Aardkundig excursiepunt 6 I DE LANGE DUINEN EN DE KORTE DUINEN GRONDBOOR & H A M E R NR 5/6-2006

Transcriptie

1 Aardkundig excursiepunt 6 I DE LANGE DUINEN EN DE KORTE DUINEN 128 GRONDBOOR & H A M E R NR 5/6-2006

2 Soest en A m e r s f o o r t in het zuiden van de g e m e e n t e Voorplaat. Het stuifzandgebied 'De Lange Duinen en de Korte Soest. De Lange Duinen k u n n e n via v e r s c h i l l e n d e De Korte D u i n e n i n D u i n e n ' in Soest is het 2 A a r d k u n d i g e M o n u m e n t ingangen betreden w o r d e n. Een ingang met r u i m e Soest. Het gebied is te dat in N e d e r l a n d is b e n o e m d. Dit keer is niet z o z e e r p a r k e e r m o g e l i j k h e d e n ligt aan het einde van de k l e i n o m de verstui- g e k o z e n voor een a a r d k u n d i g object of patroon, m a a r F o e k e n l a a n, net voor de s p o o r w e g o v e r g a n g (afb. 2). ving op natuurlijke voor een a a r d k u n d i g proces: verstuiving. E r zijn niet Deze ingang is te bereiken door vanuit Soest in z u i d e - wijze i n stand te hou- v e e l terreintypen, w a a r aardkundige p r o c e s s e n zo lijke richting te rijden via de S o e s t e r b e r g s e w e g (N413). den. Af en toe wordt duidelijk z i c h t b a a r plaatsvinden a l s in een stuifzand- Bij de D e n n e n l a a n rechtsaf en v e r v o l g e n s rechtdoor d a a r o m de (niet- gebied. Oude t e r r e i n v o r m e n w o r d e n er afgebroken naar de E s d o o r n l a a n rijden. Bij de k r u i s i n g met de levende) n a t u u r een en nieuwe ontstaan. In het k a d e r v a n het project 'Laat F o e k e n l a a n linksaf (zie route op afb. 2). handje geholpen. m a a r w a a i e n ' is s a m e n g e w e r k t door de eigenaar, de De Korte Duinen zijn te bereiken via de N221 t u s s e n Bron: BOHO-team Algemeen e g e m e e n t e Soest en de provincie Utrecht en die s a m e n - Soest en A m e r s f o o r t. Een landweggetje leidt naar w e r k i n g is in 1997 bekroond met de b e n o e m i n g van de Korte D u i n e n. Gezien de parkeerfaciliteiten en de Afbeelding 1, deze stuifzandgebieden tot a a r d k u n d i g m o n u m e n t. educatieve panelen wordt aanbevolen o m naar de linker pagina. Lange Duinen bij de ingang F o e k e n l a a n te gaan. Het stuifzandgebied Naam: De Lange D u i n e n De L a n g e Duinen (afb. 1) en de Korte Duinen (voorplaat). Toegankelijkheid: i n Soest. Onder de De stuifzandgebieden zijn vrij toegankelijk. Vanaf omringende bossen Locatie: het aanbevolen p a r k e e r t e r r e i n is het m i n d e r dan is het voormalige Provincie Utrecht, g e m e e n t e Soest 100 m e t e r lopen. L o s l o p e n d e honden zijn toegestaan. stuifzandrelief d o o r Bereikbaarheid: Eigenaar: vastgelegd. Een De Lange Duinen en de Korte Duinen liggen t u s s e n De g e m e e n t e Soest. aanplant van bossen gedeelte van de b o m e n b i n n e n het stuifzandgebied is i n 2006 gekapt. W a t is e r te z i e n? en de t u s s e n l i g g e n d e ge'i'soleerde s t u w w a l h e u v e l s van Het gebied oogt in eerste instantie a l s een gigantische B a a r n, Soest en de Lage V u u r s c h e (afb. 6). In de laatste zandbak o m r i n g d door n a a l d b o m e n. In tweede instantie ijstijd, het W e i c h s e l i e n, k w a m het landijs niet in ontdekt m e n allertei kleinere v o r m e n. Met n a m e kale N e d e r l a n d, m a a r het w a s w e l z e e r koud. E r lag v e e l uitgestrekte laagten en v e e l a l begroeide hogere