Geschiedenis van het brievenvervoer en de Post in Staphorst, deel 1.

Transcriptie

1 Geschiedenis van het brievenvervoer en de Post in Staphorst, deel 1. door A. Wuite Begin van het brievenvervoer door boden, veerschippers en via postritten De inwoners van Staphorst en Rouveen behoorden voor 1800 bij het Schoutambt Hasselt en waren voornamelijk werkzaam in de agrarische sector. Er zal nauwelijks tot geen behoefte geweest zijn tot het versturen van brieven. Wanneer het kerkbestuur toch een bericht moest versturen, werd een gelegenheidsbode ingehuurd, die naar gelang de af te leggen afstand vergoeding ontving. Afbeelding 1-1: vouwbrief Staphorst Meppel Zwolle Hardenberg

2 Dat was meestal een bekende, in ieder geval iemand die men vertrouwde. Het overbrengen van brieven ging echter niet zo gemakkelijk als nu. De A28 evenals de spoorlijn bestond toen uiteraard nog niet. Er waren zelfs geen asfaltwegen, laat staan verharde wegen De verbinding van Staphorst met Meppel bestond uit slechts een smalle voetweg met veel vonders. Verder oostelijk lag de (particuliere) Reggersweg waarvan men meestal gebruik maakte. Vaak werden bij bezoeken aan de Meppeler markt donderdags brieven meegenomen. Op vrijdag 6 mei 1825 bracht de gemeentebode de brief op de vorige pagina lopend van Staphorst naar het postkantoor in Meppel. Hij ontving hiervoor 1 stuiver loon, aangegeven met een rode krijtstreep. Daar werd de brief gestempeld met het stempel MEPPEL FRANCO en werd het posttarief vooraf betaald: 1 stuiver voor de bode en het tarief van postkantoor Meppel tot postkantoor Zwolle bedroeg ook 1 stuiver, dus in totaal 2 stuivers. s Zaterdagmorgen vroeg ging de brief per postrit van Meppel naar Zwolle en daarna per bodelopen van Zwolle naar Ommen en vandaar naar Hardenberg om besteld te worden. De schuine streep en het woord franco geeft aan dat het tarief vooraf betaald is. Het meeste verkeer ging vroeger niet over land maar over water. Een bode bracht een brief bij een veerschipper, waarna deze de brief meenam naar de eindbestemming van het schip. Op de Vragt-Lyste uit 1658 van de Meppeler veerschippers staat aangegeven, dat voor het vervoeren van een brief 2 stuivers in rekening gebracht mocht worden, 1½ stuiver voor de schipper en een ½ stuiver voor de bode 1. Dit tarief bleef tot het einde van de 18e eeuw gehandhaafd. In het algemeen betaalde de ontvanger dat port, zodat men zeker wist dat de brief op de plaats van bestemming aankwam. De vouwbrief op de volgende pagina (afbeelding 1-2) is op zaterdag 4 november 1826 per bode van Kuinre naar Blokzijl gebracht. Hij had zijn loon al ontvangen, vandaar het opschrift Franco Blokzijl. Daarna is de brief met het veerschip van Blokzijl naar Meppel vervoerd en vervolgens door een schippersknecht naar Staphorst gebracht, waarna het tarief door de ontvanger betaald moest worden. Op 17 juni 1660 werd door Drost en Gedeputeerden van Drenthe een overeenkomst gesloten met de Groningse postmeester Johan Flugger betreffende het openen en onderhouden van een postrid op en van Drenthe naar s-graven-

