Geschiedenis van het brievenvervoer en de Post in Staphorst. 2

Transcriptie

1 Geschiedenis van het brievenvervoer en de Post in Staphorst. 2 door A. Wuite Hulppostkantoor De revolutie van 1848 had een fundamentele mentaliteitsverandering bij de overheid bewerkstelligd. Voor de post hield dit in, dat het algemeen belang een centrale rol ging spelen. Een eerste aanzet werd hiertoe gegeven in de nieuwe postwet 1 die in werking trad op 1 september Deze Wet tot vaststelling van het briefport en tot regeling der aangelegenheden der brievenposterij, stelde het monopolie van de staat ten aanzien van de brievenpost nadrukkelijk vast. Achter de nieuwe wet stak de wens door middel van de post het algemeen belang te dienen en voorzag in het openen van eene gelegenheid tot het ontvangen en verzenden van brieven met de post in elke gemeente zodra de omstandigheden dit toelieten. Men hield daarbij de financiële consequenties heel goed in de gaten wanneer besloten moest worden ergens een kantoor te vestigen. De hoeveelheid (of de geschatte hoeveelheid) verzonden en ontvangen post bepaalde het type kantoor voor een bepaalde plaats. Toch kwam dit neer op een geweldige uitbreiding van het aantal (hulp)kantoren. De distributiekantoren werden vervangen door hulpkantoren, zoals dat ook het geval was in Staphorst. Distributeur Jan van der Haar werd op 1 september 1850 op 67-jarige leeftijd benoemd tot brievengaarder van het hulppostkantoor te Staphorst. In die plaatsen waar de geschatte opbrengst gering was, werd een bestelhuis opgericht. Het bestelhuis was voorzien van een brievenbus en de bestelhuishouder was tevens verplicht om de ontvangen brieven en drukwerken te bestellen. In Circulaire nr.419 van 1 augustus 1850 werd de vervanging van distributiekantoren door postkantoren geregeld eb bevatte de instructies voor de brievengaarders. Het hulppostkantoor Staphorst komt te ressorteren onder Meppel en Zwolle. Omdat Jan van der Haar al distributeur was, hoefde hij niet opnieuw de eed af te leggen en was hij ook vrijgesteld van de verplichting tot het stellen van eenen personelen borgtogt Deze borg diende tot zekerheid niet alleen voor de ontvangene briefporten, maar ook voor de uit anderen hoofde, voor het postkantoor, ontvangene gelden. Brievengaarder Jan van der Haar genoot een

2 vaste bezoldiging uit de schatkist. Het bedrag van die bezoldiging kon naderhand gewijzigd worden. Het genot van die bezoldiging trad in de plaats van het tot dus verre geheven distributieloon, het welk voor goed werd afgeschaft en dit zowel voor de aankomende als voor de afgaande brieven. De brievengaarders moesten van buiten aan hun woning een geschilderd bord plaatsen, met het opschrift in duidelijke letters: Hulpkantoor der Brievenpost, zonder meer. Bovendien moest Jan van der Haar van buiten aan zijn woningen, op een voor het publiek toegankelijke plaats, onder of in de nabijheid van het bovengemelde bord, een goed geslotene houten brievenbusplaatsen of een gesloten brievenbus binnen 's huis met een opening naar buiten, waarin voor een ieder gelegenheid is om zonder enige bijbetaling ongefrankeerde brieven te werpen. De kosten van het plaatsen en onderhouden van die brievenbus en van het bord waren voor rekening van Jan van der Haar. De brievengaarders waren verplicht alle brieven (behalve de dienstpakketten die te zwaar waren om te worden gedragen en welke de geadresseerden uit dien hoofde verplicht waren te doen afhalen) evenals de nieuwspapieren (kranten) of andere drukwerken van welken aard ook, persoonlijk aan de woningen van de geadresseerden te bestellen, of een door hun gekozen vertrouwd persoon en voor hun verantwoording, te doen bestellen. Die bestelling geschiedde kosteloos wanneer de bestelling plaats vond onder een van de drie volgende omstandigheden: a. in de kom van hun gemeente. b. aan een woonhuis waar tot dus verre de bestelling plaats had, zonder enige meerdere betaling boven het port dan van het gewone distributieloon. c. wanneer de verplichting tot een verdere kosteloze bestelling bij de aanstelling of bij een later besluit was opgelegd. Buiten deze drie gevallen stond het aan de brievengaarders vrij een bestelgeld boven het port te heffen om te strekken tot tegemoetkoming in de kosten van de bestelling aan min of meer afgelegen woonhuizen. Dit bestelgeld bedroeg in de regel niet meer dan 2½ cent per brief, en 1 cent voor ieder pakje drukwerk. Brievengaarder Jan van der Haar was verplicht alle brieven van zijn kantoor afkomstig, vóór dat hij deze naar elders verzond, te stempelen. Hij moest daarvoor een stempel gebruiken, die hem door het Hoofdbestuur werd

