Eén hart, twee huizen

Transcriptie

1 Eén hart, twee huizen Wat (ge)scheiden(de) ouders kunnen doen voor het welzijn van hun kind Annelies Geraets

2

3 Eén hart, twee huizen Wat (ge)scheiden(de) ouders kunnen doen voor het welzijn van hun kind.

4 Eerste druk, 2011 Tweede druk, oktober 2013 Omslagontwerp : Annelies Geraets Illustraties : Annelies Geraets Layout : Annelies Geraets oktober 2013 Copyright Annelies Geraets. Alle rechten voorbehouden. Gehele of gedeeltelijke overname, plaatsing op websites, verveelvoudiging op welke andere wijze dan ook en/of commercieel gebruik van de inhoud van dit boek is niet toegestaan, tenzij hiervoor uitdrukkelijk schriftelijke toestemming is verleend door Annelies Geraets of tenzij aan de onderstaande voorwaarden wordt voldaan. De inhoud van dit boek mag worden bekeken op een scherm, gedownload worden op een hard-disk of geprint worden, mits dit geschiedt voor persoonlijk, informatief en niet-commercieel gebruik, mits de informatie niet gewijzigd wordt, mits de volgende copyrighttekst in elke copy aanwezig is: Copyright Annelies Geraets, mits copyright, handelsmerk en andere van toepassing zijnde teksten niet worden verwijderd en mits de informatie niet wordt gebruikt in een ander werk of publicatie in welk medium dan ook.

5 Ik draag dit boek op aan alle jongeren die opgroeien in een moeilijke gezinssituatie. Ik hoop van harte dat ze op een dag de kracht zullen vinden om hun beproevingen te overstijgen en de lessen die ze geleerd hebben te transformeren tot waardevolle levenswijsheid die ze voor altijd in hun hart dragen

6 6

7 inhoudstafel 1 INLEIDING WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK IN VERBAND MET KINDEREN EN SCHEIDING FACTOREN DIE DE IMPACT VAN EEN SCHEIDING OP HET WELZIJN VAN KINDEREN BEPALEN Kenmerken van het kind Geslacht Leeftijd Temperament Copingstrategieën Kenmerken van het gezin Ouderlijke conflicten Ouderlijke conflicten vóór de scheiding Ouderlijke conflicten ná de scheiding Kenmerken van ouderlijke conflicten Oplossingsstrategieën die ouders hanteren voor conflicten Conflicten en de kwaliteit van de ouder-kind relatie Het opvoedend handelen en de ouder-kindrelatie Verschillende opvoedingsstijlen van ouders Verschillende co-ouderschapsrelaties Het opvoedend handelen van stiefouders Sociaaleconomische omstandigheden van het gezin en economische deprivatie Mentale gezondheid van ouder(s) Aantal veranderingen in de levensloop van kinderen Sociale ondersteuning MOGELIJKE GEVOLGEN VAN EEN OUDERLIJKE SCHEIDING Lager psychologisch welbevinden Gedragsproblemen, delinquent en anti-sociaal gedrag Moeilijkheden op school Gewijzigde familiale- en sociale netwerken Jong geleerd, oud gedaan DE WERELD VAN JE KIND: ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE IN RELATIE TOT DE OUDERLIJKE SCHEIDING BABY S EN DREUMESEN (0 JAAR - 2 JAAR) Waar zijn baby s en dreumesen mee bezig? I

8 inhoudstafel Hoe denken baby s en dreumesen? Wat is moeilijk voor baby s en dreumesen? Wat als ouders gaan scheiden? Tips om het welzijn van baby s en dreumesen te bevorderen tijdens en na de scheiding Hoe zie je wanneer het fout loopt? PEUTERS (2 JAAR 4 JAAR) Waar zijn peuters mee bezig? Hoe denken peuters? Wat is moeilijk voor peuters? Wat als ouders gaan scheiden? Tips om het welzijn van peuters te bevorderen tijdens en na de scheiding Hoe zie je wanneer het fout loopt? Boeken voor peuters KLEUTERS (4 JAAR - 6 JAAR) Waar zijn kleuters mee bezig? Hoe denken kleuters? Wat is moeilijk voor kleuters? Wat als ouders gaan scheiden? Tips om het welzijn van kleuters te bevorderen tijdens en na de scheiding Hoe zie je wanneer het fout loopt? Boeken voor peuters SCHOOLGAANDE KINDEREN (6 JAAR - 12 JAAR) Waar zijn schoolgaande kinderen mee bezig? Het jongere schoolgaande kind (6 jaar tot 8 jaar) Het oudere schoolgaande kind (9 jaar tot 12 jaar) Hoe denken schoolgaande kinderen? Het jongere schoolgaande kind (6 jaar tot 8 jaar) Het oudere schoolgaande kind (9 jaar tot 12 jaar) Wat is moeilijk voor schoolgaande kinderen? Wat als ouders gaan scheiden? Het jongere schoolgaande kind (6 jaar tot 8 jaar) Het oudere schoolgaande kind (9 jaar tot 12 jaar) Tips om het welzijn van schoolgaande kinderen te bevorderen tijdens en na de scheiding Het jongere schoolgaande kind (6 jaar tot 8 jaar) II

9 inhoudstafel Het oudere schoolgaande kind (9 jaar tot 12 jaar) Hoe zie je wanneer het fout loopt? Boeken voor schoolgaande kinderen PUBERS EN ADOLESCENTEN (VANAF 12 JAAR) Waar zijn pubers en adolescenten mee bezig? Hoe denken pubers en adolescenten? Wat is moeilijk voor pubers en adolescenten? Wat als ouders gaan scheiden? Tips om het welzijn van pubers en adolescenten te bevorderen tijdens en na de scheiding Hoe zie je wanneer het fout loopt? Boeken voor pubers en adolescenten TIPS VOOR OUDERS OM HET WELZIJN VAN KINDEREN TE BEVORDEREN TIJDENS EN NA DE SCHEIDING GUN ELKAAR DE TIJD OM JULLIE VERLIES TE VERWERKEN ZODAT EEN (SLECHT AFGESLOTEN) PARTNERRELATIE EEN GOEDE OUDERRELATIE NIET IN DE WEG STAAT! KINDEREN HEBBEN RECHT OP EEN DEGELIJKE SCHEIDINGSMELDING! EEN SCHEIDINGSRITUEEL KAN HEEL WAARDEVOL ZIJN! MAAK EEN DUURZAAM OUDERSCHAPSPLAN EN HOUD DAARBIJ (IN DE MATE VAN HET MOGELIJKE) REKENING MET DE BEHOEFTEN VAN JE KIND! BIED JE KIND DUIDELIJKHEID EN STRUCTUUR! EEN KIND KAN NIET KIEZEN! TOON RESPECT VOOR DE ANDERE OUDER VAN JE KIND! VERMIJD OPENLIJKE CONFLICTEN NA DE SCHEIDING! MENG JE NIET IN DE RELATIE TUSSEN JE KIND EN ZIJN ANDERE OUDER! WEES ALTIJD BEREID TOT HET VOEREN VAN EEN EERLIJK GESPREK! GEEF JE KIND WAT ADEMRUIMTE! GA OP ZOEK NAAR HULPBRONNEN VOOR JEZELF! GA OP ZOEK NAAR HULPBRONNEN VOOR JE KIND! NIEUWE PARTNER, NIEUW GELUK? DANKWOORD LITERATUUR BIJLAGEN III

10

11 Om de leesbaarheid te bevorderen, heb ik ervoor gekozen om daar waar het gaat over beide geslachten, enkel de mannelijke vorm te gebruiken. 1

12 inhoudstafel inleiding 2

13 inleiding 3

14 1 Inleiding De liberalisering van de scheiding stemt me hoopvol. Voor een groot aantal kinderen betekent het immers dat hun omgeving weet wat ze doormaken en dat ze uit verschillende hoeken steun kunnen verwachten. Toch mogen we niet uit het oog verliezen dat een scheiding een uitermate ingrijpende gebeurtenis blijft, die een onuitwisbare stempel drukt op het leven van een kind. Na de scheiding zal niets immers ooit nog hetzelfde zijn... Kinderen waarvan de ouders uit elkaar gaan, worden onbewust gegijzeld in een situatie waaraan ze zelf niets kunnen veranderen en waarbij ze weinig of geen inspraak hebben. Mogelijk blijven ze in de kou staan met hun gevoelens en/of cijferen ze zichzelf weg om het hun ouders niet nog moeilijker te maken. In sommige gevallen worden zij zelfs de speelbal van ouders die zichzelf totaal in het conflict verliezen. Het spreekt voor zich dat dit geen ideale omstandigheden zijn om in op te groeien. Ik zie het dan ook als een plicht voor een vader en een moeder om er alles aan te doen opdat hun kind met zo weinig mogelijk kleerscheuren door de scheiding van zijn ouders komt. Of het kind de scheiding al dan niet als traumatisch zal ervaren, hangt in belangrijke mate af van hoe zijn ouders de zaken aanpakken. Vele ouders gaan dan ook op zoek naar een leidraad die hen een houvast biedt om de belangen van hun kind optimaal te beschermen tijdens en na de scheiding. Dit boek wil zo n steun zijn. Het is een verzameling van feiten over kinderen en scheiding en heeft als opzet om ouders zo goed en zo volledig mogelijk te informeren, zodat ze de nodige tools in handen hebben om ervoor te zorgen dat zij hun kind(eren) optimaal kunnen ondersteunen. Bestaat er zoiets als een toverformule die elk kind veilig en zonder schrammen door een scheiding helpt? Helaas niet. Elk individu is immers uniek, elke situatie anders en elk gezin verschillend... Ik wil er de nadruk op leggen dat de relatie tussen twee ouders en hun kind(eren) steeds weer verschillend is en dat het derhalve onverstandig zou zijn om tot een 4

15 inleiding standaard te willen komen die algemeen geldend is. Het is goed om te bedenken dat wat hier beschreven wordt, bevindingen en gedachten zijn die van toepassing zijn op het gemiddelde gezin, het gemiddelde kind en de gemiddelde ouder. Iedereen weet dat iets bestuderen en erover praten of schrijven helemaal niet hetzelfde is als iets in de praktijk brengen. Wees dus zeker niet te streng voor jezelf als je niet (alles) kan realiseren wat hier gesuggereerd wordt. Ik ben dankbaar voor het feit dat je als ouder de tijd neemt om bewust op zoek te gaan naar informatie over kinderen in scheidingssituaties en ik hoop van harte dat dit boek een hulp kan zijn in de beslissingen die je op het punt staat te nemen. Veel succes! 5

16 Weten- schappelijk onderzoek 6

17 7

18 2 Wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding Scheiden is een ernstige aangelegenheid. We moeten er immers niet flauw over doen : een scheiding heeft altijd gevolgen voor een kind. Wat die gevolgen zijn en hoe zwaar ze wegen hebben ouders gelukkig voor het grootste deel zelf in de hand! Om te weten hoe je de zaken best kan aanpakken, moet je het gegeven scheiden vanbinnen en vanbuiten kennen om te weten waar de valkuilen zitten en welke wapens je in de strijd moet gooien om daar niet in te trappen. Ik heb de voorbije jaren heel wat wetenschappelijk studies in verband met kinderen en scheiden geanalyseerd om een zo volledig mogelijk, objectief en wetenschappelijk onderbouwd beeld te krijgen van welke gevolgen een scheiding zou kunnen hebben voor kinderen en welke factoren daarin een rol spelen. Die kennis wil ik graag met je delen. Wat bepaalt er nu precies hoe je kind de scheiding ervaart? Daar waar men een scheiding vroeger als een op zichzelf staande hoofdoorzaak van een verminderd welbevinden bij kinderen beschouwde, wordt uit elkaar gaan vandaag meer gezien als een proces dat gekenmerkt wordt door verschillende factoren die mogelijk al vóór de breuk aanwezig waren of door de scheiding uitgelokt of versterkt worden. Onderzoek dat kinderen opvolgde gedurende verschillende jaren, heeft aangetoond dat zelfs indien kinderen vóór de scheiding bepaalde emotionele en gedragsproblemen vertoonden, de scheiding zelf meestal nieuwe condities voortbrengt die deze (en andere) problemen nog versterken. 1 1 SOURANDER EN HELSTELÄ, 2005 AMATO,

19 In het onderzoek naar de complexe wisselwerking tussen echtscheiding en deze beïnvloedende factoren zijn wetenschappers het niet altijd eens. Toch bracht het echtscheidingsonderzoek onmiskenbaar al verschillende factoren aan het licht die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen kunnen verzwakken of versterken. De belangrijkste bevindingen uit dit onderzoek 2, vind je terug in dit hoofdstuk. Ik ben ervan overtuigd dat het echt de moeite loont om dieper in te gaan op wat onderzoek ons kan leren over de mogelijke gevolgen van een echtscheiding voor de betrokken kinderen en heb daarom best gedaan om de conclusies uit wetenschappelijk onderzoek zo goed als mogelijk om te toveren tot een vlot leesbaar geheel. Mag ik je op het hart drukken dat het hier gaat over mogelijke gevolgen, die bovendien hoofdzakelijk negatief zijn, terwijl niet iedereen er mee te maken zal krijgen en er mijns inziens ook best wat positieve gevolgen kunnen zijn voor kinderen waarvan ouders uit elkaar gaan. Laat je dus zeker niet ontmoedigen door de vele conclusies die hier getrokken worden, maar maak zoveel mogelijk gebruik van deze waardevolle informatie om minder positieve scenario s in jouw gezin te voorkomen. Om het leesgemak te bevorderen zijn zo veel mogelijk verwijzingen weggelaten 3. Indien je benieuwd bent naar meer achtergrondinformatie of bronnen, verwijs ik graag naar de informatie in de onderstaande voetnoot. 2 deze bevindingen zijn gebaseerd op literatuur gesitueerd tussen 1995 en 2006, verwerkt in een studie in opdracht van de Vlaamse Regering in 2007, aangevuld met recente onderzoeksresultaten vanuit de SiVstudie ( ), het LAGO-project (2011) en het IPOS-onderzoek (2011) 3 Tenzij anders vermeld, zijn de gegevens in hoofdstuk 3 en 4 een bewerking van de studie de impact van een (echt)scheiding op kinderen en ex-partners in opdracht van de Vlaamse Regering (2007) (de volledige tekst en bronverwijzing kan teruggevonden worden via onderstaande link : ) en het artikel Wat brengt een (echt)scheiding teweeg in het leven van kinderen (TVW, 31 e jg, nr 283, aprilmei 2007) door C. Van Peer. 9