3 Afbeelding1-2: vouwbrief Kuinre - Staphorst hage. 2 Dit postrit liep van Groningen via Assen - Anholt - Echten - De Wijk - Staphorst en Zwolle verder naar s-gravenhage. 3 De postiljon had een valies (grote koffer) achter zich op het paard gebonden. De brieven werden in linnen zakjes verpakt en in die leren valies vervoerd. De postiljon kon niet bij de inhoud van het valies komen. Alleen de begin- en eindkantoren hadden een sleutel van het valies. De postiljons verdienden meestal een karig loon. Om wat bij te verdienen vervoerden de postiljons soms voor eigen rekening brieven onder de klep. Staphorsters konden op die manier ook brieven mee geven naar Zwolle, waar vandaan deze dan op de reguliere manier verder verzonden werden. In 1755 liep het postrit s-gravenhage - Groningen via Zwolle naar Hasselt. Van daar ging het over de Stadsweg naar de Diek door Rouveen en Staphorst tot De Hoek. Vervolgens liep de route naar Halfweg waar hij de Reest kruiste bij de Beugelerbrug, om dan door Dikninge en De Wijk naar Echten, Spier en Assen naar Groningen te gaan. 4 In 1785 na het gereedkomen van de weg langs de pas gegraven Drentse Hoofdvaart, kwam de postroute via Meppel te lopen. Het Groninger rit liep toen van Zwolle via Tolhuis, Rouveen, Staphorst, Meppel en Assen op Groningen.

4 Departementale boden. Ten tijde van de Bataafse Republiek werd bij decreet van 15 januari 1799 alle posterijen nationaal verklaard, maar er veranderde vooralsnog weinig 5. Wel startte het Departementaal Bestuur van den Ouden IJssel een eigen departementale bodeloop om Publicatien en andere stukken vanuit Zwolle naar het voormalige Drenthe te verzenden en mee terug te nemen 6. De eerste loper de burger D.J. van Kuik, moest uit Zwolle alle brieven naar Meppel brengen, waarna de brieven over Drenthe verspreid werden. Hij ontvingen hiervoor ƒ 11,- per jaar, maar mocht tegen vergoeding brieven van particulieren meenemen, dus ook uit Staphorst. In 1806 werd Drenthe weer een zelfstandig gewest zodat de mogelijkheid, om brieven uit Staphorst mee te geven, kwam te vervallen. Invoering Rijkspost. Vanaf 1 mei 1806 werd begonnen met de invoering van rijks posterijen. In Meppel werd een postkantoor gevestigd, eerst als bijkantoor van Zwolle en vanaf 1811 als zelfstandig postkantoor. De inwoners van Staphorst konden zelf of door middel van een bode, bij dit kantoor hun brieven ophalen of afgeven. Koning Lodewijk Napoleon vaardigde op 7 januari 1808 een decreet uit waardoor het vervoer langs vastgestelde routes moest plaatsvinden. De route vanaf Zwolle liep via Hasselt en Zwartsluis naar Meppel, vanwaar het langs de Drentse Hoofdvaart verder ging naar Assen. Staphorst was dus niet meer aangesloten op een postrit. De enige mogelijkheid voor het versturen van brieven die overbleef, was die brieven aan te bieden bij het (onder)postkantoor te Meppel. De brieven van het gemeentebestuur werden in het algemeen door de gemeentebode lopend naar Meppel gebracht. Vandaar vond er vanaf 1811 drie maal per week (dinsdags, donderdags en zaterdags) en vanaf 1817 zelfs dagelijks verzending van post plaats. Behalve de slechte staat van de zandwegen was ook de wateroverlast in de herfst en winter niet bevorderlijk voor een goede postverbinding. Bij nat weer werd de Stadsweg gewoon met een slagboom afgesloten. Vooral in de jaren 1773, 1775, 1776, 1816, 1817, 1819, 1828, 1829 en 1830 was er sprake van hoog water. Op 4 februari 1825 was zelfs sprake van een watersnood. Hele gebieden kwamen onder water te staan, zoals hierboven te zien is. In de brief van afbeelding 1 doet de Commissie ter verzorging der noodlijdenden ten

