1 Voordracht door Guus Gerards op 28 maart 2018 Probus 1 Maastricht

Transcriptie

1 1 Voordracht door Guus Gerards op 28 maart 2018 Probus 1 Maastricht

2 ! #! Johann Sebastian Bach De Goldberg Variaties BWV 988 van Bach is een compositie bestaande uit een Aria gevolgd door 30 veranderingen zoals het titelblad van de oorspronkelijke uitgave aangeeft, waarna de aria wordt herhaald. Bach schreef dit werk voor clavecimbel met twee manualen, al voert men het ook veel uit op de piano, het typische clavecimbel-idioom van de cyclus ten spijt. Het werk was opgedragen aan Anna Magdalena Bach. (middeleeuwse) en de nieuwe stijl. Bach componeerde de Goldberg Variaties in Een combinatie van de oude De Mattheus Passion vrijdag 30 maart Frühfassung , partituur niet meer vindbaar. Muzikale inleiding, Glenn Gould (eerste opname) 1955

3 ! $! Inhoud voordracht 1. Bach op het kruispunt van de oude en nieuwe stijl 2. Bachs Clavier Übungen (Aria opgedragen aan Anna Magdalena Bach) 3. Opbouw en structuur van de Goldbergvariaties 4.Het verhaal achter de Goldberg Variatie 5.Keyserlingk en Goldberg 6.Een Clavier Übung voor Keyserlingk 7.Opvallende situaties 1. Bach op het kruispunt van de oude en de nieuwe stijl Om de muziek van Johann Sebastiaan Bach ten volle te kunnen doorgronden is het van groot belang te beseffen dat hij leefde op een zeer markant moment in de muziekgeschiedenis,

4 4 namelijk op het kruispunt van twee ontwikkelingen die beide eeuwenlang geduurd hebben; het kruispunt ook van twee totaal verschillende opvattingen over de functie van de muziek in relatie tot de levensfilosofie van de mens. 1) De eerste ontwikkeling begon in de dertiende eeuw toen de vroege, simpele vormen van meerstemmigheid zich langzaam begonnen te ontwikkelen. Ze groeide geleidelijk aan vanuit de eenvoudigste contrapuntische vormen uit tot een geweldige kunst van het schrijven van meerdere melodieën tegen elkaar, de horizontale kunst, ook wel polyfonie genoemd; hierbij waren de stemmen volledig gelijkwaardig aan elkaar en gingen ieder hun eigen weg, in harmonie met elkaar. Deze kunst, ook wel stile antico genoemd, werd rijker en rijker en bereikte haar hoogtepunt in de muziek van de beroemde Nederlandse en Italiaanse scholen (Orlando di Lasso, Josquin des Prez (1450), Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525). 2) De tweede ontwikkeling begon rond 1600 in Italië. Daar ontstond een geheel nieuwe vorm van muzikale expressie, waarbij één melodie de boventoon voerde terwijl de andere stemmen deze hoofdlijn ondersteunden in harmonische samenklanken (accoorden), de verticale component. De melodie kon zeer rijk worden aan expressiviteit, de begeleidende stemmen bleven steeds simpel ondersteunen. Deze nieuwe stijl, ook wel monodie genoemd, bereikte zijn eerste hoogtepunt in de opera s van Claudio Monteverdi ( ). Het Basso continuo-spel was een van de belangrijkste kenmerken van deze stile nuovo. Zowel in de oude als in de nieuwe stijl bezat de muziek een eigen maatschappelijke functie die sterk samenhing met het mensbeeld en de levensfilosofie van elke periode op zich. a. Stile Antico: muziek als kosmische wetenschap De stile antico, die zich voor een groot deel in de late middeleeuwen afspeelde, was sterk gericht op de Schepper, op God. Muziek had in die tijd maar één doel; een afspiegeling te zijn van de kosmische orde en van goddelijke scheppingswetten, onpersoonlijk en objectief, klaar en helder van verhouding. Dit paste geheel in het toenmalig tijdsbeeld en in een wereldbeschouwing die in alle verschijnselen een samenhang probeerde te ontdekken, daarbij nog sterk voortbouwend op de ideeën van Pythagoras (500 v. Chr). In deze filosofie werd de muziek samen met de aritmetica (getallenleer) en de kosmologie tot de hoogste wetenschappen gerekend. Pytagoras kwam door het meten van boventonen en intervallen tot de stelling dat het wezen van de muziek een spel van getallen is. Het moet een klinkend beeld zijn van het perfect geordende universum. Wetenschappers als Robert Fludd ( ) en Johannes Keppler ( ) beschouwden alle aardse muziek als een nabootsing van kosmische gebeurtenissen. Ook in Bach s tijd werd de goddelijke, kosmische oorsprong van de muziek nog sterk benadrukt. Muziek diende niet in de eerste plaats om het oor te strelen. Muziek is een verborgen beoefening van de rekenkunst door de mens die onbewust telt. Leibnitz ( ). b. Stile nuovo: muziek als taal van de mens