duinen zand aan de oppervlakte in de riviervlaktes en op de (afb. 3). In de duinen zijn s o m s oude b o d e m h o r i z o n t e n drooggevallen N o o r d z e e b o d e m. D o o r de strenge koude a a n w e z i g. Dat is dan z i c h t b a a r d o o r een zwarte of w a s de begroeiing s c h a a r s. D a a r d o o r kreeg de w i n d bruine streep in het l i c h t g e k l e u r d e zand (afb. 4). Op vers g e m a k k e l i j k vat op het droge z a n d. O v e r h e e r s e n d e g e v o r m d e duintjes proberen pioniers a l s zandzegge het w e s t e n w i n d e n t r a n s p o r t e e r d e n het zand m a s s a a l zand vast te leggen (afb. 5). De oudere duinen w o r d e n l a n d i n w a a r t s en legde het d a a r a l s een deken over het vaak bekroond door v l i e g d e n n e n. S o m s getuigen in de bestaande l a n d s c h a p heen. R o n d o m de s t u w w a l l e n ligt lucht zwevende b o o m w o r t e l s nog van andere tijden dit z o g e n o e m d e d e k z a n d nog steeds aan de oppervlakte. M i s s c h i e n wat v e r r a s s e n d voor een stuifzandgebied is In de laatste j a a r is het k l i m a a t in ons land a l s dat e r in de w i n t e r s o m s plasjes l i g g e n. K o r t o m het is g e h e e l aanzienlijk w a r m e r g e w o r d e n. De begroeiing een d y n a m i s c h l a n d s c h a p. Een l a n d s c h a p dat in bewe- w e r d dichter w a a r d o o r m a s s a a l z a n d t r a n s p o r t niet ging is en w a a r r e g e l m a t i g oude t e r r e i n v o r m e n afge- m e e r mogelijk w a s. Ook de s c h r a l e z a n d g r o n d e n van broken en nieuwe opgebouwd w o r d e n. de s t u w w a l en het o m z o m e n d e d e k z a n d raakten geleidelijk aan begroeid. Geogenetische achtergrond In de M i d d e l e e u w e n w a r e n de hogere, v e e l a l beboste, In de voorlaatste ijstijd, het S a a l i e n, zijn de s t u w w a l l e n zandgronden bij de boeren in gebruik. Hier konden ze hun g e v o r m d. Ze v o r m e n de U t r e c h t s e H e u v e l r u g, het Gooi schapen laten grazen. De mest van de schapen maakte Afbeelding 2. Topografische kaart van het excursiegebied. Bron: Topografische Dienst E m m e n. 129

3 Afbeelding 3. Temidden van hogere begroeide terreindelen ligt een uitgestoven laagte. Het natte z a n d maakt een einde aan het uitblazen. Bron: BOHO-team. Afbeelding 4. Een donkere streep verraadt de aanwezigheid van een bodemhorizont in de lichtgekleurde zandwoestijn. Afbeelding 5. Slechts pioniers kunn e n z i c h handhaven o n d e r de barre omstandigheden i n een stuifzandgebied. H i e r plant zandzegge z i c h op haar kenmerkende wijze ondergronds voort. het mogelijk o m de a k k e r s vruchtbaar te m a k e n en te houden. Het bos veranderde door de s c h a a p s k u d d e n geleidelijk in een heidelandschap. Door het steken van plaggen op de heide voor de s c h a a p s k o o i e n en door over beweiding k w a m e n flinke s t u k k e n zand k a a l te liggen. Het d e k z a n d begon plaatselijk te verstuiven. U i t e i n delijk is op de hogere en drogere d e k z a n d g r o n d e n, Afbeelding 7. Ijs i n een stuifzandgebied. Na overvloedige regenval stagneert het water op een slechtdoorlatende laag i n de o n d e r g r o n d. direct o n d e r l a n g s de s t u w w a l l e n, d a a r d o o r een vrijwel 130 a a n e e n g e s l o t e n zone van stuifzanden ontstaan. Terwijl s c h i l l e n in een stuifzandgebied zijn groter dan in het het d e k z a n d over z e e r uitgestrekte gebieden is afgezet, m e e r golvende d e k z a n d l a n d s c h a p. heeft het stuifzand een wat m e e r l o k a a l k a r a k t e r en is Het s t u i f z a n d l a n d s c h a p herbergt een grotere diversiteit s l e c h t s over kleine afstanden verplaatst. De hoogtever- van de niet-levende natuur dan m i s s c h i e n op het eerste