5 Afbeelding 1-3: overstroming in februari 1825 Afbeelding 1-4: vouwbrief Staphorst Meppel Zwartsluis

6 gevolge van den jongsten watersnood in de Gemeente Staphorst een beroep op landbouwers in het schoutambt Hardenberg een bijdrage van dakschoven tot dekking der ontredderde gebouwen in deze gemeente te willen afzonderen. Uiteraard was het postverkeer een behoorlijke tijd gestremd. De vouwbrief op de vorige pagina (afbeelding 1-4), geschreven op donderdag 24 maart 1825 (1½ maand na de ramp), werd door een bode van Staphorst naar Meppel gebracht. Hij ontving hiervoor 1 stuiver loon, aangegeven door de rode krijtstreep. In Meppel werd de brief gestempeld met het naamstempel MEPPEL en werd de brief getaxeerd. Het port voor de post bedroeg 1 stuiver (het tarief voor Meppel Zwolle), zodat de ontvanger in totaal 2 stuivers moest betalen. Door de wateroverlast kon de brief pas op 1 april naar Zwartsluis vervoerd en besteld worden. Provinciale boden. Hoewel in 1827 een nieuw stelsel van postritten en bodelopen werd ingevoerd, bleven nog vele gemeenten verstoken van een rechtstreekse postaanvoer. Gedeputeerde Staten van Overijssel vonden het nodig de postvoorziening in een aantal Overijsselse plattelandsgemeenten te verbeteren, waaronder de gemeente Staphorst 7. Aan de betrokken gemeenten werd verzocht opgave te doen van geschikte personen en een passende beloning. Op 26 februari 1828 namen vervolgens Gedeputeerde Staten van Overijssel het besluit tot instelling van een provinciale voetbodedienst als mede de aanstelling van 20 voetboden. Per 1 april 1828 werd in Staphorst Adriaan de Roos benoemd op de bodeloop Staphorst Meppel tegen een salaris van ƒ 50.- per jaar. Hiervoor moest hij op dinsdag, donderdag en zaterdag de post naar en van Meppel brengen. Wel moest hij door de gemeente Staphorst worden voorzien van een lederen reiszak of brieventas, gemerkt met de naam der gemeente Staphorst, om de brieven voor beschadiging of nat worden te behoeden. Het niet op tijd te Meppel aankomen kon worden bestraft met een boete ter hoogte van 1 maandloon. Correspondentie tussen het gemeente bestuur en het provinciaal bestuur moest gratis worden overgebracht. Voor het overbrengen van post van en naar andere overheidsinstellingen mocht de bode wel bovenport verlangen. Voor het overbrengen van particuliere brieven mocht de bode genieten eene billijke belooning, ter erkentenis van het Gemeente Bestuur. De bode mocht verder geen andere functie binnen de gemeente Staphorst bekleden, waarbij in het bijzon-

7 der genoemd werden gemeentebode of veldwachter. Daardoor ontstond er een probleem. Adriaan de Roos is in 1799 te Amsterdam geboren als zoon van Adriaan de Roos en van Aleida Geertruida Maas 8. Hij is bakkersknecht en trouwt op 29 juni 1821 te Gramsbergen, waar zijn vader Commies bij de Belastingen is, met Hermina Brink, die op 25 december 1789 te ambt Hardenberg is geboren 9. Eind 1823 wordt Adriaan de Roos veldwachter op Staphorst. Adriaan de Roos blijft dan ook niet lang provinciale bode, want op 15 april 1828 werd hij vervangen door Jan Haasjes Jr. Het werk van veldwachter houdt Adriaan Roos langer volg, namelijk tot De gemeenteraad besluit hem per 31 december 1847 eervol ontslag te verlenen en Adriaan per 1 januari 1848 als gemeentebode aan te stellen op een tractement van 80 gulden per jaar en vrij wonen in één der vertrekken van het gemeentehuis. Distributiekantoor Vanaf 1 juli 1830 kon gebruik gemaakt worden van de nieuwe straatweg tussen Zwolle en Meppel. Vanaf dit tijdstip werd ook het postrit verlegd naar deze nieuwe weg. Als gevolg van deze nieuwe route werd de provinciale Afbeelding 1-5: foto van t Hooge, herberg en bakkerij van Jan van der Haar, thans Gemeenteweg 120. Bron: t Olde Stapperst 2e jaargang nr 1

