activiteiten voor mensen die weinig in contact komen met cultuur. De provincie Groningen ondersteunt dergelijke burgerinitiatieven vanuit het cultuurbudget. 80 INTEGRAAL BELEID De maatschappelijke betekenis van cultuur dwingt provincies om het beleid niet alleen vanuit cultuur te beschouwen, maar juist ook vanuit andere beleidsterreinen. Economie, ruimtelijke ordering en leefbaarheid, toerisme en recreatie, natuur, onderwijs, sport, zorg en welzijn komen naar voren als beleidsterreinen waarmee verbinding kan worden aangegaan. De vraag is hoe provincies verbindingen met andere beleidsterreinen op het gebied van actieve cultuurparticipatie leggen. Healhty Ageing Network Northern Netherlands 9 is een samenwerking van de drie noordelijke provincies tussen zorg/ welzijn en cultuur. Het samenwerkingsverband probeert de bijdragen aan gezond en actief ouder worden van bedrijven, zorgpartijen, kennisinstellingen en overheden met

6 PROVINCIE ZEELAND ZIET DE CREATIEVE SECTOR ALS EEN DRIJVENDE KRACHT ACHTER TAL VAN BREDE ECONOMISCHE EN MAATSCHAPPELIJKE PROCESSEN elkaar te verbinden. De provincie Noord-Brabant beloofde in het voorjaar van 2016 met een integraal voorstel voor de portefeuille leefbaarheid en cultuur te komen. De Provincie Groningen werkt de komende jaren met een specifiek Leefbaarheidsprogramma, waarvoor zowel het cultuurbudget als het leefbaarheidsbudget worden aangesproken. Ook de provincie Gelderland besteedt aandacht aan integraal beleid. Limburg stimuleert het aangaan van verbindingen tussen cultuur en welzijn onder andere via de Sociale Agenda. Het lijkt echter vooral om intenties te gaan, die nog niet hard gemaakt worden. In de Sociale Agenda Limburg 2025 krijgt cultuur bijvoorbeeld geen aandacht. In het proces naar de nieuwe cultuurnota worden door de provincie Flevoland kansrijke combinaties verder verkend en uitgewerkt. Beter vertellen en uitdragen van wat we hebben kan, naast gebiedspromotie, vorm krijgen door meer (slimme, aantrekkelijke) verbindingen te leggen tussen verschillende dragers, aldus de cultuurnota van de provincie Flevoland. 10 Provincies zien graag dat ook andere partners hun verantwoordelijkheid hierin nemen. Vanzelfsprekend zijn gemeenten een vaste partner, maar ook professionele culturele organisaties en maatschappelijke partijen zijn mogelijke partners om mee op te trekken. Provincie Zeeland ziet de creatieve sector als een drijvende kracht achter tal van brede economische en maatschappelijke processen. Als aanjager van innovatie in andere sectoren levert de sector creatieve oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen. Vanuit cultuur dragen zij hier onder meer aan bij door het koppelen van de creatieve economie aan vraagstukken rond (tijdelijke) herbestemming van erfgoed, leegstaand vastgoed en pauzelandschappen en het stimuleren van filmproducties in Zeeland. Concreet zijn de voornemens van Zeeland terug te zien in de voorwaarden die de provincie stelt aan activiteiten: afstemming en samenwerking in menskracht en middelen tussen provincie en gemeenten, ondernemers en maatschappelijke organisaties om gezamenlijk de beleidsdoelstellingen te bereiken. Het voorkomen van dubbel werk en benutten van de gezamenlijke verantwoordelijkheid zijn daarin leidend. DE MAATSCHAPPELIJKE BETEKENIS VAN CULTUUR DWINGT PROVINCIES OM HET BELEID NIET ALLEEN VANUIT CULTUUR TE BESCHOUWEN, MAAR JUIST OOK VANUIT ANDERE BELEIDSTERREINEN CONCLUDEREND Welke verantwoordelijkheden pakken provincies op en welke effecten zien we daarvan voor de actieve cultuurparticipatie? De provincies stellen zich ten doel een actief beleid te voeren voor het stimuleren van culturele identiteit en om samen met het Rijk, gemeenten en andere betrokken maatschappelijke partijen voor de culturele infrastructuur zorg te dragen. Ze stellen zich op als verbinder, partner, stimulator en ondersteuner. Vanuit hun bovenlokale positie besteden provincies extra aandacht aan de toenemende tweedeling tussen stad en regio. De gevolgen van de bezuinigingen in de cultuursector zijn het meest merkbaar in dunbevolkte regio s en de provincie wil helpen om alle inwoners gelijke culturele (ontwikkel)kansen te geven. Naar de gevolgen van die tweedeling wordt nog onderzoek gedaan. Behoefte aan regionale identiteit en maatschappelijke betrokkenheid van haar inwoners proberen provincies onder andere via actieve cultuurparticipatie te bereiken. De maatschappelijke betekenis van cultuur dwingt provincies om het beleid niet alleen vanuit cultuur te beschouwen, maar juist ook vanuit andere beleidsterreinen. Vooralsnog blijft dit bij intenties en is het nog een zoektocht naar gezamenlijke (beleids)doelstellingen. 81

