Steunpunt Jeugdhulp vzw Cellebroersstraat Brussel

Transcriptie

1 HCA is het letterwoord voor herstelrechtelijke en constructieve afhandeling en omvat 4 werkvormen: de slachtoffer-dader bemiddeling, het herstelgericht groepsoverleg, de gemeenschapsdienst en het leerproject. De HCA-diensten vinden hun ontstaan in de ontwikkeling van een aantal herstelgerichte praktijken op het einde van de jaren 80, nog voor er sprake was van herstelrecht. Deze benoeming als herstelrechtelijk kwam pas achteraf. Wat hen destijds wel verbond was de kritiek op het jeugdbeschermingssysteem. Ik bespreek achtereenvolgens het ontstaan van het bemiddelingsproject binnen de vzw Oikoten in het Leuvense en het ontstaan van de gemeenschapsdienst vanuit de vzw DAS&V te Gent (2.1). Vervolgens laat ik u zien hoe de Vlaamse gemeenschap deze tendensen heeft ondersteund, vooral door te voorzien in middelen voor de verdere uitbouw van deze werkvormen (2.2). Tenslotte werd deze ontwikkeling geconsolideerd door de federale overheid die deze benadering in 2006 heeft voorzien van een wettelijk kader (2.3) Ontstaan van bemiddeling in vzw Oikoten De vzw Oikoten is het meest gekend vanwege de zgn. onthemende projecten, waarvan de voettochten voor jeugdige delinquenten naar Santiago de Compostella het meest bij blijven. Sinds 1982 organiseert Oikoten deze onthemende projecten. De achterliggende filosofie is deze van een emancipatorische pedagogiek: jonge mensen helpt men niet door ze te beschermen, maar door hen als volwaardige personen een reële verantwoordelijkheid, een opdracht te geven. Deze tochten waren vooral bedoeld voor een groep van herhaaldelijk geplaatste jongeren, de zgn. restgroep. In 1987 kreeg Oikoten de opdracht om de basisidee van deze onthemende projecten ook in preventieve zin toepasbaar te maken, nl. zoeken naar een andere manier van reageren op het eerste delinquent gedrag van jongeren. Aangezien Oikoten iets wilde waarin de jongeren hun geloofwaardigheid t.a.v. zichzelf konden herstellen én de relaties met hun netwerk konden versterken, werd in eerste instantie gedacht aan de dienstverlening aan de gemeenschap, naar het voorbeeld van Nederland en Mechelen. Spoedig echter bleek dit problemen te stellen. Steunpunt Jeugdhulp vzw Cellebroersstraat Brussel info@steunpuntjeugdhulp.be

2 Zo bleek de gemeenschapsdienst vaak als louter sanctie te worden ervaren door de jongeren en bleek het evenmin gemakkelijk op een link te leggen tussen het delict en de gepleegde feiten. Dit bracht Oikoten eind 1987 tot het systematisch contacteren van het slachtoffer. Aanvankelijk hoopte Oikoten om van de benadeelde een antwoord te krijgen op de vraag naar de aard en de duur van de alternatieve afhandeling. Maar het systematisch contacteren van het slachtoffer dwong de vzw het hele project te herzien. Om geloofwaardig te zijn voor de benadeelde moest de eenzijdige dadergerichtheid verlaten worden. De benadeelde wenste wel mee te werken en mee te denken, maar niet alleen in functie van het pedagogisch belang van de jonge dader. Slachtoffers hebben grote behoefte aan erkenning en een duidelijke vraag naar financiële compensatie. Aldus evolueerde, in de schoot van de vzw Oikoten, de dienstverlening aan de gemeenschap naar het eerste bemiddelingsproject voor minderjarigen. Echter, de vraag van de benadeelde naar financiële genoegdoening kwam onder druk te staan aangezien jongeren hieraan slechts zelden konden voldoen. Het zo belangrijke geloofwaardigheidscriterium leek wederom niet gerealiseerd te kunnen worden. Een oplossing werd gevonden in de oprichting van het vereffeningsfonds in Aanvankelijk werd dit samengesteld uit giften en was het bedoeld als aanbod aan jonge daders die wensten de benadeelde financieel te compenseren maar hiervoor geen mogelijkheden hadden. In ruil voor vrijwilligerswerk in een humanitaire instelling komt dit geld terecht bij de benadeelde. Dit gaf de jongere toch de kans de nodige verantwoordelijkheid te kunnen opnemen en zijn geloofwaardigheid te kunnen herstellen naar zichzelf, zijn ouders en het slachtoffer toe. De keuze van het vrijwilligerswerk wordt ook besproken met de benadeelde. En het project evolueerde verder. In 1996 werd de Bemiddelingsdienst Arrondissement Leuven opgericht, waarin het vereffeningsproject zijn plaats kreeg. Aldus kreeg het project een officiëler statuut en dit uitte zich ook meteen in de toevloed van dossiers. Inmiddels was men ook op andere plaatsen gestart met bemiddeling en werd ook in Brussel een fonds opgericht met sponsorgeld. Deze fondsen werden dan in 1997 overgedragen aan de provincie Vlaams-Brabant. De andere provincies volgenden dit voorbeeld zodat er sinds 2006 in elke provincie een provinciaal vereffeningsfonds bestaat in functie van de bemiddeling Gemeenschapsdienst in Das en V (Dienst alternatieve sancties en voogdijraad) In diezelfde periode werd ook op andere plaatsen in Vlaanderen gezocht naar alternatieven voor een al te beschermende reactie op jeugddelinquentie. De idee dat jongeren ernstig moeten genomen worden en dus ook aangesproken op hun verantwoordelijkheid vond ruime weerklank. In Gent ontstond, onder de bezielende leiding van advocaat-generaal Christian Maes, de dienst alternatieve sancties en voogdijraad. Deze dienst stond in voor de begeleiding van gemeenschapsdienst als een alternatief voor een plaatsing. Jongeren die ernstige feiten pleegden konden zich op vrijwillige basis inzetten voor de gemeenschap en op die manier zelf verantwoordelijkheid nemen en vermijden dat ze geplaatst werden. Er werd duidelijk geopteerd voor een sanctionerende finaliteit. Vandaar dat deze dienst een tijdlang zeer consequent subsidies vanuit de Vlaamse gemeenschap weigerde. Het aanvaarden van subsidies zou - gezien de huidige bevoegdheidsverdeling - immers een erkenning zijn van de hulpverlenende finaliteit van de gemeenschapsdienst. Het theoretische model van herstelrecht was op dat ogenblik nog niet gekend en bood dus nog geen uitweg. Steunpunt Jeugdhulp 2