5 5 De muziek van de tweede periode verplaatste het accent van God naar de mens. Onder invloed van het opkomende humanistische denken ontstond een totaal nieuwe wereldbeschouwing die ook in de kunst zijn sporen naliet. Muziek diende niet langer meer om Gods volmaakte schepping in klanken om te zetten maar kreeg ook een zuiver aards doel: de mens te behagen, zijn zinnen te prikkelen en zijn emoties op te roepen. Bach leefde precies op het kruispunt van bovengenoemde stromingen. Hij wist de horizontale en de verticale schrijfwijze volledig te overbruggen. Bach ging in het laatste decennium van zijn leven zich voornamelijk toeleggen op het componeren van grote cyclische Gesamtwerke en aan het bijschaven van ouder werk dat hem dierbaar was. Hij greep hierbij steeds meer terug op de stile antico, de polyfone stijl en ging zich heel speciaal bezighouden met de voor deze stijl zo belangrijke contrapuntische technieken als de Fuga en de Canon. Het accent kwam nu vanzelfsprekend sterk te liggen op de streng mathematische principes van de muziek; een muziek die een afspiegeling moest zijn van de goddelijke harmonie en die de Pythagoreïsche ideeën over de verbinding getal-kosmosmuziek weer sterk deed herleven. Zo ontstonden in deze laatste periode van Bachs leven grote instrumentale werken zoals; De Goldbergvariaties (1741) canon-technieken Het tweede deel van het Wohltemperierte Klavier 1744, fuga technieken. Das Musikalische Opfer, fuga en canon technieken Die Kunst der Fuge Bachs Clavier Übungen De titel Clavier Übung was in Bachs tijd en taalgebied vrij gebruikelijk voor een verzameling werken voor een toetsinstrument. 1.Clavier Übung bestaande uit Praeludes, Allemandes, Courantes, Sarabanden, Giguen, Menuetten en andere Galanterien. Denen Liebhabern zur Gemüths Ergoetzung verfertiget von Johann Sebastian Bach, Hochfürstlich Sächsisch- Weisenfelsischen würklichen Capelmeistern und Directore Chori Musici Lipsiensis

6 Opus 1. In Verlegung des Autoris (1731). Deze uitgave bevat de zes partita s voor klavecymbel. 6 der 2. Zweyter Theil Clavier Übung, bestaande uit een concert naar Italiaansch idee en een ouverture naar Franse wijze voor een clavecymbel met 2 manualen. Dene Liebhabern zur Gemüths-Ergötzung verfertiget von Johann Sebastian Bach, Hochfürstlich Saechsischen- Weissenfelssischen Capelmeistern un Directore Chori Musici Lipsiensis Dritter Theil der Clavier Übung,bestehend in verschiedenbe Vorspiele über die Cathechismus- und andere Gesaenge vor die Orgel. Denen Liebhabern,und besonders denen Kennern von dergleicen Arbeit und Gemüths Ergezung verfertigd von 1739.