3 Afbeelding 2-1: vouwbrief Staphorst Meppel - Assen verschaft en die niets anders dan den naam van het hulpkantoor bevat. Dit zogenaamde langstempe1 werd achter op de brieven afgedrukt met zwarte drukinkt, en diende alleen om de oorsprong van de brieven aan te wijzen. De brieven werden ook op de gewone wijze in de postkantoren van Meppel of Zwolle dagtekeningstempel voorzien voor zowel vertrek als van aankomst. (zie afbeelding 2-1). Op 16 april in 1853 werd deze brief geschreven en naar het hulppostkantoor te Staphorst gebracht. Daar werd de brief gefrankeerd en op de achterzijde van het lang-stempel STAPHORST voorzien. s Morgens 17 april ging de brief met de diligence van Kiesbrink naar Meppel om opnieuw gestempeld te worden en vervolgens naar Assen vervoerd, gestempeld en besteld te worden.

4 Op alle hulpkantoren bestond de gelegenheid om brieven te frankeren. De brievengaarder ontving daarvoor een exemplaar van de portlijsten van Meppel en Zwolle en van de tabel van opklimming naar het gewicht, die op de binnenlandse brievenwisseling van toepassing was. Voor de buitenlandse briefwisseling ontving Jan van der Haar op aanvraag de vereiste inlichtingen van de desbetreffende directeur. Het port naar de mate van den afstand wordt berekend als volgt: Voor een afstand van 30 Ned. mijlen of daar beneden 5 cents. Voor een afstand van 30 tot en met 100 mijlen 10 cents. Voor een afstand boven 100 mijlen 15 cents. De "Nederlandsche mijl" was de oude naam voor een kilometer. Het enkelvoudige gewicht ging tot 15 "wigtjes" = 15 gram. 2 De dagelijkse toezending van de brieven van de postkantoren Meppel en Zwolle aan het hulpkantoor Staphorst en omgekeerd geschiedde bij een gedrukte en behoorlijk ingevulde nota. De brievengaarder kon worden belast met het aannemen en afgeven van aangetekende brieven en met het uitbetalen van postwissels. Aan brievengaarders konden ook bijzondere verplichtingen worden opgelegd. In dat geval kon bij de vaststelling van het bedrag van hun bezoldiging ook gekeken worden of hun een afzonderlijke beloning kon worden toegekend, zo daartoe termen zijn. Hiertoe behoren: 1. het doen plaatsen en onderhouden van meerdere brievenbussen, buiten die welke zij verplicht zijn aan hun huis te houden. 2. het dragen der kosten van bestelhuizen (zoals in Rouveen), welke voor het gerief der ingezetenen vereist worden, indien daarin niet op een andere wijze wordt voorzien. 3. het doen overbrengen en afhalen der briefwisseling op meer of min van het hulpkantoor verwijderde punten. 4. het verrichten of doen verrichten van de dienst als postbode, verenigd met de bestelling der brieven. De feitelijke introductie van postzegels vond pas in 1852 plaats, omdat niet iedereen hiervan even enthousiast was. Men wilde er eigenlijk niet aan. Het ontvangen van - en dus betalen voor - veel post gold als een aanduiding van

5 Afbeelding 2-2: brief Staphorst Meppel Groningen stand. Van een verplichting tot het gebruik van postzegels kon voorlopig dan ook geen sprake zijn. In 1852 werd 86% van het aantal brieven ongefrankeerd verzonden en 14% gefrankeerd. Deze percentages waren in 1864 gewijzigd in 75% ongefrankeerd en 25% gefrankeerd, geen grote verandering. Zie afbeelding 2-2: Brief op zondag 2 juli 1854 in Staphorst geschreven door burgemeester F.A. Ebbinge Wubben en naar het postkantoor in Staphorst gebracht; daar door brievengaarder Jan van der Haar aan de achterzijde voorzien van het langstempel STAPHORST en vervolgens met de diligence naar Meppel vervoerd. Op het postkantoor te Meppel werd er eerst per abuis een rood vertrekstempel MEPPEL 2/7 op gedaan, door gestreept en voorzien van een blauwe stempel MEPPEL 2/7 FRANCO, omdat het port van 10 cent contant betaald

6 was. Tenslotte werd de brief met het Groningse postrit naar Groningen vervoerd, gestempeld en op maandag 3 juli besteld. De uit Gramsbergen afkomstige Jan van der Haar overleed op 23 november 1858 op 75-jarige leeftijd 3. Gezien zijn leeftijd zal het meeste werk voor de post wel gedaan zijn door zijn zoon. Deze Jan van der Haar Jr., geboren op 12 april 1822 te Staphorst treedt op zaterdag 6 juni 1857 in het huwelijk met Jentje Boesenkool (geboren ). Als beroep geeft Jan jr. dan al brievengaarder op, terwijl hij pas op 3 maart 1859 officieel per Ministeriële Resolutie No 162 benoemd wordt. 4 Afbeelding 2-3: brief op donderdag 11 augustus 1859 te Staphorst geschreven, naar het postkantoor gebracht en daar door brievengaarder Jan van der Haar jr. gestempeld met het langstempel STAP- HORST. Vervolgens ging de brief per diligence naar Meppel, werd daar van het vertrekstempel MEPPEL 11/ voorzien en vervolgens naar Genemuiden vervoerd en daar besteld. Afbeelding 2-3: brief Staphorst Meppel - Genemuiden