4 Afbeelding 8. Een v o o r m a l i g lager terreingedeelte steekt n u als een zogenaamd fort boven de uitgeblazen omgeving uit. Zwevende wortels getuigen n o g v a n een eertijds hoger opgestoven maaiveld. gezicht lijkt. De t e m p e r a t u u r v e r s c h i l l e n zijn g r o t e r dan in b e g r o e i d e l a n d s c h a p p e n. B o d e m s k u n n e n o v e r e e n afstand van e n k e l e m e t e r s s t e r k v e r s c h i l l e n d o o r de a a n - en afwezigheid van o u d e r e p o d z o l b o d e m s of s l é c h t - Afbeelding 10. Ter plaatse v a n de dagzomende zwarte laag is een duidelijke scheiding i n de ond e r g r o n d aanwezig. Afbeelding 11. Complexe gelaagdheid i n de o n d e r g r o n d i n een stuifzandgebied. Toelichting zie tekst. GRONDBOOR & H A M E R NR 5/

5 doorlatende l a g e n. E e r d e r is a l g e s p r o k e n over uitge- uittorent boven de w e g g e b l a z e n o m g e v i n g. In zo'n fort strekte laagten (afb. 3). Op die plaatsen is de v o o r m a l i g e zijn nog oude b o d e m h o r i z o n t e n zichtbaar. V e e l a l zijn de p o d z o l b o d e m door erosie v e r d w e n e n. Het o n d e r l i g g e n d e forten begroeid met s c h i l d e r a c h t i g e v l i e g d e n n e n. S o m s zandpakket is w e g g e b l a z e n. Het w e g b l a z e n is pas ge- zijn de s t a m m e n h e l e m a a l ' i n g e s n e e u w d '. E l d e r s z w e - stopt op het m o m e n t dat het zand nat w e r d. Bijvoorbeeld ven w o r t e l s in de lucht. Ze getuigen ervan dat het zand a l s gevolg van een ondoorlatende laag. W a t e r kan op eerst opgestoven en uiteindelijk w e e r w e g g e b l a z e n is. zo'n laag stagneren en m o e r a s s i g e condities s c h e p p e n Door boringen te plaatsen kan een beter inzicht in de w a a r o n d e r in het v e r l e d e n v e e n v o r m i n g is opgetreden. complexiteit van de o n d e r g r o n d v e r k r e g e n w o r d e n. Bij S o m s wordt z o ' n begraven b o d e m w e e r indirect z i c h t - de aanleg van een p e r s l e i d i n g in de Korte Duinen w a s baar, doordat er tijdelijk w a t e r aan het o p p e r v l a k blijft het in 1983 mogelijk o m over een groter traject een staan (afb. 7). E r is dan s p r a k e van een s c h i j n g r o n d w a - blik in de ondergrond te w e r p e n. Afbeelding 9 toont het t e r s p i e g e l, want het echte g r o n d w a t e r zit v e e l dieper. trace van de persleiding d w a r s door een landduin heen. Uiteraard komt in nat zand een einde aan de verstuiving Bijna bovenaan de heuvel is een zwarte streep in het en o n d e r die condities k u n n e n m e e r d e r e p l a n t e n s o o r t e n zand te zien. N a het uitgraven is op afbeelding 10 te zien zich handhaven of vestigen. dat l i n k s en rechts van deze d a g z o m e n d e zwarte laag Dan zijn er ook de z o g e n a a m d e forten (afb.8]. Vaak is aanzienlijke v e r s c h i l l e n in de ondergrond a a n w e z i g zijn. zo'n fort de oorspronkelijk wat lager gelegen plek in R e c h t s is een oude d e k z a n d b o d e m te z i e n. L i n k s van het d e k z a n d l a n d s c h a