7 ! (! Dritter Klavieruebung 4. Clavier Übung bestehend aus einer Aria mit verschiedene Veraenderungen vors Clavecymbel mit 2 Manualen. Denen Liebhabern zur Gemüths-Ergetzung von Johann Sebastian Bach, königlicher Pohl.u. Churfl. Saechsl Hoff- Compositeur, Capelmeister, u. Directore Chori Musici in Leipsig. Nürnberg in Verlegung Balthasar Schmids 1741.

8 Deze laatste Clavier Übung is later bekend geworden onder de naam Goldberg Variaties. Alle vier de werken bevatten werken voor toetsinstrumenten en hebben een identieke tekstopmaak van de titelpagina, waarbij opvalt dat Bach bij de laatste twee gebruik heeft gemaakt van zijn in 1736 verkregen titel; Hofcompositeur aan het hof van Dresden. Toch is er een interressant afwijkend detail. Bij de laatste Klavier Übung heeft Bach niet vermeld Vierter Teil der Clavier Übung wat je eigenlijk wel zou verwachten, aangezien hij bij de tweede en derde wel de nummering gebruikte. Heeft hij deze aanduiding bewust weggelaten??? Het titelblad van de betreffende clavierübung is rijkelijk versierd in tegenstelling tot de eerste 3 die een sobere opzet vertonen. 8

9 3. Structuur en opbouw van de Goldbergvariaties. 9 a) de Aria Aan de basis van de Goldberg Variatie staat een gracieuze Aria met 32 maten. De Titelpagina vermeld Aria mit verschiedenen Veraenderungen. In deze dus 30 variaties. De term Aria staat in de barocktijd meestal voor een compositie voor solostem met instrumentale begeleiding. De Italiaanse term Aria werd echter ook vaker toegepast bij instrumentale delen van een klavier of orkestsuite. Veel aria s hebben een lyrisch zangerig karakter, anderen vertonen een meer geprononceerd ritmisch profiel. De aria van de Goldberg Variaties sluit geheel aan bij het cantabilé type, met duidelijke kenmerken van de sarabande. In de 17 de eeuw werd de sarabande een van de vier vaste dansdelen van de klaviersuite. Hij volgde meestal als derde na de Allemande en de Courante, waarna een Gigue de suite afsloot. Zo ook de Aria in de Goldberg Variaties. Vanaf de eerste maten worden de noten van de melodische stem uitgewerkt door versieringen, kleine grafische tekens of nootjes. Kenmerkend voor alle barokke dansvormen is de tweeledige herhalingsstruktuur en de symetrische frasenopbouw. 32 maten verdeeld in 2 helften van 16 die beiden herhaald worden, hetgeen een totaal van 64 maten oplevert. Deze verdeling zet zich voort in kleinere segmenten 16, 2x8, 2x4. Dit wordt veroorzaakt door het onderliggende patroon van de bas. De eigenlijke kern waarop de variatie reeks is opgebouwd wordt niet gevormd door de versierde melodische lijn van de bovenstem maar vooral door de struktuur van de onderliggende bas. Deze baslijn is op zichzelf niet zozeer een boeiende melodie maar veel meer een formule achtig patroon van één noot per maat, dat fungeert als harmonische basis van de Aria en alle daarop volgende variaties. Zie voorbeeld De meeste onderdelen bestaan uit 64 maten. Alléén de variaties 3,9,21 en 30 ( in de totale telling no.4,10,22 en 31 ) bevatten 32 maten Dit komt omdat Bach hier in iedere maat twee in plaats van één van de 32 bastonen heeft gelegd. b) De variaties Na de Aria volgen 30 variaties waarin Bach op onnavolgbare wijze alle mogelijke oude en nieuwe stijlen en muzikale vormen etaleert. Goldberg Variatie 31 stuken genoteerd 28 in G groot = B H 3 in g klein = C 1 niet genoteerd = A