3 Dit veranderde met de resolutie van het Vlaamse parlement in In het Vlaams parlement werd in 1998 een Commissie Bijzondere Jeugdzorg samengesteld om zich te buigen over de mogelijke noodzakelijke veranderingen in de Bijzondere Jeugdzorg. Het werk van de Commissie resulteerde in een voorstel van resolutie, goedgekeurd op 10 maart In deze resolutie zijn enkele passages terug te vinden die belangrijk zijn voor de verdere ontwikkeling van de HCA-diensten. De Commissie pleit voor een veralgemening van de alternatieve afhandelingsvormen bij minderjarige delictplegers en wil daarbij maximaal de bevoegdheid van de Vlaamse Gemeenschap benutten. In elk arrondissement dient er gestreefd te worden naar een gecoördineerd aanbod van alternatieve herstelgerichte afhandelingen zoals de herstelbemiddeling voor minderjarigen, de gemeenschapsdienst en de leerprojecten. In deze resolutie wordt voor de eerste keer duidelijk geëxpliciteerd dat bemiddeling, gemeenschapsdiensten en leerprojecten tot de bevoegdheid van de Vlaamse Gemeenschap behoort. Daarnaast beschouwt de Commissie de drie afhandelingsvormen - bemiddeling, gemeenschapsdienst en leerprojecten- als herstelgericht en dienen dus binnen de Bijzondere Jeugdzorg ingebed te worden. Tevens wordt er gepleit voor standaardisatie en veralgemeenbaarheid van het aanbod. Tengevolge van deze resolutie werden er middelen voorzien in elk gerechtelijk arrondissement. Aldus werden diverse organisaties van de Bijzondere Jeugdzorg aangemoedigd om één of meerdere van deze drie afhandelingsvormen uit te bouwen. Voor de bemiddeling gebeurde dit door een centrale implementator. Hierdoor is de bemiddelingspraktijk in Vlaanderen vrij eenvormig. Voor gemeenschapsdiensten en leerprojecten was er geen centrale aansturing. Dit had voor gevolg dat de diversiteit voor leerprojecten groot is. (zie verder) Een van de verdiensten van de nieuwe jeugdwet is de verwettelijking van bemiddeling en het herstelgericht groepsoverleg. Er was ook de afschaffing van de leerprojecten en gemeenschapsdiensten op niveau van parket. Ook de leerprojecten hebben een meer expliciet wettelijke basis gekregen. Tenslotte was er de controversiële invoering van de ouderstage voor ouders die duidelijk onverschillig zijn voor het delinquent gedrag van hun kinderen. Een positief gevolg van de verwettelijking is de verhoging van de middelen voor HCA-diensten door de Vlaamse gemeenschap. Steunpunt Jeugdhulp 3