20 wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding 2.1 Factoren die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen bepalen Kenmerken van het kind Hieronder vind je een opsomming van kenmerkende eigenschappen van kinderen die een belangrijke rol kunnen spelen bij een scheiding. Als ouder is het goed om te weten dat deze factoren een invloed kunnen hebben op hoe je kind de scheiding ervaart Geslacht Het meemaken van een ouderlijke scheiding kan bij meisjes leiden tot internaliserend (probleem)gedrag zoals depressies, emotionele problemen, psychische stress, lage zelfwaardering, enz. en bij jongens tot externaliserend (probleem)gedrag zoals, (licht) delinquent gedrag, antisociaal gedrag, agressief gedrag, enz Leeftijd Het meemaken van een ouderlijke scheiding kan op iedere leeftijd het psychologisch welzijn beïnvloeden, zij het telkens op een andere manier : men neemt aan dat hoe jonger het kind is op het moment van de scheiding, hoe schadelijker de gevolgen zijn. Men stelt vast dat kinderen die een ouderlijke scheiding ervaren vóór de leeftijd van zes jaar, meer gedragsproblemen (scheidingsangst, agressie, nachtmerries, eetstoornissen, hyperactiviteit, tegendraads gedrag, bedbevuiling) vertonen dan kinderen waarvan de ouders later tot een scheiding komen. Deze leeftijdsspecifieke verschillen kunnen verklaard worden doordat jonge kinderen op een minder realistische wijze de oorzaken en gevolgen van een ouderlijke scheiding inschatten. Dat komt vooral omdat ze schrik hebben om 10

21 factoren die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen bepalen alleen achter te blijven, de oorzaken van de ouderlijke scheiding meer bij zichzelf zoeken en omdat ze minder in staat zijn om beschermende bronnen buiten het gezin aan te spreken Temperament Het temperament van kinderen beïnvloedt de wijze waarop ze met stressvolle gebeurtenissen zoals ouderlijke conflicten en scheidingen omgaan. Kinderen met een moeilijk temperament hebben meer kans op emotionele en gedragsproblemen die door stressvolle gebeurtenissen worden uitvergroot. Kinderen met een temperament dat zich kenmerkt door intens negatieve gevoelswaarden, een laag aanpassingsvermogen, impulsiviteit, reactiviteit, snel geïrriteerd raken, enz. stellen vaker externaliserend probleemgedrag. Kinderen met een verlegen, teruggetrokken temperament vertonen vaker internaliserend gedrag. Onderzoekers benadrukken echter dat een moeilijk temperament niet altijd leidt tot een moeilijke aanpassing aan een ouderlijke scheiding. Het is eerder de combinatie van een moeilijk temperament bij kinderen en een niet-sensitief opvoedend handelen door de ouders dat ervoor zorgt dat kinderen problemen hebben met de ouderlijke scheiding Copingstrategieën Naast het temperament van kinderen, is de manier waarop ze met problemen omgaan (coping) even belangrijk. Kinderen die de scheiding erkennen en op zoek gaan naar oplossingsstrategieën die hen helpen om er op een positieve manier mee om te gaan, hebben minder kans op de ontwikkeling van psychologische en gedragsproblemen. 11

22 wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding Kenmerken van het gezin Naast de persoonlijke eigenschappen van je kind, zijn ook de manier waarop jullie gezin functioneert en de omstandigheden waarin jullie leven belangrijke factoren die een rol kunnen spelen in hoe je kind de scheiding zal ervaren. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de leeftijd van je kind, waar je als ouder niets aan kan veranderen, kan het hier wél gaan over factoren waar je als ouder een invloed op hebt. Het is dus van groot belang om te weten wat nu precies die kenmerken zijn die het verschil kunnen maken tussen een goede of een minder goede ervaring voor je kind Ouderlijke conflicten De aanwezigheid van ouderlijke conflicten vóór, tijdens of na een ouderlijke scheiding heeft zonder enige twijfel een negatieve invloed op hoe kinderen zich voelen. Op langere termijn is één van de beslissende factoren voor het welzijn van scheidingskinderen niet noodzakelijk de ouderlijke scheiding zelf, maar wel de mate van conflict in hun gezin van oorsprong! Recent onderzoek in Vlaanderen bevestigde nog maar eens dat wat van cruciaal belang blijkt te zijn voor het psychologisch welbevinden van jongeren, de mate is waarin zij blootgesteld worden aan ouderlijk conflict. Ouderlijke conflicten, zowel vóór, tijdens als na de scheiding blijken aanleiding te geven tot meer angstgevoelens, een lagere mentale gezondheid en meer depressieve symptomen Ouderlijke conflicten vóór de scheiding Uit onderzoek naar het psychologisch welbevinden van volwassenen, blijkt dat ouders die veel ruzie maken maar wel samen blijven, kinderen voortbrengen die opgroeien tot de meest ongelukkige volwassenen. Kinderen van ouders die in dezelfde omstandigheden wél scheiden, blijken als volwassene gelukkiger te zijn, vooral als hun ouders uit elkaar gingen vóór ze tien jaar oud waren. 4 VAN CLEUVENBERGEN,

23 factoren die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen bepalen Gehuwd blijven of samen blijven wonen is dus niet in het belang van de kinderen als ouders voortdurend conflicten hebben. Niet alle scheidingen worden evenwel voorafgegaan door een periode van voortdurende, openlijke conflicten tussen de ouders. Veel scheidingen zijn het gevolg van het (emotioneel) uit elkaar groeien van de ouders en gaan met weinig strijd gepaard. In die gevallen kan de scheiding voor hun kinderen een onverwachte en schokkende gebeurtenis zijn die een langdurige vermindering van de levenskwaliteit kan veroorzaken. Verschillende onderzoeken tonen dan ook aan dat kinderen in gezinnen met weinig conflicten vóór de scheiding, zich moeilijker aanpassen aan de scheiding en meer probleemgedrag vertonen dan kinderen die vóór de scheiding vaak met ouderlijke ruzies werden geconfronteerd Ouderlijke conflicten ná de scheiding Door de aanwezigheid van ouderlijke conflicten na de scheiding voelen de meeste jongeren zich gevangen tussen hun ouders, wat kan leiden tot gevoelens van depressie en angst. Deze gevoelens verminderen aanzienlijk bij een goede verstandhouding tussen beide ouders. Over het algemeen kan men stellen dat kinderen zich veel beter voelen als ouders na de scheiding de strijdbijl begraven. Soms ontstaan ouderlijke twisten pas nadat één van beide ouders een relatie met een nieuwe partner aangaat. Nieuwe partnerrelaties of de hertrouw van één of beide ouders na de scheiding kunnen immers aanleiding geven tot ruzies die inhoudelijk vaak betrekking hebben op de eigen kinderen of de stiefkinderen. Deze situaties, waar kinderen vaak de inzet zijn van de onenigheid of in het slechtste geval zelfs boodschappers worden tussen beide ouders, zijn voor hun welzijn ronduit nefast Kenmerken van ouderlijke conflicten De mate waarin ouderlijke conflicten bepalen hoe goed kinderen zich voelen, is mede afhankelijk van de aard van de aanvaring. Hoogoplopende ruzies leiden tot meer onzekere hechtingsmechanismen en angst bij peuters 13

24 wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding en kleuters en tot meer internaliserend en externaliserend (probleem)gedrag bij kinderen en adolescenten. Hoogoplopende ruzies na een scheiding zijn het meest destructief als ouders hun kinderen gebruiken voor het uiten van hun woede en geschillen, bijvoorbeeld door hen te vragen om vijandige boodschappen over te brengen aan de andere ouder, door opdringerige vragen te stellen over de andere ouder of door minachtende en/of vernederende opmerkingen te maken over de andere ouder, waardoor het kind de behoefte krijgt om bepaalde informatie achter te houden of (positieve of negatieve) gevoelens over de andere ouder weg te stoppen. Ouders die zich op deze manier gedragen veroorzaken bij hun kinderen meer depressieve en angstige gevoelens. Kinderen die bij hoogoplopende ruzies niet op deze manier door hun ouders gebruikt worden, ervaren even veel of even weinig last als kinderen waarvan de ouders weinig conflicten hebben. 5 Ouderlijke ruzies zijn vooral schadelijk als ze zich voordoen in het bijzijn van het kind; het kind erbij betrokken wordt; het conflict over het kind gaat; er verbaal en/of fysiek geweld mee gepaard gaat; blijkt dat men (uiteindelijk) geen oplossing vindt Oplossingsstrategieën die ouders hanteren voor conflicten Hoewel conflict tussen de ouders zwaar weegt op het welbevinden van kinderen, zijn het vooral onopgeloste conflicten die stress veroorzaken die nefast kan zijn voor het welbevinden van zowel de ouders als de kinderen. Daaruit volgt dat niet alleen het verminderen, maar ook het oplossen van conflicten van belang is. 6 De oplossingsstrategieën die ouders bij conflicten hanteren vóór, tijdens of na de scheiding, hebben een wezenlijke invloed op de eigenwaarde van de kinderen en op hun algemeen psychologisch welzijn. Men stelt vast dat kinderen waarvan de ouders ruzies via verbale aanvallen trachten op te 5 KUEHNLE, Kathryn en DROZD, Leslie, Parenting plan evaluations, applied Research for the Family Court 6 BASTAITS, ET. AL., Ouders en gevolgen voor kinderen,

25 factoren die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen bepalen lossen, meer kans hebben op antisociaal gedrag en op een lage eigenwaarde. Kinderen waarvan de ouders onenigheid oplossen via het zoeken naar compromissen, hebben vaker een hoger gevoel van eigenwaarde. Indien ouders hun conflict samen op een goede manier kunnen oplossen, leert een kind ook goede conflictoplossende strategieën en zal dit conflict een minder negatieve impact hebben dan wanneer ouders dit conflict laten aanslepen Conflicten en de kwaliteit van de ouder-kind relatie Een conflictueuze relatie tussen de ouders vergroot de kans op een meer negatieve ouder-kindrelatie. De negatieve impact van ouderlijke twisten op het welzijn van kinderen verdwijnt echter (bijna volledig) indien ouders ondanks het bestaan van onenigheden een hechte, sensitieve en op elkaar betrokken ouder-kindrelatie kunnen in stand houden. Ze bevorderen hiermee ook een steunende relatie tussen broers en zussen op langere termijn. Tot slot nog dit : Uit studie blijkt dat ook de mate waarin kinderen betekenis kunnen geven aan de scheiding en de mate waarin kinderen het gevoel hebben ertoe te doen voor hun ouders, een belangrijkere invloed hebben op hun subjectieve levenskwaliteit dan de mate van conflict. Het is dus belangrijk om bij kinderen te toetsen of zij de situatie begrijpen, om met hen rekening te houden en hen de ruimte te geven om het verschil te maken na de scheiding. Scheidingsprofessionals kunnen ouders helpen om enerzijds tot constructieve oplossingen te komen voor bestaande conflicten, maar anderzijds ook door ouders te stimuleren om zelf te communiceren met hun kinderen en te luisteren naar wat hun bezorgdheden zijn. Het is voor jongeren vooral belangrijk dat zij niet het gevoel hebben te verdwijnen in het hoofd en het hart van hun beide ouders, ze willen het gevoel hebben dat zij ook na de scheiding belangrijk blijven. 8 7 BASTAITS, ET. AL., Ouders en gevolgen voor kinderen, MAES,

26 wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding Het opvoedend handelen en de ouder-kindrelatie Verschillende opvoedingsstijlen van ouders De opvoedingsstijl van de ouders kan (niet alleen bij een scheiding) een (grote) rol spelen in het welbevinden van hun kinderen. Volgens de theorie van Baumrind (1991) bestaan er vier verschillende opvoedingsklimaten, die gedefinieerd kunnen worden aan de hand van de hoeveelheid steun en controle die een ouder aan zijn kind geeft : de niet betrokken (verwaarlozende, laissez-faire) opvoeding : weinig steun/betrokkenheid en weinig controle/gezag. de autoritaire opvoeding : weinig steun/betrokkenheid en veel controle/gezag. de verwennende(toegeeflijke, permissieve) opvoeding : veel steun/betrokkenheid en weinig controle/gezag. de democratische(autoritatieve) opvoeding : veel steun/betrokkenheid en veel controle/gezag. STEUN/BETROKKENHEID verwennend democratisch CONTROLE/GEZAG niet betrokken autoritair Eerder onderzoek had al uitgewezen dat een democratische opvoedingsstijl, die gekenmerkt wordt door het bieden van (veel) steun en controle, het 16

