Johann Sebastian Bach. Goldbergvariaties. Jean Rondeau

Transcriptie

1 Johann Sebastian Bach Goldbergvariaties Jean Rondeau donderdag 19 januari 2017

2 Jean Rondeau Jean Rondeau (F, 1991) studeerde meer dan tien jaar klavecimbel bij Blandine Verlet, gevolgd door een opleiding basso continuo, orgel, piano, jazz, improvisatie en directie. Hij zette zijn muziekopleiding verder aan het conservatorium van Parijs en de Guildhall School of Music and Drama in Londen. Op 21-jarige leeftijd werd hij de jongste winnaar van het internationaal klavecimbelconcours in Brugge, tijdens het MA festival De jury was vol lof over zijn levendige, fascinerende en dynamische virtuositeit en zijn fraseringen die het drama voeden en verfrissen. Datzelfde jaar mocht hij ook de EUBO Development Trust Prize in ontvangst nemen, uitgereikt aan de meest beloftevolle jonge musicus in de Europese Unie. Ook recent viel hij nog meermaals in de prijzen. Jean Rondeau is ondertussen een veelgevraagd artiest, zowel voor solorecitals, kamermuziek of als solist in klavecimbelconcerti. Hij treedt geregeld op met het barokensemble Nevermind. Naast zijn activiteiten als klavecinist richtte hij eveneens het ensemble Note Forget op, waarmee hij zijn eigen jazzcomposities en improvisaties op piano uitvoert. In 2015 verscheen zijn eerste cd-opname Bach Imagine (Erato). In 2016 bracht hij bij hetzelfde label Vertigo uit met muziek van Jean-Philippe Rameau en de jongere Joseph-Nicolas-Pancrace Royer. Volgende maand verschijnt Dynastie-Bach concertos zowel op cd als op vinyl. Duits klavecimbel door Bruce Kennedy (Castelmuzio, 2002) naar Christian Zell (Hamburg, 1728) twee manualen, vijf octaven (FF-f''), 2 x 8-voet + 4-voet, luit

3 Programma Johann Sebastian Bach ( ) Goldbergvariaties, BWV 988 Aria Variatio 1 Variatio 2 Variatio 3 Canone all unisuono Variatio 4 Variatio 5 Variatio 6 Canone alla secunda Variatio 7 Al tempo di giga Variatio 8 Variatio 9 Canone alla terza Variatio 10 Fughetta Variatio 11 Variatio 12 Canone alla quarta Variatio 13 Variatio 14 Variatio 15 Canone alla quinta, andante Variatio 16 Ouverture Variatio 17 Variatio 18 Canone alla sesta Variatio 19 Variatio 20 Variatio 21 Canone alla settima Variatio 22 Alla breve Variatio 23 Variatio 24 Canone all ottava Variatio 25 Adagio Variatio 26 Variatio 27 Canone alla nona Variatio 28 Variatio 29 Variatio 30 Quodlibet Aria da capo e fine

4 Toelichting In 1723 trad Johann Sebastian Bach in dienst als Thomaskantor en Director Musices in Leipzig. In de daaropvolgende jaren wijdde hij zich met een haast onuitputtelijke energie en productiviteit aan de compositie van religieuze muziek. Zo ontstonden vijf jaargangen van kerkcantaten, die samen op het vlak van omvang en intrinsieke rijkdom zowat het belangrijkste muzikale corpus uit de hele westerse geschiedenis constitueren. In deze haast aan het ongelooflijke grenzende prestatie trad in de latere jaren 1720 een opvallende cesuur in. Bach wijdde zich plots weer helemaal aan de klavecimbel- en orgelmuziek. Een reden zou kunnen zijn dat Bach zijn cantateproductie als voltooid beschouwde: alle binnen dit genre denkbare contrapuntische, formele, harmonische en retorische technieken waren immers al aan bod gekomen. Anderen stellen dat het aanslepende en niet op te lossen conflict tussen Bach, de stad Leipzig en de kerkoverheden als oorzaak moet worden geduid. Bach poogde op de meest diverse manieren om zijn positie in Leipzig door een andere te vervangen, maar zo weten we nu zonder succes. De trotse, strijdbare componist wendde zich af van het cantorschap en de kerk. Een belangrijk element in zijn strategie was om zijn reputatie als Duitslands grootste klaviervirtuoos te vernieuwen tot ver buiten de grenzen van Leipzig en Centraal-Duitsland. Tot op dat moment had het grootste deel van zijn werken enkel gecirculeerd in handgeschreven kopieën, binnen zijn leerlingenkring. Maar nu besliste Bach om de mogelijkheden van de muziekdruk te benutten om zo een breder publiek aan te spreken. Zo publiceerde hij tussen 1731 en 1742 vier delen van zijn Clavier-Übung, waarin hij het summum van zijn kunnen binnen het repertoire voor klavecimbel en orgel toonde zijn hoogsteigen domein. Het ging hem er bij dit project duidelijk om een encyclopedische massa materiaal op definitieve wijze te presenteren en te formuleren. De term Clavier duidde in het Duitsland van de 18de eeuw op een veelheid aan gangbare toetseninstrumenten en voor elk ervan is er in deze bundel gezorgd vaak zelfs met afzonderlijke en typische muzikale genres. De zes partita s of suites van het eerste deel konden op een klavier met één manuaal of op een clavichord worden gespeeld. Het tweede deel is exemplarisch voor genres die aan de twee heersende muzikale naties werden verbonden: twee denkbeeldige orkestwerken een Italiaans vioolconcerto en een Franse