7 Bediening van het hulppostkantoor Staphorst en het bestelhuis Rouveen. Vanaf 1 september 1850 werd de route van het postrit Zwolle Meppel gewijzigd. De postkar reed nu weer over Hasselt en Zwartsluis in plaats van Staphorst. Voor het brengen en halen van de post in Staphorst werd gebruik gemaakt van de diligencedienst van de firma A.Kiesbrink uit Zwolle. 5 Vertrek van Zwolle 8½ s morgens Aankomst te Staphorst 11 s morgens Vertrek van Staphorst 11 s morgens Aankomst te Meppel 11½ s morgens Vertrek van Meppel 3½ s avonds Aankomst te Staphorst 4 s avonds Vertrek van Staphorst 4 s avonds Aankomst Zwolle 6½ s avonds Met ingang van 1 januari 1852 werd er in Rouveen een bestelhuis opgericht. De bestelhuishouder moest de correspondentie van en voor Rouveen afhalen en brengen naar het hulppostkantoor te Staphorst. 6 Daarvoor moest hij zich om 10½ s morgens te Staphorst bevinden, want de diligence kwam om 11 uur. De verzending van de postpakketten van en voor Staphorst per diligence werd in 1854 overgenomen door de firma s W.A. Visscher en A. Kiesbrink te Zwolle. 7 In 1860 vond er weer een wijziging plaats: het vervoer werd overgenomen door de firma Van Gend en Loos uit Amsterdam, terwijl de verzending s middags een uur later plaats vond. 8 Van Zwolle 8½ s morgens Te Staphorst 11 s morgens Van Staphorst 11 s morgens Te Meppel 11½ s morgens Van Meppel 4 s avonds Te Staphorst 4½ s avonds Van Staphorst 6½ s avonds Te Zwolle 7 s avonds Door twee oorzaken kwamen er echter veranderingen in de bediening van het postkantoor Staphorst. De belangrijkste verandering was wel de aanleg van de spoorlijn Zutphen Leeuwarden. Zodra daartoe een mogelijkheid bestond, maakten de posterijen voor het vervoer van de post gebruik van een spoorlijn. De andere oorzaak was vooral in de winter de slechte staat van de wegen vanwege de regen en/of vorst. Bijna ieder jaar werd deze route dan niet met een postkar uitgevoerd maar te paard en maakte men gebruik van de route via Rouveen en Staphorst. Vanaf 1860 werd er zelfs een speciale winterdienstregeling ingesteld. 9

8 Postrit van Zwolle over Zwartsluis naar Meppel en terug, aannemer F. Tenthof, te Zwolle. Van 1 " April tot ultimo October. Langs den weg van Zwartsluis. Van 1 " November tot ultimo Maart. Langs den weg van Staphorst. Van Zwolle 7¾ s morgens Te Meppel s morgens Van Meppel 4.05 s avonds Te Zwolle 6½ s avonds Bovengenoemd postrit via Zwartsluis kwam in 1863 te vervallen en liep nu definitief over Staphorst. De post werd tot Zwolle al per trein vervoerd, waardoor de postrit Zwolle Meppel in de avond en nacht uitgevoerd werd door der firma T. Tenthof te Zwolle. 10 Van Zwolle 11¾ s avonds Te Meppel 2¼ s morgens Van Meppel 2 s morgens Te Zwolle 4½ s morgens Uiteindelijk kwam vanaf 1 oktober 1864 de verzending van postpakketten met de diligence van Zwolle naar Meppel te vervallen. 11 Ook in deze tijd (vermoedelijk 1863) liet Jan van der Haar een nieuw pand zetten op De Hoek, Rijksweg 4, recht tegenover de Meppelerweg 12. In het dwarspand was aan de westzijde de bakkerij gevestigd en aan de linkerzijde de herberg. Ook was er ook nog ergens het postkantoor. Afbeelding 2-4: Postkantoor Rijksweg 4 Bron: Historische Vereniging Staphorst. De verzending van post overdag werd in 1867 volledig overgenomen door het spoor.

9 Afbeelding 2-5: foto van een postrijtuig voor het station in Zwolle Noten 1 Staatsblad no. 15 van 12 april Drs A. van der Willigen: De afstempeling en enkele andere wetenswaardigheden van de emissie 1852 van Nederland, uit NMP 1955 pag. 31 e.v Circulaire 433, nº 392 van en Circulaire 442, nº 116 van Circulaire 453, nº 615 van , Circulaire 499, nº 174 van , Circulaire 525, nº 174 van , Circulaire 574, nº 219 van Circulaire 499, nº 173 van , Circulaire 525, nº 173 van Circulaire 574, nº 218 van , Circulaire 626, nº 228 bis van?? Circulaire 574, nº 215 van Circulaire 626, nº 228 van?? Circulaire 633, nº 228 bis van Historische Vereniging Staphorst: Winkelwaardigheden, pag. 140.