8 bodedienst opgeheven en in Staphorst een distributiekantoor gevestigd in één van de oudste nog bestaande winkelpanden van Staphorst aan de Gemeenteweg 120, vroeger G Tot distributeur werd Jan van der Haar 11 benoemd. Van beroep was hij bakker, kompenmaker en herbergier want in het pand was te vens een café gevestigd. Men moet zich niet al te veel voorstellen van een kantoor. De postzaken werden gewoon thuis afgehandeld in een niet voor publiek toegankelijke kamer. Er konden slechts eenvoudige handelingen worden verricht, zoals het ontvangen, bestellen en verzenden van gewone brieven en drukwerken. Jan van der Haar was niet in dienst van de posterijen en genoot dus geen salaris voor zijn betrekking. Wel kreeg hij een provinciale toelage van ƒ 20,- per jaar. Zijn inkomsten ontving Jan van der Haar onder meer uit de brieven die hij te verwerken kreeg. Het distributieloon bedroeg 5 cent voor aankomende brieven en voor te verzenden brieven 2½ cent. Aankomende drukwerken en overheidsbrieven moest hij gratis afgeven. Op brieven die hij aan huis bestelde, mocht hij een extra bestelgeld heffen. Wel moest Jan van der Haar een eed afleggen en werd er een borg van hem gevraagd (hij ging immers om met frankeergelden). Het distributiekantoor Staphorst viel onder het kantoor Meppel, waarmee de brieven werden uitgewisseld en het ontvangen rijksport afgerekend. De distributeur ontving van het postkantoor Meppel geen eigen stempel. Wel is bekend dat op brieven de geschreven plaatsnaam Staphorst voorkomt (zie hiernaast). Het postrit van Zwolle naar Meppel en terug werd uitgevoerd met paard en kar 12. De post vertrok om 7.45 uur uit Meppel, ging om 8.15 uur door Staphorst en kwam om uur in Zwolle aan. Een andere kar vertrok om 9.15 uur uit Zwolle, kwam om 1.15 uur door Staphorst en arriveerde om uur in Meppel. Vanaf vertrok de postkar om 6.30 uur uit Meppel, ging om 7.00 uur door Staphorst, om 6.45 uur door De Lichtmis en kwam om 7.45 uur in Zwolle aan De andere kar vertrok om 8.00 uur uit Zwolle, ging om 9.00 uur door De Lichtmis, om 9.45 uur door Staphorst en kwam om uur in Mep pel aan. De distributeur kon op die tijden post meegeven naar Zwolle of naar Meppel. Op de volgende pagina een afbeelding van een postkar.

9 Afbeelding 1-6: afbeelding van een postkar. Afbeelding 1-7: foto huidige situatie Gemeenteweg 120. Bron: A. Wuite

10 Noten RAD Archief Meppel, inv. 844: Vrachtlijst voor de veerschippers te Meppel, 1658 RAD OSA inv Mr. Seerp Gratama: Het een en ander over de posterijen te Groningen, uit Groningsche Volksalmanak 1890, pag. 202/203. J.C. Overvoorde: Geschiedenis van het Postwezen in Nederland voor 1795 (1902), pag 502. Dr. E.A.B.J. ten Brink: Geschiedenis van het Nederlandse postwezen (1950), pag. 89. RAD: AM inv. 952 A.P. de Goede: Distributiekantoren in Overijssel , Postvervoer op het platteland van Overijssel, pag. 35 t/m 41. t Olde Stapperst 12e jaargang nr. 4. J.H. Baarslag: Veldwachters in Staphorst I /srcid/ /oid/32 Historische vereniging Staphorst: Winkelwaardigheden, pag A.P. de Goede: Distributiekantoren in Overijssel , Postvervoer op het platteland van Overijssel, pag. 8, 9 en 79. Ministeriële Resolutie m 76 B van , n1 13 Ministeriële Resolutie m 125 van , n1 28