7 Net als in de periode voor de provinciale verkiezingen van 2015 vullen de provincies hun rol ten aanzien van actieve cultuurparticipatie verschillend in. Uit het voorgaande blijkt dat de provincies deze toebedachte rollen en aandachtsgebieden oppakken op een manier die past in de regionale context. Het belang van actieve cultuurparticipatie, van spreiding van faciliteiten en van mogelijkheden om met andere beleidsterreinen op te trekken worden onderkend. De invulling mag nog steviger en concreter, maar actieve cultuurparticipatie staat zeker op de agenda s van de provincies. We benoemden in de inleiding al de dalende uitgaven van provincies aan cultuur (-23% tussen 2011 en 2013). De cijfers van 2015 laten nog eens een daling van 14% zien. 11 In de cultuurnota s voor hadden drie van de twaalf provincies geen paragraaf opgenomen over cultuurparticipatie. In de nieuwe cultuurnota s zien we dat alle provincies hier aandacht aan besteden. Weliswaar dus met minder geld. Daarmee lijken de provincies gehoor te geven aan de taakopvatting zoals gesteld in Kompas2020 van het IPO en benutten zij de ruimte voor een eigen invulling. Doordat actieve cultuurparticipatie een instrumentele waarde krijgt toegedicht heeft de provincie ook weer meer aandacht voor actieve cultuurparticipatie. We lijken zo dichterbij de gunstige situatie te komen waarin de provincie de actieve, verbindende laag tussen het Rijk en de gemeenten is, met bijzondere aandacht voor de betekenis van actieve cultuurparticipatie voor de provinciale economie en de leefbaarheid van het platteland. De vraag blijft nog wel of de decentralisatie de provincies inderdaad beter in positie brengen en in hoeverre dit gunstig is voor de cultuurparticipatie. Een andere kwestie is de forse bezuinigingen in met name de Randstad provincies Noord- en Zuid-Holland. Welke gevolgen hebben die voor de leefbaarheid? Gaan de grote steden een rol spelen in de leefbaarheid van de omliggende regio s en welke rol spelen de provincies daarin? NOTEN 1 Poll, J. & Tal, M. (2014). Wat is er over van de rol van de provincie? Provincies voeren marginaal beleid voor actieve cultuurparticipatie. In: T. IJdens & J. J. Knol (red.), Zicht op Actieve Cultuurparticipatie Thema s en trends in praktijk en beleid (pp ). Utrecht: LKCA/Fonds voor Cultuurparticipatie Consultancy.nl. (2015, 24 maart). Cultuuruitgaven provincies kwart gedaald in 4 jaar. nl/nieuws/10174/cultuuruitgaven-provincies-kwart-gedaald-in-4-jaar

8 3 Voor dit artikel zijn geraadpleegd: PON & BMC. (2015). Culturele dynamiek versterken. Eindrapport van de adviescommissie buitenschoolse cultuureducatie oktober Provincie Drenthe. (2016). Ontwerp-Cultuurnota De verbeelding van Drenthe. Provincie Flevoland. (2016). Startnotitie cultuurbeleid Provincie Friesland. (2016). Beleidsbrief Mei hert, holle en hânnen. Provincie Gelderland. (2016). Beleidsprogramma Cultuur en Erfgoed Beleef het mee! Provincie Gelderland. (2016). Cultuur- en erfgoednota Alles is NU. Provincie Groningen. (2015). Grenzeloos cultuur: voor iedereen, met iedereen. Strategisch Beleidskader Cultuur Provincie Limburg. (2015). Uitvoeringsprogramma Cultuur Limburg Culturele Werkplaats. Provincie Noord-Brabant. (2015). Cultuur in Uitvoering. Concept-uitvoeringsprogramma cultuur Provincie Noord-Holland. (2016). Cultuur in ontwikkeling. Cultuurbeleid Provincie Overijssel. (2016). Cultuur in de schijnwerpers. Provincie Zeeland. (2016). Nota provinciaal cultuurbeleid Daarnaast is gebruik gemaakt van gesprekken met beleidsmedewerkers provincies in het kader van het Kennisnetwerk Overheden van het LKCA, voorjaar IJdens, T. (2015). Kunstzinnig en creatief in de vrije tijd. Monitor Amateurkunst Utrecht: LKCA. 5 Provincie Overijssel. (2016). Cultuur in de schijnwerpers. 6 Provincie Limburg. (2015). Uitvoeringsprogramma Cultuur Limburg Culturele Werkplaats. 7 Zie: Buurtcultuurfonds Noord-Brabant, 8 Zie: Cultuurparticipatiefonds Limburg, limburg 9 Zie: Healhty Ageing Network Northern Netherlands, 10 Provincie Flevoland. (2016). Startnotitie cultuurbeleid Consultancy.nl (2015, 24 maart). Cultuuruitgaven provincies kwart gedaald in 4 jaar. nl/nieuws/10174/cultuuruitgaven-provincies-kwart-gedaald-in-4-jaar 83