10 Maatstructuur Goldberg Variaties 10 1 Aria 64 maten dia 12 2 Variatie 1 64 maten 3 variatie 2 1) en 2) 64 maten 4 variatie 3 Canone all Unisuono 32 5 variatie 4 1) en 2) 64 maten 6 variatie 5 64 maten 7 variatie 6 Canonealla Seconda 1 en 2 64 maten 8 variatie 7 64 maten 9 variatie 8 64 maten 10 variatie 9 Canone alla terza variatie 10 Fugetta 64 maten 12 variatie maten 13 variatie 12 Canone alla quarta 64 maten 14 variatie maten 15 variatie maten 16 variatie 15 Canone alla Quinta 64maten mineur 17 variatie 16 Ouverture 1 en variatie maten 19 variatie 18 Canone alla sexta 64 maten 20 variatie maten 21 variatie maten 22 variatie 21 Canone alla Settima 32 mineur 23 variatie 22 Alla breve 64 maten 24 variatie23 64 maten 25 variatie24 Canone all Ottava 64 maten 26 variatie 25 1 en 2 64 maten mineur 27 variatie maten 28 variatie 27 canone alla Nona 64 maten

11 29 variatie maten variatie maten 31 variatie 30 Quod libet Aria Da Capo e Fine 64 maten Bach maakte een duidelijk indeling in 10 groepen van 3 variaties. Meestal begint zo n groep met een karaktervariatie, gevolgd een meer virtuoos stuk. Elke groep krijgt vervolgens een zeer bijzondere afsluiting doordat Bach de canontechniek toepast. Een canon is in de muziek de strengste vorm van een meerstemmige compositie, waarin de stemmen elkaar in de tijd verschoven imiteren. De imitaties hoeven niet letterlijk een herhaling te zijn van de leidende stem. Zij kunnen van de leidende stem verschillen in o.a. toonhoogte. Dit doet Bach bij iedere derde groep. z.g Alleen in de tiende groep wijkt Bach van dit Canonprincipe af en eindigt hij met een. Quodlibet. In de stile Antico werd de canon vaak bewust gekozen als een vorm van climax. Bach heeft in de laatste 10 jaar van zijn leven echter gezorgd voor een nieuwe, laatste opbloei van de oude polyfone technieken, en dus ook van de canon, onder meer in de volgende werken. -Het Musikalisches Opfer (1747) -De Canonische Veraenderungen über das Weihnachtslied Vom Himmel hoch komm ich her. (1747 ) -De Kunst der Fuge ( ) Deze structuur krijgt bovendien een overkoepelende interne spanningsopbouw mee, doordat de canons elkaar opvolgen met een steeds groter wordend interval tussen de beide canonstemmen. Hierbij komen alle intervallen aan de orde; vanaf de prime (unisono via de secunde. Terts, kwart, kwint, sext, septime, oktaaf tot en met de none. 4. Het verhaal achter de Goldberg Variaties De titel Goldberg Variaties is niet van de componist zelf afkomstig maar pas later ontstaan. De compositie werd uitgegeven onder de naam Clavier Übung maar kreeg later de naam Goldberg Variatie. Graaf Hermann Carl von Keyserlingk, Russisch gezant aan het hof van Dresden, die een groot bewonderaar was van Bach en diens muziek. Hij leed aan slapeloosheid en zou aan Bach gevraagd hebben enkele aangename en tevens opgewekte klavecimbelstukken te componeren, waarmee zijn huis-klavecinist Johann Gottlieb