4 HERSTELBEMIDDELING BAAB Brugge COHESIE Kortrijk DIVAM Ieper/ Veurne HCA O-VL ADAM Antwerpen Elegast Antwerpen CAFT Turnhout HCA-BIC Mechelen Alba Brussel Alba Leuven BAAL Limburg Totaal HERGO BAAB Brugge COHESIE Kortrijk DIVAM Ieper/ Veurne HCA O-VL ADAM Antwerpen Elegast Antwerpen CAFT Turnhout HCA-BIC Mechelen Alba Brussel Alba Leuven BAAL Limburg Totaal Steunpunt Jeugdhulp 4

5 GEMEENSCHAPSDIENST BAAB Brugge COHESIE Kortrijk DIVAM Ieper/ Veurne HCA O-VL ADAM Antwerpen Elegast Antwerpen CAFT Turnhout HCA-BIC Mechelen Alba Brussel Alba Leuven BAAL Limburg Totaal LEERPROJECTEN BAAB Brugge COHESIE Kortrijk DIVAM Ieper/ Veurne HCA O-VL ADAM Antwerpen Elegast Antw CAFT Turnhout HCA-BIC Mechelen Alba Brussel Alba Leuven BAAL Limburg Totaal Steunpunt Jeugdhulp 5

6 Omschrijving Bemiddeling is een communicatieproces tussen de minderjarige verdachte, zijn ouders en de benadeelden, begeleid door een onpartijdige derde, met het oog op het herstel van de materiële en relationele gevolgen van de feiten Een breder kader Bemiddeling en Hergo zijn geen jeugdbeschermingsmaatregelen zoals een ondertoezichtstelling of een plaatsing. Deze werkvormen kaderen immers in een herstelrechtelijke visie. In deze visie staat niet het delict op zich centraal maar wel de gevolgen ervan. Dader en slachtoffer worden als eerst betrokkenen maximaal aangesproken om toekomstgericht te zoeken naar een vorm van herstel of een oplossing voor de gevolgen van het delict. Meer concreet betreft het een proces waarbij de verschillende partijen die betrokken zijn bij een misdrijf, dader, slachtoffer en samenleving, gezamenlijk een antwoord zoeken. Herstel of goedmaking is hierbij de leidraad, onder welke vorm dan ook. Herstel moet hier veel ruimer worden opgevat dat het materiële herstel. Het gaat in hoofdzaak om het zich herstellen na de feiten. Slachtoffers willen begrijpen wat er gebeurd is en waarom de feiten gebeurd zijn. Zij willen meestal dat de dader inziet wat hij hen heeft aangedaan en dat hij stappen zet om iets goed te maken. De jongere zelf wordt tijdens het bemiddelingsproces geconfronteerd met de gevolgen van de gepleegde feiten. Hij kan zich ook uitspreken over wat de feiten voor hem hebben teweeggebracht. Hij wordt zich enerzijds sterker bewust van zijn verantwoordelijkheid en krijgt tegelijk ook de kans om zelf iets te ondernemen in het herstel. Bemiddeling en herstelgericht groepsoverleg willen dit proces faciliteren door partijen uit te nodigen zich uit te spreken over de betekenis die deze feiten voor hen hebben gehad, deze verhalen uit te wisselen, na te gaan welke de gevolgen waren voor henzelf en voor anderen en wat ze nog van elkaar en eventueel van de rechtbank verwachten Werkingsprincipes De bemiddelaar is meerzijdig partijdig. Deze term vervangt de vroegere neutraliteit van de bemiddelaar. De bemiddelaar is immers niet afstandelijk neutraal naar de partijen maar kan wel degelijk mee gaan in de beleving van de partijen. Hij houdt daarbij echter steeds ook rekening met de realiteit van de andere partijen en zal deze zo nodig ook aanwezig stellen in de bemiddeling. Het bemiddelingsproces is gebaseerd op de vrijwillige deelname van de partijen. Partijen beslissen zelf of zij op het bemiddelingsaanbod wensen in te gaan. Ze kunnen ook het proces beëindigen indien ze dat wensen. Ze laten zich hierbij ook steeds bijstaan door hun raadsman. Derde belangrijk principe is dat van de vertrouwelijkheid. Deze vertrouwelijkheid geldt zowel tussen de partijen onderling als naar de gerechtelijke overheid. De partijen beslissen zelf welke informatie wordt doorgegeven aan de andere partij. Ook anderen worden alleen maar gecontacteerd met toestemming van de cliënt. De bemiddelaar gaat zeer voorzichtig om met het neerschrijven van informatie die in de bemiddeling aan bod komt omwille van die vertrouwelijkheid. Alleen die informatie waarover alle Steunpunt Jeugdhulp 6