p. Op deze lagere plek w a s het de d a g z o o m is het d e k z a n d w e g g e b l a z e n en v e r v o l g e n s wat natter en dichter begroeid, w a a r d o o r het zand w e r d opgevuld met stuifzand. Afbeelding 11 is enkele m e t e r s v a s t g e h o u d e n. De o m r i n g e n d e, hogere en drogere, delen verder g e m a a k t. In het s c h o o n g e m a a k t e profiet zijn in de w e r d e n k a a l door de overbeweiding w a a r d o o r de w i n d d e k z a n d o n d e r g r o n d grijze lagen te zien, die doen d e n - vat kreeg op het z a n d. A l s de p o d z o l b o d e m e e n m a a l w a s ken aan oude b e w o n i n g s l a g e n. E r is daarin overigens vernietigd, kon de w i n d eenvoudig de o n b e s c h e r m d e geen h o u t s k o o l in aangetroffen. Daarboven zijn b o d e m - ondergrond w e g b l a z e n. Het resultaat is nu dat het fort horizonten z i c h t b a a r die afgedekt w o r d e n door venig Afbeelding 12. Topografische Militaire Kaart van het Koninkrijk der Nederlanden, 1: , b l a d n r 32 Amersfoort, verkend i n 1847 en 1848, uitgave Bron: Topografische Dienst Emmen. Afbeelding 13. Chromo-topographische kaart van het Koninkrijk der Nederlanden, 1:25.000, b l a d nr. 428 Amersfoort verkend i n 1871, herzien i n 1905, uitgave 1912 en b l a d nr. 427 Soesterberg, verkend i n 1872, herzien i n 1906, uitgave Bron: Topografische Dienst Emmen. 132

6 m a t e r i a a l. D a a r bovenop is w e e r een pakket stuifzand m i n i s t e r i e van L N V e n k e l e tientallen jaren daarvoor de afgezet. A l met a l een mooie illustratie van de c o m p l e x i - aanleg van bos ter plaatse g e s u b s i d i e e r d had. Intussen teit van de b o d e m o p b o u w in een stuifzandgebied. is het duidelijk dat het de goede kant op gaat in de L a n g e Duinen en de Korte Duinen. Het m i n i s t e r i e van L N V volgt Historische achtergrond nu het goede v o o r b e e l d van de provincie Utrecht en s u b - De flanken van de U t r e c h t s e H e u v e l r u g w a r e n a l voor sidieerde een tweede kapactie (afb. 14) in onze j a a r t e l l i n g b e w o o n d. Dat blijkt o n d e r andere uit de het veelvuldig v o o r k o m e n van grafheuvels. A a n de Visie v a n de e i g e n a a r / b e h e e r d e r noordzijde van de U t r e c h t s e H e u v e l r u g zijn e c h t e r m i n - J a n T u p k e r is w e r k z a a m bij de g e m e e n t e Soest en a l d e r v i n d p l a a t s e n b e k e n d. Wie weet wat er hier en daar vele jaren verantwoordelijk voor de L a n g e D u i n e n en nog o n d e r het stuifzand v e r b o r g e n ligt? N a het begin de Korte Duinen. Hij is een groot liefhebber van het van onze j a a r t e l l i n g bestond de U t r e c h t s e H e u v e l r u g v e r s t u i v i n g s p r o c e s. Hij is a l jaren creatief bezig o m extra lange tijd uit s p a a r z a a m bewoonde 'woeste g r o n d e n '. m o g e l i j k h e d e n te s c h e p p e n voor het verstuiven. Dat doet Deze n a a m getuigt er a l van dat de betekenis die er aan hij op v e r s c h i l l e n d e m a n i e r e n. W a n n e e r de begroeiing gehecht w e r d, niet groot w a s. Ongetwijfeld lagen er t o e n e e m t w o r d e n de m o g e l i j k h e d e n voor verstuiving gedurende lange periode bossen op deze g r o n d e n. Z o a l s beperkt. Hij gaat dan periodiek over op het l o s m a k e n en e e r d e r v e r m e l d w e r d e n de flanken van de s t u w w a l l e n en zeven van de begroeiing uit het z a