12 12 Goldberg hem zou kunnen opbeuren tijdens zijn slapeloze nachten. Bach dacht dit te doen met een uitgebreide compositie waarin een eenvoudig thema op talloze manieren gevarieerd werd. Deze compositie werd uitgegeven onder de naam Clavier Übung, maar kreeg later de naam Goldberg Variatie mee. Deze anekdote wordt uitgebreid beschreven in de eerste Bach biografie Über Johann Sebastian Bachs Leben, Kunst und Kunstwerke ( 1802 ) geschreven door Johann Nicolaus Forkel ( ). Forkel had veel contact met Bachs zonen Carl Phillip Emanuel en Wilhelm Friedemann. 5. Keyserlingk en Goldberg Keyserlingk vertoefde vaak met zijn ouders in de kringen van Koning Friedrich II, oftewel Frederik de Grote van Pruisen. Na een uiterst strenge opvoeding door geselecteerde leraren en na verschillende universiteiten bezocht te hebben werd hij kamerjonker bij de latere keizerin van Rusland Anna Iwanowva. Portret Keyserlingk: In 1730 vertrok hij naar Moskou, trad in dienst van de Russische Tsaar en werd president van de in 1725 gestichte Akademie der Wissenschaften. Hij werkte vervolgens meer dan 30 jaar als diplomaat en Russisch gezant aan diverse Europese hoven. In 1733 werd hij in die hoedanigheid gezonden naar het Kursächsische hof van Dresden. In deze tijd vonden de eerste ontmoetingen plaats met Johann Sebastiaan Bach. Bach was in deze tijd in een ernstige werkcrisis geraakt Hij was ontevreden over zijn werksituatie in Leipzig. Hij zocht naar een andere plaats en zag gaarne deze wens in Dresden in vervulling gaan. Helaas lukte dit niet. Zijn functie als Hof-compositeur werd vergeven aan de Duitse componist Johann Adolf Hasse. Op 11 november 1736 werd Bach Hofcompositeur van het Keurvorstelijk Saksich en Koninklijk Pools Hof in Dresden.

13 13 Op 25 november gaf Bach als dank voor het verkrijgen van de titel een orgelconcert op het gloednieuwe Silbermann-orgel van de Frauenkirche in Dresden. Uitgebreide documentatie verschenen in de lokale kranten. Hermann Carl von Keyserlink was als begeesterd beluisteraar ook tijdens dit 2 uur durende concert aanwezig in de Frauenkirche in Dresden 6. Johann Gottlieb Goldberg Portret Goldberg: Zijn vader was een bekende luit- en vioolbouwer in Danzig. Keyserlinck ontdekte hem als bekwaam clavecinist en nam hem mee naar het noorden naar Dresden. Hier werd hij hofclavecinist. Hij studeerde bij Wilhelm Friedeman Bach. Keyserlingk nam hem ook vaker mee naar Leipzig waar hij hoogstwaarschijnlijk les ontving van Johann Sebastiaan Bach. Er zijn enkele composities van hem bewaard gebleven die duidelijk de invloed van Bach verraden Hij overleed op zeer jonge leeftijd aan tuberculose. 7. Een Clavier Übung voor Keyserlingk De fraaie titelpagina van de Goldbergvariaties met bovenaan de aanduiding Clavier Übung zonder verdere aanduiding dat dit deel 4 zou zijn van zijn reeks Clavier-Übungen komt vreemd over. Wat is er aan de hand? C L A V I E R Ü B U N G =128 Verbazingwekkend als de getalswaarde van Keyserlingk ook 128 is K e y s e r l i n g k =128 Dit kan natuurlijk berusten op een merkwaardige toevallige overeenkomst. Het zou echter ook mogelijk kunnen zijn dat Bach toen hij de opdracht van Keyserlingk wilde gaan invullen hij de getalsovereenkomst ontdekte. Hij verborg de naam van de opdrachtgever in het nieuwe grote klavierwerk. Bach plaatste dus het woord Clavier-Übung bovenaan de titelpagina en voegde de aanduiding Vierter Teil er niet aan toe