5 ouverture-suite worden hier uitgeschreven voor een klavecimbel met twee manualen. Het derde deel van de Clavier-Übung is gewijd aan het orgel en bestaat uit een verzameling koraalvoorspelen, gevolgd door vier duetten. De twee groepen worden omarmd door een preludium en fuga in Es. Het vierde deel, ten slotte, bestaat uit de Goldbergvariaties die net zoals de composities uit deel twee op een klavecimbel met twee manualen moeten worden uitgevoerd. Anders dan in het eerste geval echter, worden de twee manualen hier niet sterk en zacht als een soli- en tuttigroep gecontrasteerd: in de virtuoze variaties bedient Bach zich van de kunstgrepen en klankeffecten van het Pièce croisée, waarvan François Couperin wonderlijke voorbeelden had geleverd. Op twee manualen kunnen de handen, en dus ook de partijen, elkaar in volledige onafhankelijkheid kruisen, over en onder elkaar door bewegen. Deze eigenschap wordt door Bach ten volle benut in zijn ingenieuze spelletjes met symmetrie langs boven en onder, rechts en links, en dat op een manier die op een instrument met één manuaal en zelfs op een moderne vleugel ondenkbaar is! Het drukken van muziek was in die tijd nog een kostelijke en bewerkelijke onderneming. Men kan vandaag enkel speculeren over de vraag of Bach indien hij langer zou hebben geleefd of over meer financiële middelen zou hebben beschikt niet ook het Wohltemperierte Clavier en de Kunst der Fuge als respectievelijk vijfde en zesde deel van de Clavier-Übung zou hebben uitgegeven. Want ook deze werken claimen een zo en niet anders -statuut non plus ultra! Daarmee raken we meteen aan het gemeenschappelijke kenmerk van alle klavierwerken uit Bachs laatste twintig jaren; alle tonen ze zich aan de wereld met een zelfbewuste houding: Wie denkt het mij te kunnen nadoen, probeert het maar! Tegelijk is in deze werken de geleidelijke evolutie in Bachs muzikale prioriteiten gedocumenteerd: de overgang naar zijn late stijl. De Goldbergvariaties zijn precies bij deze drempel te situeren. Lag in de jaren 1730 het accent nog op de veelheid aan genres en nationale stijlen, dan vangt in de jaren 1740 een concentratieproces aan waarin een tot in de uiterste consequenties doorgedreven doorgronden van het wezen van de muziek en van het contrapunt zich manifesteert. Bachs grote, speculatieve werken uit deze late periode zijn eigenlijk allemaal monothematisch. Ze willen geen samenvattend en uitdeinend overzicht bieden van alle mogelijkheden en genres van de klaviermuziek, maar één compositietechnische opgave behandelen die dan in alle denkbare facetten wordt geëxploreerd. Ook hier gaat het dus wel om veelheid, maar op een andere manier: als rijkdom aan