27 factoren die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen bepalen welbevinden van kinderen positief beïnvloedt. 9 Een steunende ouder doet leuke dingen met zijn kind en is er voor hem als dat nodig is. Een controlerende ouder straft zijn kind als hij iets fout doet en geeft aan dat grensoverschrijdend gedrag niet zonder gevolgen blijft. Van deze twee factoren is bovendien gebleken dat vooral de steun van (beide) ouders belangrijk is voor het welbevinden van het kind. 10 Recent onderzoek bevestigt dat het van belang is dat beide ouders hun kind steun geven en betrokken blijven. Voornamelijk kinderen van ouders met een democratische (of autoritatieve) opvoedingsstijl kennen de hoogste levenstevredenheid. Het sterkst daalt de levenstevredenheid van het kind bij een niet betrokken moeder of vader. 11 Men spreekt dus van een goede opvoeding en een goede relatie tussen ouders en kinderen als ouders hun kinderen goed opvolgen en als ze erin slagen een warme, begripvolle en ondersteunende relatie met hun kinderen op te bouwen, waarbij er sprake is van wederzijdse aanvaarding. Ouderlijke betrokkenheid (van beide ouders!) en een opvoeding gekenmerkt door supervisie, sensitiviteit, grenzen stellen, verantwoordelijkheid geven, participatie enz.., doen dienst als beschermende factoren en leiden tot minder gedragsproblemen en minder antisociaal gedrag. Kinderen die opgroeien in gezinnen waar de opvoeding niet aan deze kwaliteiten voldoet en/of die een negatieve communicatie hebben met één van de ouders, hebben meer kans op depressieve symptomen, op impulsief of hyperactief gedrag, op slechtere schoolprestaties en op een minder goed functioneren op school Verschillende co-ouderschapsrelaties Ook het soort relatie dat co-ouders er na de scheiding op na houden kan bepalend zijn voor het welbevinden van kinderen. 9 CAMPANA, HENDERSON, STOLBERG & SCHUM, 2008 MARSIGLIO, AMATO, DAY & LAMB, SIRVANLI-OZEN, BENSON, BUEHLER & GERARD, 2008 KING & SOBOLEWSKI, BASTAITS, ET. AL. Ouders en gevolgen voor kinderen,

28 wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding Er kunnen drie verschillende soorten co-ouderschapsrelaties onderscheiden worden: de coöperatieve co-ouderschapsrelatie De coöperatieve co-ouderschapsrelatie wordt gekenmerkt door ouders die samen plannen maken voor de kinderen, activiteiten van de kinderen coördineren, ouderlijke ondersteuning bieden en flexibele agenda s hanteren. Deze co-ouderschapsstijl bevordert de veerkracht in kinderen omdat zij kunnen genieten van de goede samenwerking en het lage conflictgehalte tussen hun (wellicht wijze en geestelijk gezonde ) ouders. de parallelle co-ouderschapsrelatie De parallelle co-ouderschapsstijl wordt gekenmerkt door ouders die zich emotioneel hebben losgemaakt van elkaar en weinig conflicten en weinig communicatie hebben. Hoewel ze zich aan bepaalde regels houden, vult iedere ouder het ouderschap op zijn manier in, waarbij vaak nagelaten wordt om de opvoeding van de kinderen of de planning ervoor te coördineren. Hoewel deze co-ouderschapsstijl minder ideaal is, kunnen kinderen er toch goed in gedijen als ze op twee plaatsen de gepaste ouderlijke zorgen krijgen. de conflict co-ouderschapsrelatie De conflict co-ouderschapsstijl wordt gekenmerkt door slechte communicatie, weinig samenwerking, weinig vertrouwen, controle en afhankelijkheid en mislukte besluitvorming. 12 Niet alleen de opvoedingsstijl en het opvoedend handelen, maar ook de coouderschapsstijl die ouders hanteren na de scheiding, is bepalend voor het welzijn van kinderen : De opvoedkundige kwaliteiten van ouders zijn een belangrijke voorspeller van hoe hun kinderen zich emotioneel en sociaal zullen aanpassen en hoe hun schoolprestaties zullen evolueren na de scheiding. Bovendien zijn ze van even groot, zo niet groter belang voor het 12 KUEHNLE, Kathryn en DROZD, Leslie, Parenting plan evaluations, applied Research for the Family Court 18

29 factoren die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen bepalen bepalen van de risico s van een scheiding dan de aanwezigheid van conflicten. 13 Op basis van de twee voorgaande hoofdstukjes, zou je kunnen besluiten dat kinderen van gescheiden ouders met een democratische of autoritatieve opvoedingsstijl, die na hun breuk een co-operatieve co-ouderschapsstijl hanteren, het gelukkigst zijn. (En dat kinderen van gescheiden ouders met een niet betrokken opvoedingsstijl, die na hun breuk een conflict coouderschapsstijl hanteren het minst gelukkig zijn.) Een scheiding (in het bijzonder een scheiding met veel conflicten) verhoogt de kans op een (tijdelijke) vermindering van de kwaliteit van het opvoedend handelen van de ouders. Dit herstelt zich over het algemeen als er enige stabiliteit in het nieuwe (gezins)systeem is gekomen. Onderzoekers rapporteren dat ouders gemiddeld twee jaar na de scheiding een nieuw evenwicht in hun gezinsleven en hun opvoedend handelen terugvinden. Totaalherstel van evenwicht op álle vlakken (onder meer het sociaaleconomische) kan evenwel langer duren of zich in sommige gevallen nooit helemaal voltrekken Het opvoedend handelen van stiefouders Bij een scheiding is ook de kwaliteit van de relatie met de stiefouders en de opvoedingskunde van deze stiefouders van groot belang. (Voor jongens blijkt vooral een goede relatie met de stiefvader belangrijk te zijn.) 14 Stiefouders hanteren vaker een niet betrokken opvoedingsstijl (dit blijkt vooral voor stiefmoeders zo te zijn). Dit suggereert dat de opvoedingsrol van stiefmoeders vaker in spanning staat met de moederrol dan de stiefvaderrol met de vaderrol. Hoewel de relatie met de stiefvader door kinderen beter wordt beoordeeld dan die met de stiefmoeder, wordt de relatie met de stiefouders over het algemeen minder goed beoordeeld dan de relatie met biologische ouders. Opmerkelijk is dat jongeren doorgaans een minder goede relatie hebben met een voltijds samenwonende stiefouder dan met 13 KUEHNLE, Kathryn en DROZD, Leslie, Parenting plan evaluations, applied Research for the Family Court 14 VANASSCHE,

30 wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding een stiefouder waar ze deeltijds mee samenleven. Hoe langer de scheiding echter geleden is, hoe gemakkelijker de jongeren een goede relatie opbouwen met stiefmoeders en stiefvaders. 15 Kinderen die steun, vertrouwen en betrokkenheid ervaren in de relatie met hun stiefouders hebben minder kans op gedragsproblemen, delinquent gedrag en lage schoolprestaties Sociaaleconomische omstandigheden van het gezin en economische deprivatie Recent onderzoek wijst uit dat liefst 50% van de tieners die na de scheiding bij hun moeder zijn blijven wonen, klaagt over financiële problemen. Daar komt nog eens bij dat sinds de jaren zeventig en tachtig de echtscheidingskans fors toegenomen is bij lager opgeleiden. Met andere woorden : veel mensen hadden het tijdens hun relatie al niet zo breed en de scheiding brengt hen nog meer in de problemen. 16 Bovendien blijkt dat 25% van de kinderen van gescheiden gezinnen in een flat wonen, terwijl dat bij andere scholieren maar 4% is. Het gaat vaak om huurwoningen, en die zijn meestal van slechtere kwaliteit dan een eigen huis. 17 Materiële en financiële problemen van ouders hebben een negatieve invloed op het psychologisch welzijn van kinderen. De mate waarin deze elementen depressieve symptomen bij kinderen veroorzaken hangt af van het sociale vangnet, meer bepaald wat de steun aan gezinnen met een lage sociaaleconomische status betreft. Jongeren uit lagere sociale milieus zijn zich bewust van hun lagere sociale status en dit vertaalt zich naar meer baldadig gedrag. Er blijkt ook een samenhang te zijn tussen gedragsproblemen en het wonen in verpauperde buurten. De zwakkere informele sociale controle, de onvoldoende motiverende sociale bindingen, de verhoogde opportuniteit om delinquent 15 VANASSCHE, MATTHIJS, Meer en meer tieners hebben gescheiden ouders, Knack, VANASSCHE, Meer en meer tieners hebben gescheiden ouders, Knack,

31 factoren die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen bepalen gedrag te stellen en het bestaan van jeugdsubculturen zouden hiervoor verantwoordelijk zijn. Tot slot stelt men vast dat een sociaaleconomische achteruitgang ten gevolge van een scheiding kan leiden tot lagere schoolprestaties bij kinderen Mentale gezondheid van ouder(s) Een scheiding betekent voor veel ouders het doormaken van een acute crisisperiode die met een lager psychologisch welbevinden gepaard gaat, maar waarvan de meerderheid van hen binnen een relatief korte termijn herstelt. Niettemin worden bij volwassenen die een scheiding meemaakten vaker psychiatrische stoornissen en een lager psychologisch welzijn vastgesteld, dan bij volwassenen die geen scheiding meemaakten. Kinderen waarvan de ouders psychologische problemen hebben (al dan niet ten gevolge van een scheiding), hebben zelf ook meer kans op het ontwikkelen van psychologische problemen en gedragsproblemen. Onderzoeksresultaten wijzen immers uit dat het psychologisch welbevinden van ouders, onafhankelijk van de sociaaleconomische status en de gezinsstructuur, het welzijn van kinderen beïnvloedt. De invloed van de mentale gezondheid van ouders op het welzijn van kinderen is trouwens zowel direct als indirect (bijvoorbeeld via een verminderde kwaliteit van het opvoedend handelen) Aantal veranderingen in de levensloop van kinderen Het afbrokkelen van het oorspronkelijke gezin, het terechtkomen in één of meer nieuwe éénoudergezinnen, hertrouw, het deel uitmaken van nieuw samengestelde gezinnen, enz., leiden bij kinderen tot een lager psychologisch welzijn. Stiefgezinnen zijn bijzonder complexe gezinsvormen, waarbij kinderen vaak geconfronteerd worden met stiefbroers en/of -zussen en waarbij ze hun rol en plaats moeten gaan herdefiniëren, wat een bijkomende bron van stress en aanpassingsproblemen kan zijn. Hertrouw ontneemt bovendien de hoop 21

32 wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding bij kinderen dat hun ouders nog opnieuw bij elkaar komen en ook al verhoogt hertrouw het gezinsinkomen, toch stelt men vast dat het eerder een risico dan een beschermende factor is. Waar het scheidingsonderzoek zich aanvankelijk beperkte tot veranderingen in de gezinsstructuur, wordt recent ook de impact nagegaan van de bijkomende veranderingen die met wijzigingen in de gezinsstructuur gepaard gaan ( verhuizen naar een nieuwe buurt/nieuwe school, het verlies van een deel van het familiale en sociale netwerk, werkloosheid van de ouder...). Vooral kinderen die op een relatief korte termijn met een combinatie van veranderingen op verschillende terreinen geconfronteerd worden, hebben een toegenomen kans op depressieve symptomen en zelfmoordgedachten en zijn kwetsbaar voor gedragsproblemen en problematisch gebruik van alcohol en drugs. Op langere termijn echter verdwijnt het gestegen, soms problematische gebruik van alcohol en drugs grotendeels. Dit komt vermoedelijk door een toegenomen stabiliteit in de nieuwe gezinnen waarvan de kinderen deel uitmaken Sociale ondersteuning De aanwezigheid van sociale ondersteuning van ouders, broers, zussen, grootouders en vrienden, wordt aangeduid als een belangrijke beschermende factor voor het welzijn van de kinderen. Kinderen die geconfronteerd worden met een ouderlijke scheiding en die kunnen rekenen op steun binnen hun sociaal en familiaal netwerk hebben minder depressieve symptomen, minder gedragsproblemen en betere schoolprestaties. Vrienden worden door kinderen als zeer ondersteunend ervaren, hoewel kinderen niet steeds de behoefte hebben om met vrienden gesprekken over de scheiding van hun ouders te voeren. Vooroordelen van leerkrachten en andere ouders ten aanzien van ouders die een scheiding meemaakten, hebben een negatieve invloed op het schools functioneren en de schoolprestaties. Uit onderzoek blijkt dat kinderen uit tweeoudergezinnen minder negatieve en meer positieve beoordelingen krijgen van hun leerkracht dan kinderen uit éénoudergezinnen. In dit verband kan gewezen worden naar een onderzoek 22

33 factoren die de impact van een scheiding op het welzijn van kinderen bepalen waarbij men vaststelde dat probleemgedrag op school sterker samenhangt met schoolfactoren dan met gezinsfactoren. De rol van structurele gezinskenmerken, die vaak wijzigen na een scheiding (zoals inkomen, buurt, enz.), zouden sterker gaan spelen wanneer een leerkracht er al dan niet bewust rekening mee houdt. Ondersteunt de school de ouders wél, dan heeft dit een positieve invloed op het functioneren en de prestaties van de kinderen. 23

34 wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding 2.2 Mogelijke gevolgen van een ouderlijke scheiding Dankzij het stijgende aantal scheidingen wordt er steeds meer onderzoek verricht naar het welzijn van kinderen die een scheiding meema(a)k(t)en ten opzichte van kinderen die in een traditioneel tweeoudergezin opgroei(d)en. Dit onderzoek laat toe om een duidelijk inzicht te krijgen in de mogelijke gevolgen van een scheiding voor het geluk van de betrokken kinderen Lager psychologisch welbevinden Recent onderzoek bevestigt dat ook Vlaamse jongens en meisjes uit gebroken gezinnen het op bepaalde indicatoren van welbevinden en gezondheid minder goed doen dan kinderen uit intacte gezinnen 18 en dat jongeren uit gescheiden gezinnen het effectief slechter stellen op psychologisch vlak 19 Vergeleken met kinderen die in een traditioneel gezin opgroeien, hebben kinderen die een ouderlijke scheiding meemaken meer kans op depressie en angstsymptomen. Ze zitten vaak slecht in hun vel en worstelen met een lager gevoel van eigenwaarde en/of een minder positief zelfbeeld. Dit kan emotionele problemen met zich meebrengen die in bepaalde gevallen zelfs uitmonden in zelfmoordgedachten of zelfmoordgedrag. Dit laatste komt evenwel vooral voor als de scheiding ook nog eens gepaard gaat met risicovolle gezins- of sociale factoren (zoals ouderlijke conflicten, ouderlijke financiële zorgen e.d.) of als het kind zelf reeds te kampen heeft met persoonlijkheids- of gezondheidsproblemen. 18 SYMOENS, COLMAN, BRACKE, VAN CLEUVENBERGEN,