14 Op deze wijze kon hij het werk echter ook gewoon uitgeven. Als een logisch gevolg op de eerste drie Clavier Übungen. 14 Toen Bach ging nadenken over het getal 128 kwamen nog meer getalsmatige gevolgen aan het licht. 128 is 2 tot de zevende 2x2x2x2x2x2x2 is dus deelbaar door 2,4,8,16,32, en 64 Hij kon dus regelmatig de getalstruktuur van Keyserlingk in zijn compositie verwerken. 32 is ondertussen reeds bekend als een belangrijk getal bij het bepalen van muzikale uitgangspunten. 1. Er zijn 32 stukken; De Aria, vervolgens 30 variaties en aan het slot de Aria da Capo. 2. De Aria kent 32 maten die een harmonisch fundament hebben van 32 basso ostinato noten, voor elke maat één. Bij beide punten de volgende aanvullingen 1. Elk van de 32 stukken bestaat uit twee delen, een vóór en een na het herhalingsteken. Dat geeft dus samen 64 delen. Deze dienen steeds herhaald te worden. Dus zijn er 2x64 = 128 klinkende delen > Keyserlingk 2. De Aria bestaat uit 32 maten. Door het herhalingsteken worden het dus 64. Dus de Aria Da Capo bestaat uit 128 maten..>keyserlingk Bekijken wij het totaaloverzicht van de maatgetallen van de Goldberg Variaties en maken een schema waarbij de maattotalen van de Aria, de 30 variaties en de Aria da Capo komen te staan Aria 64 maten 30 variaties 1823 maten = ahbc= Bach 128= Keyserlingk Aria da Capo 64 maten We zien dat de 30 variaties een totaal aantal maten van 1823 hebben. Dit getal behoort tot de z.g bachgetallen. De manier waarmee Bach als componist zijn naam kan geven. Vervolgens onderzoeken we het aantal noten dat Bach in de Aria heeft genoteerd. Zonder herhaling geeft dit de volgende totalen: Sopraan 238 Middenstem 96 Bas 92 Samen 426 Met herhaling = 852noten Samen met de Aria da capo = 1704

15 Ook 1704 is een Bach getal 213x8 ook Bach 15 Zo zien we bij de Aria en de Aria da Capo opnieuw beide namen getalsmatig naast elkaar verschijnen. Het aantal maten = 128= Keyserlinghk Het aantal noten = 1704= 213x8 = Bach De Ouverture Aria 64 maten Variatie 1t/m Ouverture kan gesplitst worden Variatie 17 t/m Aria da capo 64 Samen 1951 Aria + aria da capo Alle maten van alle variatie 128 = Keyserlingk 1823= Bach Bij loskoppeling van de ouverture = 7x128 Eerste deel 31 maten, 2 de deel 64 maten 31 GRAF 896. = 7x Goldberg variaties verschenen in herfst Bach bezocht Dresden en ging op bezoek bij Keyselingk om hem een exemplaar te overhandigen. Dit moet op 30 oktober geweest zijn toen August de tweede Keyserlingk de titel Graf gaf. Graf = = 31 Aria + aria da capo = = (maten ) + Bach 7x x128 (14= Bach) Centraal staat nu de opdrachtgever, compleet met zijn titel.

16 Opvallende situaties De variaties met 32 maten 16 Behalve bij het opvallende oneven maatgetal 95 van de Ouverture bestaan de Aria en de variaties steeds uit een even aantal maten. In de meeste gevallen is dit aantal 64 (27 keer) 4x onderbreekt Bach deze reeks met de delen van 32 maten, te weten, No4 variatie 3 canone all unisuono 32 No 10 variatie 9 canone alla terza 32 No 22 variatie 21 canone alla Settima, mineur 32 No 31 variatie 30 quodlibet 32 De maatgetallen van deze vier stukken geven een totaal van 4x32= à Keyserlingk Deze uitkomst krijgt een interessante extra dimensie wanneer we de rangnummers van de variaties nader bekijken: = 67 Goldberg De vier getallen van de rangnummer laten intern het volgende zien 14= Bach = Gold 31= berg De rangnummers van de prime en de terts geven het getal 14 > Bach Voegen we hierbij de 22 van de canon in de septime met zijn mineurklanken, dan vinden we 36, de cijferwaarde van de eerste lettergreep an Goldberg. Tenslotte laat het rangnummer 31 van het Qudlibet 31 de tweede lettergreep van deze naam zien =berg De variaties met herhalingsteken 1) en 2) Er zijn vijf variaties waarbij Bach het herhalingsteken :II; heeft vervangen door de aanduiding 1) en 2) omdat hij bij de herhaling enkele kleine aanpassingen moest aanbrengen. Het betreft de volgende stukken No. 3 variatie 2 64 No 5 variatie 4 64 No 7 variatie 6 canone alla seconda 64 No 17 variatie 16 ouverture 95