6 combinatiemogelijkheden in de uitwerking van een enkel thema. Bachs laatste decennium stond helemaal in het teken van deze verdieping en concentratie. Hij bediende zich daarbij van de technieken van de variatie, de canon en de fuga. De werken die uit deze benadering zijn ontstaan completeren elkaar, bouwen verder op elkaar en construeren zo samen een magnum opus, te beginnen met de Goldbergvariaties of, om Bachs bewoordingen te gebruiken: Aria mit verschiedenen Veränderungen. De eerste acht basnoten van deze aria hebben Bach geïnspireerd tot veertien Canones über die ersteren acht Fundamentalnoten vorheriger Aria. Als deze noten samen met hun omkering worden gespeeld, resulteert daaruit een verbazende gelijkenis met het begin van een van de bekendste protestantse koralen. En hiermee werd de weg geplaveid naar de Canonischen Veränderungen über Vom Himmel hoch. En van daaruit loopt dan weer rechtstreeks het pad naar Musicalisches Opfer en Kunst der Fuge. De Goldbergvariaties vormen de aanzet tot deze onvergelijkelijke reeks van Bachs late werken. Nooit eerder en wat nog verbazender is nooit meer, is een dergelijke variatiecyclus gecomponeerd met een uitvoeringsduur van tachtig minuten. Tot de varietas wordt bijgedragen door een zelfs bij Bach zelden gezien veelvoud aan karakterstukken, virtuoze uitdagingen en klankeffecten. Maar daarmee eindigt het nog niet: de componist waagde zich aan het schijnbaar onmogelijke en schreef elke derde variatie als canon, in trapsgewijs stijgende intervallen van unisono, priem enz. tot en met de none. De specifieke progressie in de bas en de harmonie, ingegeven door de aria, laat nochtans enkel canonische imitatie toe in bepaalde intervallen met name in de secunde, septiem, none en in de terts en sixt. Daarom is het een zo goed als hopeloze zaak om op een dergelijke bas canons in de kwart en de kwint te willen schrijven. Bach was zich bewust van de exorbitante moeilijkheid van dit probleem, maar vond ten slotte de sleutel tot de oplossing door beide canons in de omkering te concipiëren. Dat kan zo mag men wel stellen maar één man voor elkaar krijgen: Johann Sebastian Bach. En dit is dus het meest waardevolle dat we met Bachs muziek geërfd hebben: de blik op het eindpunt van de menselijk mogelijke volmaaktheid; en de kennis van de weg die daarheen voert: het onontkoombare, plichtsbewuste vervullen van wat als noodzakelijk wordt erkend, dat echter, om tot volkomenheid te komen, ten slotte over elke noodzakelijkheid heen stijgen moet. (Paul Hindemith, toespraak op het Bachfest in Hamburg, 12/9/1950) Andreas Staier vertaling: Sofie Taes

7 Huis van de Polyfonie In de gerestaureerde Mariapoort bevindt zich het Huis van de Polyfonie, een initiatief van de Alamire Foundation, Internationaal Studiecentrum voor muziek uit de Lage Landen. Het Huis werd in oktober 2011 officieel geopend in aanwezigheid van wijlen Hare Majesteit Koningin Fabiola. Het Huis van de Polyfonie is geconcipieerd als trefpunt, waar mensen uit het musicologische onderzoeksveld en mensen uit de muziekpraktijk elkaar ontmoeten en samenwerken aan projecten. Op die manier wil het Huis een laboratorium zijn voor research. Niet elk onderzoek moet daarbij tot een vondst leiden, want vaak is het proces op zich al bijzonder waardevol door de confrontatie van verschillende ideeën. Het Huis van de Polyfonie fungeert ook als concertlocatie voor een klein publiek en beschikt over een collectie historische instrumenten. De Alamire Foundation is ingebed in de onderzoekseenheid musicologie van de KU Leuven. Contact: Universiteitsbibliotheek, Mgr. Ladeuzeplein 21, 3000 Leuven Huis van de Polyfonie, Abdij van Park 1, 3001 Heverlee Facebook: Alamire Foundation, Huis van de Polyfonie

8 30CC & Alamire Foundation presenteren donderdag 23 februari, 20 uur, Huis van de Polyfonie Vier Eeuwen Harpmuziek Sarah Ridy (gotische harp) donderdag 23 maart, 20 uur, Huis van de Polyfonie Europese Orgelmuziek in de Huiskamer Liuwe Tamminga (titularis-organist Bologna) Passie van de Stemmen 2017 donderdag 20 april, uur, Abdij Vlierbeek The Deer s Cry The Sixteen o.l.v. Harry Christophers zaterdag 22 april, uur, Abdij van Park Requiem Richafort Huelgas o.l.v. Paul Van Nevel zondag 23 april, uur, Abdij van Park Muziek van Nicolas Gombert Park Collegium o.l.v. Stratton Bull donderdag 27 april, uur, Huis van de Polyfonie Ruckers Me Fecit Mario Sarrechia (virginaal) vrijdag 28 april, uur, Abdij van Park Il Divino Adriano Cappella Pratensis o.l.v. Stratton Bull