35 mogelijke gevolgen van een ouderlijke scheiding Gedragsproblemen, delinquent en anti-sociaal gedrag Kinderen van gescheiden ouders hebben meer kans om gedragsproblemen en delinquent, antisociaal en agressief gedrag te ontwikkelen. Ze plegen meer strafbare feiten en komen vaker in aanraking met de politie. In deze groep van jongeren (en vooral bij hen die op korte termijn meerdere veranderingen qua gezinsstructuur meemaken) stelt men ook een verhoogd alcohol- en cannabisgebruik vast. Het probleemgedrag piekt in de eerste twee jaar na de scheiding en neemt dan geleidelijk af. Opvallend is dat deze moeilijkheden overheersen bij jongens. Dat zou verklaard kunnen worden door de teloorgang van een sterkere vader-zoon relatie voorafgaand aan de scheiding. Bij meisjes komen de problemen pas op langere termijn aan de oppervlakte. Het dient gezegd dat er voor sommige gedragsproblemen slechts een zwakke of zelfs helemaal geen relatie is tussen de gezinsstructuur en het probleemgedrag. Dit wijst erop dat er andere factoren aan het werk zijn die mogelijk reeds aanwezig waren vóór de scheiding Moeilijkheden op school Gescheiden ouders zijn doorgaans minder betrokken bij het schoolgebeuren dan niet-gescheiden ouders. Ook bij de kinderen zelf kan een ouderlijke scheiding aanleiding geven tot minder engagement bij het schoolgebeuren. Dit uit zich dan onder meer in een minder goede concentratie, meer dagdromen, meer afwezigheid, meer te laat komen en meer spijbelgedrag. Vaak voelen deze kinderen zich verdrietig en ongelukkig op school. In vergelijking met kinderen uit tweeoudergezinnen, halen kinderen uit éénoudergezinnen en nieuw-samengestelde gezinnen minder goede schoolresultaten. Ze stellen ook meer probleemgedrag en worden daardoor vaker geschorst. Kinderen tussen elf en veertien jaar ervaren de grootste negatieve gevolgen. (...) Een conflictueuze echtscheiding leidt bij deze leeftijdsgroep 25

36 wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding bovendien tot een lager opleidingsniveau. Als de echtscheiding samenvalt met de overgang van het lager naar het middelbaar onderwijs, zijn de gevolgen het grootst. 20 De kans dat een ouderlijke scheiding een negatieve invloed heeft op de schoolresultaten is het grootst twee tot drie jaar na de scheiding Gewijzigde familiale- en sociale netwerken Na een scheiding maken kinderen plots deel uit van twee verschillende gezinnen: het moedergezin en het vadergezin. Niet zelden worden ze daarbij geconfronteerd met nieuwe gezins- en familieleden. Vlaams onderzoek wijst uit dat ruim acht op de tien kinderen binnen de vier jaar na de scheiding een stiefmoeder in hun leven krijgen en vier op tien kinderen binnen dezelfde periode een stiefvader. Recent onderzoek toont aan dat 66% van de jongeren met gescheiden ouders samenwoont met minstens één stiefouder, en 19% deeltijds in twee nieuw samengestelde gezinnen woont. 21 Ook het aandeel jongeren dat na een ouderlijke scheiding samenleeft met broers en/of zussen waarmee ze niet beide ouders gemeenschappelijk hebben, is groot : Eén op drie jongeren met gescheiden ouders leeft samen met minstens één half- of stiefsibling. 22 Door de scheiding en de veranderingen die deze met zich meebrengt, wijzigt eveneens de aard, de intensiteit en de kwaliteit van de bestaande relatie tussen ouders en kinderen. Sterker nog: deze verandering houdt zelfs op lange termijn stand, wat leidt tot minder wederzijdse hulp en ondersteuning tussen ouders en hun volwassen kinderen. Alsof dat alles nog niet voldoende is, blijft ook de relatie die kinderen met hun grootouders hebben niet altijd hetzelfde na een scheiding. De frequentie en de kwaliteit van het contact tussen kleinkinderen en grootouders is immers in grote mate afhankelijk van de ouder bij wie het kind verblijft. De relatie met de grootouders van de kant van de ouder waarbij kinderen 20 FISCHER, 2004 SPRUIJT, 2009 AMATO, 2001 AMATO EN KEITH, VANASSCHE, VANASSCHE,

37 mogelijke gevolgen van een ouderlijke scheiding voornamelijk wonen, wordt bijvoorbeeld vaak intenser omdat alleenstaande ouders terugvallen op hun ouders voor hulp en ondersteuning bij de opvoeding en opvang van hun kinderen. Ook de relatie tussen broers en zussen onderling ontspringt niet aan de dans. Enerzijds kan een scheiding aanleiding geven tot competitie tussen broers en zussen voor het krijgen van aandacht en ouderlijke liefde. Anderzijds blijkt dat broers en zussen in de periode die volgt op de ouderlijke scheiding, belangrijke steunfiguren en vertrouwenspersonen kunnen zijn voor elkaar. Uit onderzoek komt nog naar voor dat ook vrienden belangrijke vertrouwenspersonen zijn voor kinderen die een scheiding meemaken. Toch heeft een scheiding een impact op de kwalitatieve dimensie van de vriendschapsrelaties. Kinderen in een echtscheidingssituatie geven minder steun aan hun vrienden en krijgen daardoor ook minder steun en vertrouwen terug Jong geleerd, oud gedaan Wetenschappers zijn het eens over de grotere kans dat kinderen die een scheiding tussen hun ouders meemaakten, zelf ook een scheiding of relatieverbreking zullen meemaken. Hetzelfde geldt voor kinderen waarvan de ouders meer conflicten hebben. Dit doet vermoeden dat scheiding en conflictueuze relaties van generatie op generatie worden overgedragen. 27

38 wetenschappelijk onderzoek in verband met kinderen en scheiding de wereld van je kind 28

39 29

40 30

41 3 De wereld van je kind: ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding Hoe je kind de scheiding beleeft zal in grote mate afhangen van hoe goed je hem kent en wat je met die kennis doet enerzijds, en van jouw vermogen om deze (ingrijpende) ervaring optimaal af te stemmen op zijn leefwereld anderzijds. Als je er belang aan hecht om de beste beslissingen te nemen voor je kind, is het ongetwijfeld in je voordeel om zijn leefwereld goed te (leren) kennen. In dit hoofdstuk wil ik daarom dieper ingaan op wat wetenschappers in de loop van de jaren ontdekt hebben over hoe kinderen, afhankelijk van hun leeftijd, de realiteit ervaren. Het is immers van groot belang om te weten waar kinderen mee bezig zijn, hoe ze denken, wat hun mogelijkheden zijn, enzovoorts, om een beter inzicht te krijgen in hoe zij een scheiding kunnen ervaren en hoe je als ouder je gedrag en de beslissingen die je neemt in deze situatie het beste afstemt op de leeftijd van je kind. Graag wil ik opmerken dat hier enkel rekening wordt gehouden met de leeftijd als criterium en dat er steeds gesproken wordt over het gemiddelde kind. Je mag daarbij niet uit het oog verliezen dat elk kind geboren wordt met genetisch bepaalde mogelijkheden en beperkingen. Deze zijn uniek en kunnen ervoor zorgen dat wat voor het gemiddelde kind geldt, niet noodzakelijk van toepassing is op jouw kind. 31

42 baby s en dreumesen 32

43 33

44 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding 3.1 Baby s en dreumesen (0 jaar - 2 jaar) Waar zijn baby s en dreumesen mee bezig? Bij de geboorte komt de baby vanuit de veilige omgeving van de baarmoeder terecht in een omgeving die volledig nieuw en ongekend is voor hem. Hij staat nu voor de opdracht om deze wereld stap voor stap te verkennen en er zich gaandeweg goed in te leren voelen. Via zijn waarneming zal hij zich een beeld vormen van zijn omringende wereld en door zijn lichaam te gebruiken leert hij zich erin voortbewegen. In het eerste levensjaar is hij echter voor een groot deel afhankelijk van volwassenen om in zijn behoeften te voorzien. Als zijn behoeften voldoende worden bevredigd, zal hij zich prettig voelen en zijn omgeving als goed ervaren. Is dit niet het geval, dan kan hij deze als slecht ervaren. Hiermee komen we meteen tot een belangrijk aandachtspunt: deze periode is voor het kind een hechtingsfase, die uiterst belangrijk is voor zijn ontwikkeling. HECHTING Wanneer het kind en zijn hechtingsfiguur zich harmonieus op elkaar kunnen afstemmen, ervaart het kind vertrouwen en geborgenheid. Door zo n interactie met de hechtingsfiguur verwerft het een beeld van de wereld en van zichzelf, dat leidt tot mentale representaties van zichzelf als iemand voor wie gezorgd en van wie gehouden wordt en kan worden. De vroege hechtingsrelatie wordt geïnternaliseerd en beïnvloedt de verwachtingen van het kind ten aanzien van andere relaties. Het interne werkmodel vormt dus een heel belangrijk fundament van de capaciteit om relaties te vormen en te onderhouden met anderen in het verdere leven. 23 In een goede hechting ligt niet alleen de basis voor het vertrouwen in mensen, maar ook voor het gevoel van eigenwaarde en zelfvertrouwen. Kinderen die problemen ervaren met de hechting tijdens deze periode hebben later vaak problemen met het uiten van emoties en het steun zoeken bij anderen. 23 BOWLBY,

45 baby s en dreumesen (van 0 jaar 2 jaar) Hoe denken baby s en dreumesen? Een baby heeft nog helemaal geen ik-bewustzijn 24, zodat er geen enkele grens bestaat tussen zijn innerlijke wereld, zijn leefwereld en de realiteit van de buitenwereld. Het is pas tussen het eerste en het tweede jaar dat hij er zich van bewust wordt dat hijzelf niet het centrum is waarrond alles beweegt, maar dat hij het zelf is die beweegt in een wereld die stil staat. Een zeer belangrijk gegeven in de denkwereld van een baby is dat hij geen objectpermanentie heeft. Dat betekent dat datgene wat hij niet met eigen ogen kan zien, er volgens hem ook niet (meer) is. De ouder die bijvoorbeeld niet lijfelijk aanwezig is, houdt voor hem eenvoudigweg op te bestaan. Ergens tussen de leeftijd van 7 maanden en 1 jaar begint het besef te groeien dat als hij iets niet meer ziet of hoort, het wél nog bestaat. Samen met dit besef komt een grote scheidingsangst, die nauw samenhangt met het verhaal van de hechting. Het vertrek van een hechtingspersoon kan vanaf dan een zeer ingrijpend gebeuren worden en angst en verzet oproepen. Dit kan eventueel ook gepaard gaan met angst voor vreemden. Vóór zijn tweede verjaardag verwerft het kind de mogelijkheid om innerlijke beelden van objecten vast te houden en verdwijnt de scheidingsangst naar de achtergrond Wat is moeilijk voor baby s en dreumesen? Gedurende het eerste levensjaar moet het kind de basis leggen van een diepgeworteld vertrouwen in zichzelf en in de wereld rondom hem. Hij is in dit stadium nog zeer afhankelijk van de bereidwilligheid van de volwassenen rondom hem om in zijn behoeften te voorzien. Onvervulde fysieke en vooral onvervulde emotionele behoeften alsook de afwezigheid van hechtingsfiguren kunnen leiden tot ernstige problemen. Een tweede uitdaging voor hem is het proces van het verwerven van voornoemde objectpermanentie. Dit verloopt met horten en stoten en gaat vaak gepaard met angsten. 24 PIAGET,

46 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding Wat als ouders gaan scheiden? Kinderen zijn op deze leeftijd nog veel te jong om de scheiding bewust mee te maken. Desondanks ontwikkelen ze tussen acht en twaalf maanden wél de vaardigheid om emoties te herkennen bij anderen en er ook op in te spelen. Zij kunnen neerslachtigheid en spanningen aanvoelen en zullen ook actief proberen om daar iets aan te doen! Ze vertonen dus al pro-sociaal gedrag (vrijwillig gedrag met de intentie om een ander te helpen). Rond één jaar reageert 10% van de kinderen al met pro-sociaal gedrag en rond twee jaar is dat al bijna 50 %. 25 Juist omdat ze zo intens meeleven met de stemmingen van hun ouders lopen ze het risico dat hun ontwikkeling geschaad wordt. Heel recente onderzoeksresultaten duiden erop dat een scheiding zelfs aantoonbaar gevolgen heeft voor hen die nog niet eens geboren waren! 26 Hoe jonger het kind, hoe meer kans dat het contact met één van de ouders verloren gaat, wat heel zwaar om dragen kan zijn voor een kind. Juist het feit dat je je later zult realiseren dat je nooit bewust hebt meegemaakt hoe het was dat die twee mensen waar je uit voortkwam met jou samenleefden, kan een groot verdriet teweegbrengen. 27 SUBJECTIEVE TIJDSBELEVING Bij een scheiding, en de eventuele verblijfsregeling die daarmee gepaard gaat, is het belangrijk voor ouders om te weten dat, hoe ouder men wordt, hoe vlugger de tijd voorbijgaat. Of, anders gezegd : hoe jonger een kind is, des te langer de tijd duurt voor hem. Om een idee te krijgen van de subjectieve beleving van de tijd, kan men dit uitdrukken in een percentage van de leeftijd, waarbij één dag voor een eenjarig kind (in zijn subjectieve tijdsbeleving) even lang duurt als een maand voor zijn 30-jarige ouders, en 12 dagen (de tijd tussen twee weekeinden in de traditionele omgangsregeling) even lang als een jaar! 25 OLTHOF EN BRUGMAN, AMATO EN CHEADLE, GROENHUIJSEN, Ouderschapsplan, de vele gezichten van het belang van het kind,