17 No 26 variatie 25 mineur Het maatgetal 95 van de ouverture kennen we als het getal waarin de namen van Keyserlingk en Goldberg verborgen liggen. De vier variaties met 64 maten hebben een totaal van 4x64= 256 maten Dit kan gezien worden als een representatief voor de naam Bach 8x32x1 h cb a Wanneer we beseffen dat elke variatie met 64 maten in feite bestaat uit 32 maten vóór en 32 maten na de dubbele streep, is hier letterlijk sprake van 8 groepen van 32. Bekijken we nu de rangnummers van deze stukken dan zien we dat de ouverture het 17 de onderdeel is en dat de rangnummers van de vier stukken met het matentotaal 256 (Bach) bestaan uit = àj.s.bach ( ) In feite geeft het totaal van de rangnummers aan: 17 en 41. Wellicht mogen we hierin een symbolische aanduiding zien van het jaar 1741, waarin de Goldberg Variaties in druk verschenen. Een Aria voor Anna Magdalena. In de negende canon werd het voor de mens hoogst haalbare punt van materieel-spirituele ontwikkeling bereikt. Een canon op een nog hoger niveau (de vereniging met het goddelijke) viel buiten zijn gezichtsvelden daarom was de weg terug naar de aarde onontkoombaar In plaats van de tiende canon verscheen het uitermate wereldse Quodlibet, waarin twee bekende volksdeuntjes het heerlijke gevoel van weer thuiskomen onderstrepen. Bach neemt met name het wijsje Ich bin so lang nicht bei dir gewest om daarmee aan te geven hoe ver de canons zich verwijderd hadden van het uitgangspunt, de Aria. K Kraut und Rüben haben mich vertrieben, Hatt mein Mutter Fleisch gekocht, so wär ich länger blieben. Reden waarom de Aria na het Quodlibet herhaald wordt en de cirkel van de Goldberg Variatie op deze manier gesloten wordt. Het zou ook heel persoonlijk bedoeld kunnen zijn naar zijn geliefde, zijn vrouw Anna Magdalena. Ook in het tweede Notenbüchlein für Anna Magdalena Bach waarin Bach s vrouw vanaf 1725 allerlei composities noteerde voor eigen gebruik: korte klavierwerken en daarnaast ook enkele aria s; zij was immers professioneel zangeres.

18 18 In haar notitieboekje, het *Notenbüchlein van Anna Magdalena staat ook de Aria genoteerd. Deze notitie staat echter op een bijzondere manier opgeschreven in haar boekje. Het is op een bijzondere manier verbonden met het bekende lied Bist du bei mir Het lied Bist du bei mir staat geschreven op 2 bladzijdes. Het eerste gedeelte, tot aan de dubbele streep staat op de eerste bladzijde. Het tweede deel staat op de andere pagina. Je zou verwachten dat het eerste deel op de linker en het tweede deel op de rechter pagina staat geschreven. Wat zien we echter, het eerste deel staat op de rechter pagina en het tweede deel op de linker pagina. Nog vreemder is dat na het ombladeren eerst De Aria van de Goldberg Variatie verschijnt, op de linker en de rechter pagina. Vervolgens na ombladeren het tweede deel van Bist du bei mir. Vreemd. Het kan een heel bewuste symbolische handeling zijn geweest van Anna Maria en haar man Johann Sebastiaan. Bist du bei mir is daardoor op een heel aparte manier verbonden met de Goldberg. Het is niet bekend wie de tekstdichter is van Bist du bei mir. De woorden zijn Bist du bei mir, geh ich mit Freuden Zum sterben und zu meiner Ruh Ach, wie vergnügt wär so mein Ende Es drückten deine schöne Hände Mir die getreuen Augen zu Wellicht heeft Anna Maria de Aria cadeau gekregen van Johann Sebastian waarna zij samen deze aria met het Bist du bei mir verbonden hebben. Dit wordt mogelijk op een bijzondere manier bevestigd wanneer we de maatstruktuur van beide stukken met elkaar in verband brengen. Handschrift Du bist bei mir

19 19 Handschrift Aria 1 Handschrift Aria 2

20 ! #+! Aria Goldberg Variaties gespeeld door Amati Trio in Memoriam Glen Gould Gil Sharon viool Ron Ephrat altviool Alexander Hülshoff cello