n d, het plaggen van de de hogere d e k z a n d g r o n d e n van belang voor het houden b o d e m of het uitdunnen of verwijderen van de opgaande van de s c h a p e n. Dat liep uiteindelijk zodanig uit de hand begroeiing. Niet elke b e z o e k e r begrijpt z u l k e acties dat e r atom lokale zandverstuivingen ontstonden door onmiddellijk en d a a r o m geeft hij a l s dit soort activiteiten overbeweiding. Afbeelding 12 toont dat rond 1850 in de plaatsvinden extra voorlichting tijdens enkele e x c u r s i e s. zone van de L a n g e D u i n e n en de Korte D u i n e n n a u - Het a a n b r e n g e n van r a n d w a l l e n en s t r a t e g i s c h g e l e g e n w e l i j k s nog bos v o o r k w a m. Rond 1900 (afb. 13) begint heuveltjes heeft overlast voor o m w o n e n d e n v e r h i n d e r d, de hoeveelheid bos w e e r iets toe te n e m e n. M e n w a s w a a r d o o r het draagvlak voor de m a a t r e g e l e n vergroot is. door de uitvinding van de k u n s t m e s t m i n d e r afhankelijk Uiteraard kosten de g e n o e m d e activiteiten extra g e l d, van de s c h a p e n m e s t g e w o r d e n. De grote vraag n a a r dat op een of andere m a n i e r uit de o v e r h e i d s m i d d e l e n hout voor de mijnen in L i m b u r g bracht met zich mee b e s c h i k b a a r moet k o m e n. Daarnaast blijft het natuur- dat m e n m e e r d e r e v l i e g e n in een klap kon s l a a n door lijk erg j a m m e r dat z o ' n k r a c h t d a d i g m a n s t e e d s v e e l de stuifzanden te gaan b e b o s s e n. M e n kon i m m e r s energie moet steken in het b e h o e d z a a m o m g a a n met enerzijds na verloop van tijd hout oogsten en anderzijds volstrekt verouderde wetgeving, z o a l s de B o s w e t. De kon m e n door de aanplant de w i n d k r a c h t beteugelen. b e n o e m i n g tot A a r d k u n d i g M o n u m e n t in 1997 heeft hij De kale gebieden w e r d e n d a a r d o o r a l s n e l te klein o m positief ervaren. De hierdoor v e r k r e g e n status w e r k t nog te k u n n e n stuiven. O m de verstuiving een kans te positief bij b e s p r e k i n g e n over financiering en uitvoering geven moet de begroeiing in t o o m gehouden w o r d e n. van b e h e e r en o n d e r h o u d. W e l betreurt hij het dat de In de L a n g e D u i n e n s p e l e n de vele recreanten, v e e l a l overheid niet s t r u c t u r e e l geld steekt in het m o n i t o r e n met honden, daarbij een actieve r o l. Daarnaast heeft van deze o n t w i k k e l i n g e n. De v e r a n d e r i n g e n w o r d e n de g e m e e n t e Soest een duidelijke visie, die ze ook in de d a a r d o o r niet goed geregistreerd. Ook ontbreken d o e l - praktijk brengt. gerichte a a r d k u n d i g e voorlichting of e x c u r s i e s. H i e r d o o r In het project 'Laat m a a r w a a i e n ' heeft de provincie het heeft de g e m i d d e l d e b e z o e k e r van het stuifzandgebied, rooien en uitdunnen van enkele begroeide t e r r e i n g e d e e l - o n d a n k s het educatieve p a n e e l op het p a r k e e r t e r r e i n, ten g e s u b s i d i e e r d. E e n g r o o t s c h a l i g e kap bleek nog niet nauwelijks het idee dat hij zich op een a a r d k u n d i g m o - mogelijk. De g e m e e n t e w i l d e graag een gefaseerde a a n - n u m e n t begeeft en dat hij er nog op m a g s t a m p e n ook. pak, m e d e o m draagvlak o n d e r de bevolking te k w e k e n. Graag zelfs! De kap w a s bovendien een gevoelige zaak omdat het