47 baby s en dreumesen (van 0 jaar 2 jaar) Hoe jonger een kind is, des te minder het in staat is om een (te lange) scheiding van (één van) zijn ouders te verdragen. Het is dus van groot belang dat scheidende ouders bij het uitwerken van een verblijfsregeling 28, in de mate van het mogelijke, rekening houden met de tijdsbeleving van hun kind en dat ze bovendien voldoende aandacht besteden aan de noden van het kind vanuit de hechtingstheorie (zie pagina 34) Tips om het welzijn van baby s en dreumesen te bevorderen tijdens en na de scheiding Zorg ervoor dat je kind vaste figuren (mama, papa, oma, onthaalmoeder...) in zijn omgeving heeft waar hij zich veilig aan kan hechten. Het is overigens niet zo dat een moeder die borstvoeding geeft automatisch de belangrijkste hechtingsfiguur is. Een experiment met aapjes 29 heeft immers aangetoond dat het vervullen van emotionele behoeften minstens even belangrijk is dan het geven van een goede verzorging. Uit de proef kon besloten worden dat een kind zich het sterkst hecht aan diegene met wie hij het meest intense contact heeft. Houd rekening met de subjectieve tijdsbeleving van je kind (zie pagina 36) : hoe jonger een kind is, des te langer de tijd duurt voor hem en des te minder is het in staat is om een scheiding van een te lange duur van zijn ouders te verdragen, wat ook nadelige gevolgen hebben voor de hechting : De hechtingstheorie leert ons hoe een jong kind nood heeft aan de nabijheid van een hechtingsfiguur en het creëren van een intense gevoelsband met deze figuur. Van hieruit ontstaat bij het kind een veilig basisgevoel waardoor het aangemoedigd wordt de wereld te exploreren en vaardigheden te ontwikkelen. De vorming van een veilige hechting is één van de belangrijkste ontwikkelingstaken in de eerste levensjaren en speelt een essentiële rol in het latere sociale en emotionele functioneren Wie meer wil weten over verblijfsregelingen aangepast aan de leeftijd van een kind, kan daarvoor de nodige informatie vinden in het boek Eén kind gedeeld door twee, een handleiding voor het opstellen van een degelijk ouderschapsplan na scheiding door Annelies Geraets. 29 HARLOW, STEVENS, DE CORTE,

48 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding Je doet er dus goed aan om in de mate van het mogelijke rekening te houden met deze factoren en samen creatief te zijn in het vinden van manieren om je kind zo vaak mogelijk te zien. Werk een duidelijke regeling uit over de basisbehoeften en de tijdsbesteding van je kind (voedingstijden, slaappatronen, enz.) Het is onontbeerlijk dat beide ouders (en andere verzorgers) zich houden aan de basale handelingen en ritmes van het kind, waarbij ook de kleine rituelen niet uit het oog verloren mogen worden. Zo zal het kind zich veilig en geborgen voelen. Een goede communicatie tussen beide ouders (en eventueel andere verzorgers) is, alleen al om praktische redenen, noodzakelijk bij kinderen van deze leeftijd. Je kind kan immers niet zelf verslag uitbrengen over wanneer het voor het laatst gegeten heeft, over dat het onwel is geworden, over dat het gevallen is enzovoort. Het kan handig zijn een schriftje bij te houden dat je steeds met hem meegeeft en waarin je voedingstijden, medicatie en andere bijzonderheden vermeldt over je kind die belangrijk zijn om te weten. Om de overgang te vergemakkelijken, kan het voor je kind van wezenlijk belang zijn dat zijn favoriete knuffels, speeltjes of dekentje mee mogen verhuizen van de ene ouder naar de andere. Tegelijkertijd kan er ook een knuffel zijn die een oogje in het zeil houdt bij mama zolang het kind bij papa is en omgekeerd. Let op: je kind voelt het aan als je als ouder niet lekker in je vel zit en hij zal met zijn beperkte mogelijkheden trachten om hier iets aan te veranderen. Houd er rekening mee dat hij meedrijft op jouw gevoelens en bijgevolg ook onderhevig kan zijn aan stress. Schenk voldoende aandacht aan zijn behoeften en wees extra alert bij veranderd huilgedrag, gewijzigde eetpatronen of een ongewoon slaapritme. Als je het even niet ziet zitten, roep dan hulp in van derden. Het is van belang dat de ouders proberen om de herinnering aan hun samenzijn (vóór de scheiding) voor het kind te behouden, bijvoorbeeld door foto s waar ze samen met het kind opstaan en door erover te praten. 38

49 baby s en dreumesen (van 0 jaar 2 jaar) Minimaal is het voor het kind van belang dat het, als het daaraan toe is, gaat horen dat beide ouders blij waren met zijn komst en, indien mogelijk, dat het uit liefde geboren is Hoe zie je wanneer het fout loopt? Baby s hebben behoefte aan een continuïteit van de zorg en een zo snel mogelijk herstel van het normale ritme. Ze kunnen hun ongemak uiten door een verandering in hun eetgedrag, huilgedrag en slaapritme. 31 GROENHUIJSEN, Ouderschapsplan, de vele gezichten van het belang van het kind,

50 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding peuters 40

51 Baby s en dreumesen (van 0 jaar 2 jaar) 41

52 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding 3.2 Peuters (2 jaar 4 jaar) Waar zijn peuters mee bezig? Het kind wordt zich steeds meer bewust van zijn eigen ik en beseft dat er een heleboel dingen zijn die hij zelf in beweging kan zetten. Dat maakt een grote exploratiedrang in hem wakker. Hij is verwoed bezig met het verwerven van meer zelfstandigheid: zelfstandig eten, zich zelfstandig aankleden, zelfstandig naar het toilet gaan enz. Deze leeftijd kenmerkt zich door een mengeling van forse vooruitgang én aanzienlijke beperkingen. Het kind wil immers vaak meer dan hij kan en botst daarbij op zijn limieten waarbij hij gevoelens van onzekerheid en angst kan ervaren. Het resultaat is een voortdurend wegduwen en aantrekken van de ouders, wat voor beide partijen voor verwarring kan zorgen Hoe denken peuters? Het kind heeft nu objectpermanentie verworven en beschikt over een voorstellings- of symboolfunctie waardoor hij afwezige objecten en gebeurtenissen aanwezig kan stellen door middel van symbolen. Dankzij deze vaardigheid reageert hij niet enkel meer op wat hier en nu waarneembaar is, maar ook op situaties of objecten die niet meer aanwezig zijn. Hij kan nu volop fantaseren, tekenen, dromen,... Aangezien het hier gaat over een nieuw verworven vaardigheid, moet hij nog leren om een evenwicht te vinden tussen fantasie en werkelijkheid. Typerend voor kinderen van deze leeftijd is daarom dat ze fantasieën voor werkelijkheid kunnen aannemen. Deze kinderen hebben ook zeer specifieke denkvormen. Zij kennen levenloze voorwerpen en dieren menselijke eigenschappen toe (stoute steen!), ze denken dat de mens een hand heeft in alles wat bestaat en dat gebeurtenissen die in werkelijkheid geen verband houden met elkaar, toch samenhangen (gisteren scheen de zon en mama kreeg een ongeluk - vandaag schijnt de zon weer, dus mama krijgt weer een ongeluk). Daarnaast is hun denken ook een magisch denken (ik heb gewenst dat 42

53 peuters (van 2 jaar 4 jaar) papa zou verdwijnen omdat hij niet lief is tegen mama nu gaan ze uit elkaar, dus het is mijn fout). Het denken is bovendien nog zeer egocentrisch: het kind kan zich niet verplaatsen in het gezichtspunt of de rol van een ander. Hij denkt dat anderen denken wat hij denkt, dat anderen zien wat hij ziet en dat anderen voelen wat hij voelt. Hij ziet zichzelf als de spil van het bestaan en is ervan overtuigd dat gebeurtenissen door hem worden veroorzaakt. Hij gaat er ook van uit dat anderen een situatie op dezelfde manier beoordelen dan hijzelf. Als hij houdt van chocolade, houdt iedereen van chocolade, als hij ergens verdrietig van wordt, geldt dat voor iedereen en als hij het vreselijk eng vindt om alleen te zijn is het voor papa vast ook heel eng om alleen te zijn... Logisch denken is nog helemaal niet aan de orde! Wat is moeilijk voor peuters? In deze fase gaat het kind beseffen dat het een eigen ik heeft, dat verschilt van anderen. Het besef van dit onderscheid kan een gevoel van alleen staan en angst oproepen. Het groeiend ik-bewustzijn zorgt ervoor dat het kind zich als individu wil manifesteren en één van zijn favoriete manieren om zich als ik van de ander te kunnen onderscheiden, is door net het omgekeerde te doen van wat die ander wil. Koppigheid is daarom zeer kenmerkend gedrag voor kinderen van deze leeftijd. Door zijn ondernemingsdrang en zijn drang naar zelfstandigheid is het kind vaak in conflict met zijn ouders. Dit brengt gevolgen met zich mee voor de hechting (zie pagina 34) die nog steeds in ontwikkeling is: door zich steeds meer af te zetten tegen zijn ouders en openlijk tegen hun wensen in te gaan vreest hij dat hij de liefde van zijn ouders kan verliezen. Dit kan een hevige verlatingsangst veroorzaken: de opvolger van de scheidingsangst op jongere leeftijd. 43

54 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding Wat als ouders gaan scheiden? Het feit dat het kind worstelt met verlatingsangst, wordt uitvergroot in de scheidingssituatie waarbij hij voortdurend door één van beide ouders (althans vanuit zijn gezichtspunt) verlaten wordt op het ogenblik van de wissel tussen twee ouders. Deze wissel kan dan ook gepaard gaan met heel veel stress. Als een kind helemaal overstuur terugkomt van zijn verblijf bij de andere ouder dan zou het kunnen lijken dat hij niet gelukkig is bij de andere ouder of zelfs dat er onregelmatigheden gebeuren tijdens dit verblijf. Het is goed om in zo n omstandigheden het fenomeen van de verlatingsangst in je achterhoofd te houden, waardoor je kind wellicht moeite heeft om zich voortdurend aan te passen. Heb je toch twijfels, spreek er dan over met de andere ouder. De wisselingen zijn voor kinderen moeilijk en kunnen gepaard gaan met veel stress. Ze kunnen heel heftig reageren op bezoekjes bij de andere ouder zonder dat daar een aanwijsbare reden voor is. Voor ouders is dit moeilijk. Als ze de andere ouder niet volledig vertrouwen is de kans groot dat het gedrag van het kind gekoppeld wordt aan de opvoedingskwaliteiten van de andere ouder. Het kind heeft tijd nodig om zich aan te passen, en de hulp van de ouders is daarbij onontbeerlijk. Er zijn kinderen die na een wisseling stil naar hun kamer gaan om een beetje te spelen en zo de omschakeling te maken. Er zijn ook kinderen die extreem lastig zijn na de wisseling en alle aandacht opeisen. 32 In deze fase, waarbij het kind in zijn exploratiedrang voortdurend tegen zijn grenzen aanloopt en waar hij door zijn groeiend ik-bewustzijn steevast koppig gedrag vertoont, heeft hij nood aan ouders die stevig in hun schoenen staan en hem op vastberaden maar begripvolle wijze sturen. In een echtscheidingssituatie kan het echter zijn dat ouders tijdelijk meer met hun eigen situatie bezig zijn en daardoor niet aan deze behoefte (kunnen) voldoen, met als resultaat dat het kind stuurloos wordt en helemaal het noorden kwijtraakt SINGENDONK EN MEESTERS, Kind en echtscheiding, een ontwikkelingspsychologisch perspectief,

55 peuters (van 2 jaar 4 jaar) Ondanks het feit dat deze kinderen opeenvolgingen ontdekken in de tijd, kunnen ook zij nog geen langere tijdsperiode overzien (zie pagina 36). Herinner je dat drie dagen voor een driejarige in zijn persoonlijke tijdsbeleving ongeveer even lang duren als dertig dagen (1 maand) voor zijn dertigjarige ouders. Dat wil zeggen dat twaalf dagen (de tijd tussen twee weekends waarin het kind vaak één van beide ouders moet missen in een klassieke verblijfsregeling) voor de driejarige even lang duren als 4 maanden voor zijn dertigjarige ouders Tips om het welzijn van peuters te bevorderen tijdens en na de scheiding Op deze leeftijd hebben kinderen last van verlatingsangst omdat ze bang zijn om de liefde van hun ouders te verliezen. Bij een scheiding van de ouders kan zich dat sterk uiten tijdens de wissel van de ene ouder naar de andere die gepaard gaat met verdriet, teruggetrokkenheid, opstandigheid, enz. Het is heel belangrijk dat je weet dat de oorzaak van dit gedrag verankerd is in je kind en (waarschijnlijk) niet ligt bij iets wat er misging tijdens het verblijf bij je partner. Verzeker je kind ervan dat jij en je partner altijd van hem blijven houden, wat er ook gebeurt. Je kind is bezig zijn eigen grenzen (en die van jou!) te verkennen en dat leidt vaak tot botsingen. Het is belangrijk dat je hem de ruimte geeft om zijn initiatieven te ontplooien en hem tegelijk voldoende realiteitszin bijbrengt. Ook al word je tijdelijk in beslag genomen door de beslommeringen van je scheiding, jouw kind heeft je nodig om hem te sturen op zijn ontdekkingstocht en om aan te geven wat de regels zijn. Te veel straf en correctie kunnen echter tot een te groot schuldgevoel leiden: ga dus op zoek naar de gulden middenweg! Dankzij zijn vooruitgang op het gebied van taal, is je kind nu ook in staat om (korte) gesprekjes te voeren via de telefoon (of skype). Een telefoontje (of skype-gesprek) is voor de niet-inwonende ouder de perfecte gelegenheid om betrokken te blijven bij wat er gebeurt in het leven van je kind en het laat je kind ook voelen dat je aan hem denkt en dat je geïnteresseerd bent in zijn doen en laten. 45

56 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding Houd ook hier rekening met de tijdsbeleving van je kind (zie pagina 36). Een te lange scheiding van één van beide ouders kan schadelijke gevolgen hebben voor de hechting (zie pagina 34), die op deze leeftijd nog steeds in ontwikkeling is. Pas de verblijfsregeling hieraan aan Hoe zie je wanneer het fout loopt? Peuters stemmen hun gedrag af op dat van de ouders. Ze hebben nog maar een beperkte capaciteit om hun gedachten, gevoelens en herinneringen uit te drukken, waardoor er te vlug gedacht wordt dat ze niet geraakt zijn door het gebeurde. Zowel peuters als kleuters kunnen blijk geven van regressief gedrag. Daardoor gaan ze verworvenheden, die eigen zijn aan hun leeftijdsfase, tijdelijk verliezen. Ze zullen bijvoorbeeld bedplassen, vastklampend gedrag vertonen, zich niet meer alleen aankleden. Daarnaast kunnen kinderen op die leeftijd heel druk of huilerig zijn, of dwarsliggen Boeken voor peuters 33 Kinderen vanaf 2 jaar Arts, Simone Boendermaker, Conny Kinderen vanaf 3 jaar van Heijningen, Nicoline Daenen, Frank Thuis bij mama, thuis bij papa Ik heb twee beren Dag, papa Even anders 33 Een uitgebreide bespreking van al deze boeken kan je vinden op 46

57 47

58 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding kleuters 48

59 49

60 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding 3.3 Kleuters (4 jaar - 6 jaar) Waar zijn kleuters mee bezig? Het hechtingsgedrag (zie pagina 34) neemt stilaan af en de hechting komt tot voltooiing. Het kind kan het nu aan om gedurende steeds langere periodes gescheiden te worden van zijn hechtingsfiguren. Het ik krijgt steeds meer vorm. Hij aanvaardt zichzelf als kind van en niet als gelijke van zijn ouders en hij beseft dat hij een jongen of een meisje is. Hij ontwikkelt een eigen manier van handelen en zijn karaktereigenschappen komen steeds duidelijker naar voor. Hij heeft nu ook geleerd dat zijn omgeving verschillend reageert op zijn diverse gedragingen en hij zal daar rekening mee houden. Zijn groeiend zelfbewustzijn zorgt ervoor dat het tegendraadse handelen plaats maakt voor positiever gedrag. Normen die hem van buitenaf worden opgelegd zal hij stilaan in zich opnemen en hij vormt voor zichzelf een beeld van wat mag en wat niet mag. Naar de buitenwereld toe krijgt hij steeds meer zicht op hoe mensen zich onderling (behoren te) gedragen. Kinderen van deze leeftijd gaan voltijds naar school. Hun woordenschat breidt zich enorm uit en hun spel verandert van een naast elkaar naar een met elkaar spelen. Rollenspelen en fantasie-spelen vieren hoogtij en ze zijn gefascineerd door sprookjes. Op school komen hun sociale vaardigheden tot ontwikkeling. Dankzij hun eerste prille vriendschappen leren ze hoe relaties functioneren Hoe denken kleuters? Het denken van een kleuter verloopt grotendeels hetzelfde als dat van de peuter (zie vorig hoofdstuk), maar zijn wereldbeeld wordt geleidelijk wat realistischer dan dat van de peuter naarmate hij via zijn denken meer inzicht krijgt in de loop der gebeurtenissen 34. Toch mist hij nog vaak de nodige 34 CRAEYNEST, Psychologie van de levensloop : inleiding in de ontwikkelingspsychologie,

61 kleuters (van 4 jaar 6 jaar) kennis en ervaring om tot een realistisch inzicht te komen en dan worden de ontbrekende schakels gemakkelijk opgevuld met fantasie. Magisch denken en realistisch denken lopen bijgevolg nog steeds door elkaar en logisch denken is ook hier nog niet aan de orde! Wat is moeilijk voor kleuters? Het exploreren van sociaal gedrag roept bij het kind ongekende gevoelens op: vriendschap, medeleven, afgunst, concurrentie, enz. doen hun intrede! Daarnaast brengt het innerlijke beeld van wat mag en wat niet mag en wat past en wat niet past, gecombineerd met zijn ondernemingsdrang en zijn ongebreidelde fantasie, vaak schuldgevoelens met zich mee. Alsof dat alles nog niet genoeg is, steken allerlei angsten de kop op als zijn verbeelding voor de zoveelste keer op hol slaat Wat als ouders gaan scheiden? Een gesprek voeren met een kleuter is al iets makkelijker dan met een peuter. Toch is hier nog enige voorzichtigheid geboden. Vaak lijkt het alsof je kleuter perfect begrijpt waar je het over hebt, maar zijn fantasie neemt nog vaak een loopje met de werkelijkheid. Observeer je kind daarom goed en stel hem vragen zodat je uit de antwoorden kan afleiden of de betekenis van je woorden wel goed is doorgedrongen. Omdat je kind zichzelf nog niet helemaal los van een ander kan zien en omdat hij nog zo n rijke verbeelding heeft, is het zeer waarschijnlijk dat hij de scheiding op zichzelf gaat betrekken. Om die reden kan hij er van overtuigd geraken dat hij iets fout heeft gedaan waardoor zijn ouders ruzie hebben gekregen. Dat kan gepaard gaan met een enorm schuldgevoel. Je zal dus op je hoede moeten zijn voor dit scenario en je zal hem ervan moeten overtuigen dat dit zeker niet zo is als je wil voorkomen dat hij voor de rest van zijn leven met dit schuldgevoel blijft zitten. Jonge kinderen voelen zich vaak schuldig over de scheiding en denken dat de ouders vanwege hen uit elkaar gaan. Dit heeft te maken met het feit dat het kind niet alle factoren tegelijkertijd kan overzien en begrijpen. Vragen en 51

62 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding gedachten als Komt het door mij dat jullie gaan scheiden?, Waar moet ik straks nou naartoe? en Komt papa terug als ik nooit meer stout ben? zijn niet ongewoon. Het kind probeert op deze manier greep te krijgen op de gebeurtenissen. Jonge kinderen zijn niet in staat om te begrijpen dat het gedeeltelijk wegvallen van een ouder niets met henzelf te maken heeft. 35 Met betrekking tot de subjectieve tijdsbeleving van deze kinderen (zie pagina 36) wil ik er nog eens op wijzen dat zes dagen voor een zesjarige ongeveer even lang duren als dertig dagen voor zijn dertigjarige ouders. Dat wil zeggen dat twaalf dagen (de tijd tussen twee weekends waarin het kind vaak één van beide ouders moet missen in een klassieke verblijfsregeling) voor de zesjarige bijna even lang duren als 2 maanden voor zijn dertigjarige ouders Tips om het welzijn van kleuters te bevorderen tijdens en na de scheiding Dit is de groep van kinderen die erop los fantaseren over hoe zij een invloed hebben op alles wat er rondom hen gebeurt, ook op jullie scheiding! Het volstaat dat je kind ooit gedacht heeft dat je echt niet lief was en maar beter kon verdwijnen uit zijn leven. Het zal hem hopeloos maken om te zien dat je nu ook echt verdwijnt en hij zal verteerd worden door schuldgevoelens. Meer dan ooit is het belangrijk dat je hem op het hart drukt dat de scheiding iets is tussen jou en je partner en dat hem absoluut geen schuld treft! Deze leeftijd leent zich uitstekend tot het spelen van een rollenspel. Door zich in te leven in verschillende rollen die van mama, papa, zusje, enz. kan het kind veel leren en een beter inzicht krijgen in de situatie. Ook het gebruik van sprookjes of verhaaltjes kan veel vruchten afwerpen. Het verhaal kan immers emoties losweken die jullie dan samen kunnen bespreken zodat ze veilig verwerkt kunnen worden. Vanaf deze leeftijd kunnen kinderen een (langer) gesprek voeren via de telefoon of via de computer (eventueel met een webcam). Het is een goed idee om daar gebruik van te maken als je kind behoefte heeft aan contact 35 SINGENDONK EN MEESTERS, Kind en echtscheiding, een ontwikkelingspsychologisch perspectief,

63 kleuters (van 4 jaar 6 jaar) met de andere ouder terwijl hij bij jou verblijft. Het zou zelfs een gewoonte kunnen worden om (dagelijkse) belevenissen of zorgen te bespreken en zo de betrokkenheid met de afwezige ouder te versterken. Behoort telefoneren of computeren niet tot de mogelijkheden, dan kan je je kind aanmoedigen om een tekening te maken over wat hem bezighoudt, zodat hij ze kan meenemen naar de andere ouder en erover vertellen. Ook op deze leeftijd is het aangewezen om de verblijfsregeling aan te passen aan de tijdsbeleving van je kind (zie pagina 36) Hoe zie je wanneer het fout loopt? Kleuters reageren op een gelijkaardige manier als peuters, maar hebben al meer uitdrukkingsmogelijkheden. Naast de ouders is de juf/meester een belangrijke figuur tijdens het verwerkingsproces. Kleuters uiten hun gevoelens eerder via spel, tekenen, knutselen, maar minder via woorden. Net zoals voor peuters geldt dat kleuters blijk kunnen geven van regressief gedrag, waardoor ze verworvenheden, die eigen zijn aan hun leeftijdsfase, tijdelijk verliezen. Ook zij zullen bijvoorbeeld bedplassen, vastklampend gedrag vertonen of zich niet meer alleen aankleden en ook zij kunnen heel druk zijn, huilerig of dwarsliggen Boeken voor kleuters 36 Kinderen vanaf 4 jaar Baumbach, Martina Delfos, Martine Elias, Bettie Faabrega, Marta Gray, Kes Minne, Brigitte Osman, Trudy Scherpbier, Nelleke Dag pappa, tot zaterdag Van alles twee Altijd is voor altijd Papa woont in een ander huis Papa-Mama lijm Elliott, Lucy, Heks en tovenaar Wanneer komt papa terug Weekendpapa 36 Een uitgebreide bespreking van al deze boeken kan je vinden op 53

64 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding Vriens, Jacques Weninger Brigitte Weninger Brigitte Kinderen vanaf 5 jaar Boonen, Stefan De Bode Randerath, Jeannette van Otterloo, Marly allebei even lief Dag papa, tot volgende week Dag pappa, tot ziens Een stuk voor mama en een stuk voor papa Ann, Maar jij blijft mijn papa Flip begrijpt er niks meer van Geen kusjes van mij 54

65 55

66 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding school- gaande kinderen 56

67 57

68 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding 3.4 Schoolgaande kinderen (6 jaar - 12 jaar) Aangezien het hier over een zeer grote groep kinderen gaat, maak ik een onderscheid tussen jongere schoolgaande kinderen en oudere schoolgaande kinderen. In de realiteit ligt de grens evenwel niet strikt op de leeftijd van 9 jaar. Ik zou daarom adviseren om de tekst in zijn geheel door te nemen, zodat je zelf kan aanvoelen wat van toepassing is op jouw kind Waar zijn schoolgaande kinderen mee bezig? Het jongere schoolgaande kind (6 jaar tot 8 jaar) Op 6 jaar gaat het kind naar het eerste leerjaar en leert hij lezen, schrijven en rekenen. Dat vraagt heel wat inspanning. Voor het eerst in z n leven krijgt hij te maken met huis-taken. Hij moet nu taakgericht leren denken en handelen en hij moet leren dat er aan de uitvoering van deze taken een beoordeling vasthangt. In dit systeem wordt hij zich meer en meer bewust van zijn sterke en zwakke kanten en van die van zijn vrienden. Vrienden nemen een steeds grotere plaats in in zijn leven, maar ouders zijn nog steeds de belangrijkste referentiefiguren voor wat betreft waardeoordelen en normen. Hij geniet er nog steeds van om dingen samen met het gezin te ondernemen Het oudere schoolgaande kind (9 jaar tot 12 jaar) Het schoolleven neemt nog steeds een prominente plaats in. Op school leert het kind steeds complexer denken, zijn takenpakket breidt zich uit en voor velen komt er zelfs al een vreemde taal bij kijken! Hij wordt steeds beter in sociaal aanvaarde omgangsvormen zoals gehoorzaamheid, beleefdheid, stiptheid, inzet, respect, verantwoordelijkheid, enz. Zijn zelfbeeld krijgt meer inhoud en zijn vriendschappen worden selectiever en duurzamer. Volwassenen blijven een belangrijke rol spelen en het is leuk als ze zich kunnen inleven in zijn spel, maar leeftijdgenoten zijn nu dé favoriete speelkameraden. 58

69 schoolgaande kinderen (van 6 jaar 12 jaar) Hoe denken schoolgaande kinderen? Het jongere schoolgaande kind (6 jaar tot 8 jaar) Tussen 6 en 8 jaar maakt het kind een flinke sprong vooruit in zijn verstandelijke ontwikkeling: hij leert lezen, schrijven en rekenen. Hij is steeds beter in staat om logisch te denken, zo lang het maar over concrete zaken gaat. Hij kan problemen en situaties oproepen in zijn gedachten en hij kan zich een voorstelling maken van een complexe opeenvolging van gebeurtenissen. Hij maakt stilaan een onderscheid tussen fantasie en werkelijkheid en onderneemt pogingen om zich te verplaatsen in de gedachten-gang van een ander (zij het nog grotendeels vanuit zijn eigen perspectief) Het oudere schoolgaande kind (9 jaar tot 12 jaar) Er is nu een duidelijk onderscheid tussen werkelijkheid en verbeelding. In zijn spel heeft hij een voorkeur voor meer avontuurlijk realisme in plaats van fantasie, zoals hij dat kan terugvinden in verhalen over dinosauriërs, ridders, koningen en koninginnen, brandweer, politie, dokters... Hij is in staat om logisch te denken, voor zover het gaat om concrete situaties waarbij hij zich een goede voorstelling kan maken van de begrippen die erin voorkomen. Ook zonder de aanwezigheid van volwassenen kan hij uit zichzelf rekening houden met allerlei voorschriften en ernaar handelen. Je kan hem dan ook een opdracht geven en erop vertrouwen dat hij die behoorlijk zal uitvoeren. Hij kan nu ook een situatie beoordelen vanuit het standpunt van een ander, hoewel het nog tot na de adolescentie zal duren vooraleer hij zich compleet in het standpunt van een derde kan verplaatsen. Hij is ook beter in staat om controle uit te oefenen op zijn gevoelsleven doordat hij bijvoorbeeld gebeurtenissen kan relativeren, zijn problemen aanpakt of hulp vraagt aan een ander. 59

70 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding Wat is moeilijk voor schoolgaande kinderen? Het kind moet leren omgaan met het feit dat hij voortdurend getest en beoordeeld wordt op zijn kennis en kunde. Hij wordt zich steeds meer bewust van zijn mogelijkheden, zijn beperkingen en van zijn eigenheid. Deze kenmerken gaat hij vergelijken met die van zijn leeftijdsgenoten, met het risico dat hij een minderwaardigheidsgevoel ontwikkelt indien hij minder goed presteert, of als hij oordeelt dat zijn kwaliteiten minderwaardig zijn aan die van een ander en hij het gevoel heeft niet aan de verwachtingen van zichzelf en van anderen te kunnen voldoen. De aanwezigheid van volwassenen die hem steunen in al zijn facetten kunnen een kind het gevoel geven dat hij precies goed is zoals hij is. Dat kan een enorme opkikker voor zijn zelfvertrouwen zijn. Ook het gevoel om aanvaard te worden door leeftijdgenootjes kan bijdragen aan de ontwikkeling van een positief zelfbeeld. Als deze twee aspecten ontbreken in zijn leven, is de kans groot dat zijn ego deuken oploopt die hem later parten zullen spelen als er zich situaties voordoen waarbij hij voor zichzelf moet opkomen Wat als ouders gaan scheiden? Het jongere schoolgaande kind (6 jaar tot 8 jaar) Met deze kinderen kan je al een echt gesprek voeren waarbij je ervan kan uitgaan dat ze in staat zijn om het hele plaatje te overzien (zij het op hun niveau). Als zij weten dat mama en papa uit elkaar gaan, is het voor hen duidelijk dat er praktisch gezien een en ander gaat veranderen. Het is eigen aan kinderen van deze leeftijd om je te bestoken met vragen als: Wie zal voor de hond zorgen?, Wie zal dan het gras maaien?, Wie zal met mij naar het voetbal gaan? of Wie zal er nu voor papa koken?... Zij zullen zich ook zorgen maken over hun ouders: Zal papa zich niet heel alleen voelen? of Heeft mama wel genoeg centjes om voor ons te zorgen?... Het is belangrijk dat zij een (zo eerlijk mogelijk) antwoord krijgen op al hun vragen. Dat maakt de scheiding voor hen concreet, helpt bij het 60

71 schoolgaande kinderen (van 6 jaar 12 jaar) verwerkingsproces en voorkomt dat ze zich onnodige zorgen in hun hoofd halen Het oudere schoolgaande kind (9 jaar tot 12 jaar) Een kind van deze leeftijd heeft voor zichzelf al een zeer goed beeld gevormd van wat hij juist en niet juist vindt. Zijn ouders zijn daarbij zijn grote voorbeeld geweest. Het besef dat ouders de regels die ze opleggen aan hun kinderen zelf aan hun laars lappen, kan een grote ontgoocheling zijn en hem het gevoel geven dat alles waarin hij tot dan toe geloofde een leugen was. Zijn geloof dat liefde voor altijd is kan bijvoorbeeld aan diggelen vallen en als de liefde tussen zijn ouders kan ophouden, dan kan misschien ook de liefde van zijn ouders (of één van hen) voor hem stoppen? Machteloosheid en enorme boosheid kunnen toeslaan, vaak ten koste van broers, zussen en ouders. Hij kan er bovendien van overtuigd zijn dat hij erin zal slagen zijn ouders terug samen te brengen en de frustratie is bijzonder groot als dit niet lukt. In tegenstelling tot zijn jongere broertjes en zusjes zoekt hij de schuld niet bij zichzelf. Hij is er als de kippen bij om één van zijn ouders als schuldige aan te duiden die verantwoordelijk is voor de situatie. Ondanks het feit dat hij een bredere kijk heeft op relaties, weigert hij om de feiten in een breder perspectief te zien. In zijn zwart-wit denken beslist hij wie goed of slecht is en houdt hij vast aan zijn overtuiging. Het kan zelfs zo ver gaan dat hij alle omgang met de boosdoener weigert en dat hij het onderste uit de kan haalt om deze persoon emotionele schade toe te brengen. Daarnaast kan hij ervoor kiezen om bondgenoot te worden van de benadeelde partij, die hij in dat geval wellicht idealiseert (zie ook pagina 94 : Parental Alienation Syndrome of PAS). Aangezien hij een situatie nu ook kan beoordelen vanuit het standpunt van een ander, krijgt hij steeds meer oog voor de gevoelens en de behoeften van die ander. Tegelijkertijd heeft hij geleerd om in bepaalde situaties zijn gevoelens te onderdrukken of verborgen te houden. Hij slaagt er zelfs in om gevoelens te veinzen die volgens hem meer gepast zijn in bepaalde omstandigheden. Het is in de combinatie van al deze nieuw verworven vaardigheden dat er een groot gevaar schuilt: als de ouders zich in een 61

72 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding crisissituatie bevinden kunnen kinderen hun eigen emotionele behoeften volledig onderdrukken omdat ze zich verantwoordelijk voelen voor het welzijn van hun ouders. Het kan zijn dat ze de noden van hun ouders gaan vervullen op zodanige wijze dat de kind/ouder-rollen omgedraaid worden. Men noemt dit verschijnsel (destructieve) parentificatie (zie ook pagina 106). Het hoeft geen betoog dat dit een ongezonde situatie is voor het kind, die best vermeden kan worden Tips om het welzijn van schoolgaande kinderen te bevorderen tijdens en na de scheiding Het jongere schoolgaande kind (6 jaar tot 8 jaar) Kinderen in deze groep hebben vooral veel verdriet. Ze missen de afwezige ouder en hopen op een verzoening. Met name in deze leeftijdscategorie is het uiterst belangrijk om duidelijk te zijn over het definitieve karakter van je beslissing om te vermijden dat je kind hoop blijft koesteren. Wees alert voor niet-geuit verdriet : Ook al hebben kinderen van deze leeftijd veel verdriet van de scheiding, een verrassend groot aantal is toch in staat om door te leven alsof er niets gebeurd is. De oorzaak kan in een depressie liggen, in ontkenning of emotionele teruggetrokkenheid in het algemeen. Zelfs zeer attente ouders kunnen dit verborgen verdriet verkeerd interpreteren en denken dat het wel goed gaat. 37 Aangezien je kind zich zorgen maakt over de praktische gevolgen van de scheiding kan het belangrijk zijn om hem duidelijkheid te verschaffen over hoe alles nu in zijn werk zal gaan. Het kan helpen om hem te betrekken bij de rechtstreekse praktische gevolgen voor zijn eigen persoontje, (bijvoorbeeld twee bedden, twee kleerkasten, twee speelhoeken, één boekentas, één computer enz.) en hem mee te laten brainstormen over hoe hij dat allemaal in de praktijk zou willen omzetten. Laat hem weten dat je zijn ideeën heel erg waardevol vindt, maar dat de uiteindelijke beslissing wel bij jou ligt. Eventueel kan hij (binnen het budget) wél de vrije hand krijgen in de inrichting van zijn kamer. 37 NEUMAN EN ROMANOWSKI, En de kinderen scheiden mee Het zandkastelenprogramma,

73 schoolgaande kinderen (van 6 jaar 12 jaar) Het oudere schoolgaande kind (9 jaar tot 12 jaar) Kinderen van deze leeftijd hebben een uitgesproken mening over de scheiding van hun ouders. Vanuit hun zwart-wit denken gaan zij vaak op zoek naar een schuldige in deze omstandigheden en dat kan wel eens uit de hand lopen. Het is belangrijk voor beide ouders om stevig in hun schoenen staan en hun kind niet de bovenhand laten nemen in deze situatie. Je kan hen wel laten weten dat het prima is om het niet eens te zijn met de beslissingen en de gedragingen van hun ouders, maar dat hen dat geen vrijgeleide geeft voor ongepast gedrag. Het is belangrijk om met hen te praten over hun angsten en hun gevoelens met betrekking tot de scheiding. Deze kinderen weten zeer goed wat ze willen en kunnen dus ook betrokken worden bij de praktische kant van de scheiding. Dit is meteen een ideale manier om te voorkomen dat je kind verstrooiing gaat zoeken in voor hem minder geschikte activiteiten. Op deze leeftijd kan het zich voordoen dat een zoon plots meer tijd wil doorbrengen met zijn moeder en een dochter voortdurend op zoek gaat naar de goedkeuring van haar vader. Dit is een gevolg van de opkomende interesse voor het andere geslacht. Houd dit in je achterhoofd als je zoon of dochter plots meer tijd wil doorbrengen met zijn/haar niet-aanwezige moeder/vader zodat je dit gedrag meteen in de context kan plaatsen en niet gaat denken dat je kind jou afwijst en partij trekt voor de andere ouder Hoe zie je wanneer het fout loopt? Lagere schoolkinderen begrijpen al beter wat er gebeurt en stemmen zich minder af op de reacties van de ouders. Zij focussen vooral op de buitenwereld. Met name vriendjes worden steeds belangrijker en kunnen betrokken worden bij het naspelen van het gebeurde. Fantasie speelt daarbij een belangrijke rol en kan gebruikt worden om de realiteit een plaats te geven. 63

74 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding Kinderen stellen hun verwerkingsproces uit omdat ze bezorgd zijn over hun ouders: mama en papa hebben het al heel moeilijk, dus houden ze zich sterk. Wees daarom op je hoede als je kind plots verandert in de perfecte zoon of dochter. Deze kinderen kunnen hun gevoelens onderdrukken en een façade van onafhankelijkheid opbouwen. Dat kan zich uiten in opstanding, moeilijk gedrag. Vaak voorkomende klachten zijn buikpijn, hoofdpijn, verandering in het eetpatroon, verminderde concentratie, slechtere schoolresultaten, slaapproblemen, regressief gedrag Boeken voor schoolgaande kinderen 38 Kinderen vanaf 6 jaar Deckers, Daphne Uleners, Gode-Liva Kinderen vanaf 7 jaar Boonen, Stefan Visser, Rian Kinderen vanaf 8 jaar Baseler, Marja de Kat, Lian Meert, Yennik Minkema, Jan-Simon Murphy, Patricia J. Polak, Eva Van der Heyden, Haye van Velzen, Maria C.P. Vriens, Jacques De matroos in de doos De beer, het boek en de boom De laatste dag Een jongen zoals ik Heen en weer : als je ouders apart wonen Mama, waar ben je? Als de vleermuizen slapen Geluk bij een ongeluk Omgaan met scheiden Nick staat op zijn hoofd Het geheim van de gebroken ruit Ruzie om een poes Vaders, moeders, hardgekookte eieren 38 Een uitgebreide bespreking van al deze boeken kan je vinden op 64

75 schoolgaande kinderen (van 6 jaar 12 jaar) Kinderen vanaf 9 jaar Bocken, Kristien Elias, Bettie Johnson, Pete Linders, Jac van der Heyden, Haye Kinderen vanaf 10 jaar Ahrens-Kramer, Renate Beerten, Els Bowles, Colin Broere, Rien Franck, Ed Kato, Janne Nijhoff, Martine Nöstlinger, Christine Van Ranst, Do Wilson, Jacqueline Wilson, Jacqueline Kinderen vanaf 11 jaar Baete, Marcella Beukenkamp, Greet Fine, Anne Slee, Carry Een doolhof in mijn hoofd Zwerfkat Papa redden! Het verdriet van Lars en Lotte Het geheim van de ontvoering Leo geeft het niet op In het donker is het veilig Skaten tussen de rozen Soms zit het mee, soms zit het tegen De liefste of de dapperste of allebei Woestijnmama, diepvrieszus en ik Een heel bijzondere hond Sanne s dagboek, Paul s dagboek Morgen is hij weg Altijd prijs! Het kofferkind Het donker ligt één duim voor je Het jaar van de heks Een stief kwartiertje Kilometers cola en knetterende ruzie 65

76 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding pubers en adolescenten 66

77 67

78 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding 3.5 Pubers en adolescenten (vanaf 12 jaar) Waar zijn pubers en adolescenten mee bezig? Deze periode kenmerkt de overgang tussen kind-zijn en volwassenheid. Het lichaam van het kind groeit in recordtempo uit naar dat van een volwassene en hij bereikt seksuele rijpheid. Op geestelijk vlak is hij nu in staat om abstract te denken, wat een hele nieuwe wereld voor hem opent. Zijn aandacht richt zich steeds meer op zijn leeftijdgenoten en het vormen van relaties wint aan belangrijkheid. Hij is volop bezig met het verwerven van een eigen identiteit en maakt zich stukje bij beetje los van zijn ouders op weg naar zelfstandigheid Hoe denken pubers en adolescenten? Het redeneringsvermogen van dit kind gaat met grote sprongen vooruit. Hij is nu in staat om de feiten die hij waarneemt met elkaar in verband te brengen en er de bijhorende conclusies uit te trekken. Daarnaast wordt hij zich meer en meer bewust van het niet tastbare, wat hem introduceert in het abstract denken: Wat is goedheid, eerlijkheid, rechtvaardigheid, verdriet, geluk,...? Daar komt nog eens bovenop dat hij in staat is om het denken zelf te overschouwen. Men noemt dit metacognitie. Dankzij deze vaardigheid kan hij reflecteren over zichzelf, zijn eigen gedachten en gevoelens: Wat vind ík goed, eerlijk, rechtvaardig? en Wanneer voel ík me verdrietig, gelukkig,...?. Dit levert hem een flinke dosis zelfkennis op, die in sommige gevallen zeer confronterend kan zijn. Hij zal niet nalaten deze nieuw verworven inzichten zorgvuldig te gaan vergelijken met allerlei normen en waarden die hij van zijn ouders heeft meegekregen en die hij tot dan toe nog nooit in vraag had gesteld. Het is denkbaar dat hij intussen andere opvattingen heeft door wat hij zelf gezien, gehoord of ervaren heeft. Dit kondigt het begin aan van het op eigen benen staan en kan gevoelens van verwardheid met zich meebrengen. Mogelijks zet de puber zich af tegen zijn ouders (of zelfs tegen de hele wereld!) om op zoek te gaan naar zijn eigen waarheid. Dat gaat 68

79 pubers en adolescenten (vanaf 12 jaar) meestal niet zonder slag of stoot en kan zowel voor hem als voor zijn ouders een moeilijke periode zijn. Volwassenen krijgen daarbij soms het gevoel dat zijzelf als persoon afgewezen worden, maar meestal is dat maar schijn. Men kan het eerder zien als een soort denkoefening vanuit de pas verworven verstandelijke mogelijkheden, of als een manifestatie van de ontluikende zelfstandigheid. Soms kan het zelfs een soort toets zijn, bedoeld om de reële waarde te testen van wat volwassenen altijd hebben voorgestaan. Dikwijls blijkt trouwens dat de jongere in afwezigheid van zijn ouders ongeveer dezelfde standpunten inneemt als deze die hij tevoren zwaar onder kritiek heeft gebracht Wat is moeilijk voor pubers en adolescenten? Door de groei van hun lichaam worden kinderen van deze leeftijd door hun omgeving vaak te snel als volwassen beschouwd en verwacht men van hen ook het bijpassende volwassen gedrag. Dat is voor dit kind geen evidentie. Het is immers niet ondenkbeeldig dat hij in zijn hoofd nog een kind is terwijl zijn lichaam hem te snel af is. Voeg daar nog eens aan toe dat hij zichzelf, zijn gedachten en zijn gevoelens steeds meer in twijfel gaat trekken en je weet dat hij een zeer moeilijke periode meemaakt. Bij deze kinderen kunnen er twijfels rijzen ten aanzien van drie belangrijke vragen in verband met hun identiteit 40 : Wie ben ik eigenlijk? Wie zou ik willen zijn? Hoe ervaren anderen mij? In extreme gevallen kan deze zoektocht leiden tot identiteitsverwarring, waarbij het kind zodanig in de war raakt dat hij uiteindelijk geen keuzes meer durft te maken of steeds de foute keuzes maakt, wat nóg meer 39 CRAEYNEST, Psychologie van de levensloop : inleiding in de ontwikkelingspsychologie, ERIKSON,

80 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding verwarring met zich meebrengt. Deze toestand wordt problematisch als er geen einde aan komt en kan leiden tot depressie of zelfs zelfdoding. Hieronder vind je een lijst van mogelijke signalen 41 De jongere verliest zijn gerichtheid naar buiten. Hij is zo met zichzelf bezig dat hij geen belangstelling meer kan opbrengen voor de mensen en de dingen om hem heen. De jongere verliest contacten met leeftijdsgenoten, raakt geïsoleerd en nog meer op zichzelf betrokken. Schoolprestaties gaan achteruit, wat de onzekerheid vergroot. Kritiek van ouders op de schoolprestaties vergroot de onzekerheid en het isolement nog meer. Wanneer iets wel goed gaat, denkt de adolescent dat dat toevallig is. Hij wordt passief, depressief en raakt het geloof in zichzelf en zijn idealen kwijt. Het spreekt voor zich dat je kind in dit geval hulp, liefde en steun nodig heeft. Roep de hulp van derden in als jullie er samen niet uit komen, dat kan jullie heel wat verdriet besparen Wat als ouders gaan scheiden? Van alle kinderen uit de verschillende leeftijdsgroepen is dit kind het best in staat om alle aspecten van de scheiding van zijn ouders te begrijpen en te verwerken. Hij heeft al een aardig sociaal netwerk voor zichzelf opgebouwd waarop hij beroep kan doen voor steun. Het leven van dit kind is van nature in hoofdzaak gericht op zijn leeftijdsgenoten en dat is tijdens een scheiding niet anders: hij zal eerder geneigd zijn om zijn zorgen toe te vertrouwen aan zijn vrienden dan aan zijn ouders, waardoor je als ouder niet altijd weet wat er in zijn hoofd omgaat. 41 ROOIJENDIJK, DIJT, WIJERS, De mens in thema s,

81 pubers en adolescenten (vanaf 12 jaar) Ondanks de externe steun die je kind krijgt, mag je niet uit het oog verliezen dat de puberteit op zich al een verwarrende periode is en dat dat er niet beter op wordt als daar nog eens een scheiding bovenop komt. Het is niet eenvoudig om van je ouders te moeten zien dat een relatie niet altijd rozengeur en maneschijn is, net nu je zelf op het punt staat om te experimenteren met seksualiteit en liefde. Dat kan onzekerheid met zich meebrengen over het aangaan van relaties. Het is belangrijk voor je puber om jouw liefde te voelen en te weten dat hij altijd bij je terecht kan. Houd daarom een extra oogje in het zeil zonder dat hij daarbij jouw hete adem in zijn nek voelt. Het is niet ongewoon dat pubers door het lint gaan omdat ze woedend, gefrustreerd of van de kaart zijn. Het ontbreken van twee verzorgende ouders tijdens deze stormachtige periode van ontwikkelingen en het verminderde toezicht zorgen ervoor dat het kind het verkeerde pad kan kiezen. Dit kan leiden tot delinquent gedrag, tot verkeerde vrienden, tot zich verliezen in drugs en tot extreme seksuele ongeremdheid (speciaal bij meisjes) Tips om het welzijn van pubers en adolescenten te bevorderen tijdens en na de scheiding Door zijn nieuwe manier van denken weet je puber perfect hoe een huwelijk normaal werkt. Hij kan dan ook erg verontwaardigd zijn als blijkt dat jullie huwelijk niét zo werkt en is bovendien gefrustreerd omdat hij geen invloed kan uitoefenen op deze nieuwe situatie. Hij kan boos zijn op jou en op heel de wereld en hij kan weigeren om constructief mee te werken aan jullie scheiding, aangezien deze niet strookt met zijn ethiek. Houd hierbij in je achterhoofd dat je puber bezig is om zich los te maken van zijn ouders en zijn gezin. Geef hem de ruimte om meer tijd door te brengen met zijn vrienden. 42 NIJENBANNING, Hoe moet het nu met de kinderen, informatie voor ouders die uit elkaar gaan,

82 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding Een vriendengroep kan veel betekenen voor een puber. Hij vindt er steun en geborgenheid, vooral nu hij de nestwarmte van het gezin wat is gaan mijden. De groep dient ook als klankbord om de eerste aarzelend geventileerde meningen te toetsen. Daarnaast biedt zij tal van gelegenheden voor het inoefenen van sociale vaardigheden. Daarenboven blijkt ze vaak als een soort springplank te dienen naar de erg persoonlijke band die hij later met een vaste partner zal gaan uitbouwen. 43 Stimuleer je kind in zijn hobby s of andere interesses en moedig hem aan om deel te nemen aan activiteiten in zijn sociale netwerk. Toon begrip voor zijn gevoelens en wees tolerant. Moedig hem ook aan om vragen te stellen en beantwoord deze eerlijk. Tracht je eigen gevoelens en gedachten aan de kant te zetten en stel je open voor je kind, zodat je objectief en neutraal met hem in gesprek kan gaan. Zo voelt hij zich minder onder druk gezet om een kant te kiezen en kan hij leren hoe jij de situatie beleeft. Anderzijds is het noodzakelijk om hem op tijd bij te sturen en regels te stellen. Dat geeft hem de nodige houvast. Ondanks zijn toenemende onafhankelijkheid heeft je kind op deze leeftijd behoefte aan liefhebbende, begripvolle ouders Hoe zie je wanneer het fout loopt? Jongeren richten zich vooral naar hun leeftijdsgenoten. Ze kampen met een vorm van dualiteit: ze willen hun eigen leven leiden maar hebben de zorg van hun ouders nog heel erg nodig. Bij het verwerken van een scheiding kan dat nog meer op de voorgrond treden. Het maakt de manier waarop ze functioneren en hun plaats zoeken bij leeftijdsgenoten én in hun gezin kwetsbaarder en complexer. Veel voorkomende klachten zijn misselijkheid, vermoeidheid, buik- en hoofdpijn, nachtmerries, prikkelbaarheid, eenzaamheid, eetstoornissen. Soms zoeken jongeren hun toevlucht in een andere vrijetijdsbesteding of grijpen ze naar alcohol en drugs. 43 CRAEYNEST, Psychologie van de levensloop : inleiding in de ontwikkelingspsychologie

83 pubers en adolescenten (vanaf 12 jaar) Boeken voor pubers en adolescenten 44 Kinderen vanaf 12 jaar Belderink, Michael Hinton, Nigel Mingelinckx, Martine Schreiber, Ellen Vogels, Danielle Kinderen vanaf 13 jaar Hovland, Ragnar Kreslehner, Gabi Oomen, Francine van Swet, Jacqueline Voigt, Cynthia Willey, Margaret Kinderen vanaf 14 jaar Valentine, Jenny Van Erkel, Gerda Kinderen vanaf 15 jaar Stoorvogel, Maria Put, Els Basta! Buddy Thuis in twee gezinnen, hoe overleef je de scheiding van je ouders en je nieuwe gezin? Mijn moeder de clown Ik wil niet kiezen tussen papa en mama Anders Voor altijd bestaat niet Hoe overleef ik mijn vader? Mijn ouders gaan scheiden, en ik dan? Voigt, Cynthia Melinda Gebroken soep Engel in rood Mijn ouders zijn gescheiden 2 ouders apart, jongeren over de scheiding van hun ouders 44 Een uitgebreide bespreking van al deze boeken kan je vinden op 73

84 de wereld van je kind : ontwikkelingspsychologie in relatie tot de ouderlijke scheiding tips voor ouders 74

85 tips voor ouders Tips! Tips! 75

86 4 Tips voor ouders om het welzijn van kinderen te bevorderen tijdens en na de scheiding In voorgaande hoofdstukken wordt duidelijk gemaakt op welke manier een scheiding een invloed zou kunnen hebben op het leven van je kind. Je kan er ook lezen dat er bepaalde factoren zijn, al dan niet gerelateerd aan de scheiding, die het welzijn van de kinderen in scheidingssituaties mee beïnvloeden. Enerzijds zijn er een aantal factoren zoals het geslacht, de leeftijd en het temperament, die inherent zijn aan je kind en waar je als ouder rekening mee dient te houden om de impact van de scheiding op hem te beperken, anderzijds zijn er een hele reeks gezins-gerelateerde factoren waarvan je als ouder (vaak) de sleutel in handen hebt. De manier waarop je zal omgaan met je scheiding zal met andere woorden doorslaggevend zijn voor de gevolgen die ze zal hebben voor je kind! Je rugzak zit nu boordevol bagage om de tocht die je hebt aangevat tot een goed einde te brengen. In dit hoofdstuk geef ik je nog een laatste duwtje in de rug met een aantal richtlijnen die je zullen helpen om op belangrijke kruispunten de juiste richting te kiezen en op het pad te blijven dat leidt naar rustige vaarwateren voor jou en je kinderen. 76

87 tips voor ouders Tips! 4.1 Gun elkaar de tijd om jullie verlies te verwerken zodat een (slecht afgesloten) partnerrelatie een goede ouderrelatie niet in de weg staat! Naast een overlijden, neemt een scheiding de tweede plaats in op de lijst van de meest traumatische gebeurtenissen die een mens kan meemaken. Net zoals bij een overlijden gaat een scheiding gepaard met een groot verlies: de dromen die je ooit had voor jou en je gezin gaan in rook op, je verliest je partner, niets zal nog zijn zoals het was, je raakt vrienden en familieleden kwijt, je derft inkomen en moet daardoor misschien afstand doen van een bepaalde levensstijl, en ga zo maar verder. In tegenstelling echter tot wie een overlijden meemaakt, geniet iemand die in een scheiding verwikkeld is niet altijd dezelfde sociale ondersteuning. Wel integendeel : een scheiding wordt, vooral als je de initiatiefnemer bent, vaak gezien als iets wat je jezelf aandoet en waar je dus ook maar zelf de gevolgen van moet dragen. Het vertonen van tekenen van rouw wordt dan ook vaak op onbegrip onthaald omdat men ervan uitgaat dat dit toch is wat je wilde of dat er gelukkig een einde is gekomen aan alle miserie of dat alles nu alleen maar beter kan worden... en misschien is dat ook zo. Dat neemt echter niet weg dat je het moeilijk kan hebben met je verlies en dat je jezelf, je ex-partner en ook je kinderen de tijd moet gunnen om daarover te 77