7 partijen het eens zijn dat ze mag worden meegedeeld aan de gerechtelijke instanties, kan worden opgenomen in een eventuele overeenkomst of verslag. De bemiddelaar brengt ook geen informatie over aan het parket over het bemiddelingsverloop, de mate van inzet en de medewerking. De bemiddelaar verduidelijkt aan de betrokkenen zijn rol, zijn mogelijkheden en beperktheden, het doel en de grenzen van de bemiddeling. Dat is het principe van de transparantie. De bemiddelaar zal bij aanvang van het bemiddelingsproces deze werkingsprincipes duidelijk kenbaar maken aan alle betrokkenen Criteria voor bemiddeling In de wet vinden we nog slechts één criterium met name de vrijwillige deelname van de partijen. Een herstelrechtelijk aanbod kan enkel worden toegepast indien de personen die eraan deelnemen er uitdrukkelijk en zonder voorbehoud mee instemmen en dit blijven doen zolang de bemiddeling of het herstelgericht groepsoverleg duurt. Informeel worden wel enkele criteria gehanteerd. Het belangrijkste criterium is de bereidheid om verantwoordelijkheid op te nemen ten aanzien van de feiten. Er is immers grote consensus dat een bemiddeling slechts zinvol is indien de jongere bereid is hiervoor verantwoordelijkheid op te nemen. Dit is vooral belangrijk vanuit het standpunt van het slachtoffer dat best niet geconfronteerd wordt met een jongere die de feiten sterk minimaliseert of ontkent. Dit criterium wordt wel met de nodige nuance gehanteerd omdat sommige jongere voor de politie zeer formeel de feiten ontkennen maar nadien in een gesprek met de bemiddelaar toch bereid blijken om verantwoordelijkheid op te nemen. De mate waarin ze feiten ook effectief erkennen kan dan bepalend zijn om al dan niet over te gaan tot een direct gesprek met het slachtoffer. Voor een directe bemiddeling of een hergo is het noodzakelijk dat de jongere de feiten ook effectief erkent. Verder hanteren de verwijzers ook hun eigen informele criteria. In sommige arrondissementen worden bijvoorbeeld nooit seksuele delicten doorverwezen of bijvoorbeeld zeer lichte feiten Verloop van de bemiddeling Verwijzing door parket of jeugdrechtbank De bemiddeling wordt bijna steeds geïnitieerd door het parket of door de jeugdrechter. In principe kan ook de jongere (via persoonlijk project) of het slachtoffer (op niveau van parket) zelf de vraag stellen maar dit gebeurt nog steeds zeer weinig. Het is in elk geval vereist dat de gerechtelijke overheid mandaat verleent om bemiddelen. Dit gebeurt door een brief die vertrekt vanuit het parket of de jeugdrechter naar de drie partijen met name de jongere, de ouders en het slachtoffer waarin ze een aanbod krijgen tot bemiddeling. Er wordt hen gevraagd contact op te nemen met de bemiddelingsdienst. Indien de partijen na 8 werkdagen geen contact opnemen, neemt de bemiddelingsdienst zelf contact op met de partijen Contactname door de bemiddelingsdienst De wijze van contactname verschilt al naargelang van de werklast van de dienst. In sommige Steunpunt Jeugdhulp 7

8 diensten worden de partijen aangeschreven met de melding dat de bemiddelaar zal langs komen om het aanbod toe te lichten tijdens een bezoek bij de mensen thuis. Indien de partijen niet wensen dat de bemiddelaar langs komt, moeten ze zelf initiatief nemen om dit te melden aan de bemiddelaar. Diensten met een hoge werkdruk informeren de partijen schriftelijk dat ze contact kunnen opnemen met de dienst indien ze een bemiddeling wensen. Dit leidt tot een veel lagere deelname van de partijen. Nadat partijen zich akkoord hebben verklaard om deel te nemen aan de bemiddeling (dit gebeurt in 40% tot 60 % van bemiddelingsaanbod) kan het bemiddelingsproces starten Het bemiddelingsproces Aanvankelijk ligt het accent vooral op de individuele noden en vragen van slachtoffer en dader. Naarmate de bemiddeling evolueert, komt meer nadruk op de uitwisseling tussen de conflictpartijen. De bemiddelaar pendelt dan tussen de partijen. Zowel financiële als nietfinanciële thema s komen aan bod. Indien partijen ermee akkoord gaan, kan de indirecte bemiddeling overgaan in een directe bemiddeling, waarbij dader en slachtoffer rechtstreeks (face to face) met elkaar in gesprek gaan. Dat is echter geenszins een verplichting. Partijen moeten het als een meerwaarde ervaren binnen het bemiddelingsproces. De emotionele impact van de directe bemiddeling is zeker veel groter dan bij een indirecte bemiddeling.. De ander krijgt een gezicht, vooronderstellingen en stereotype beelden kunnen doorbroken worden De jongere kan onmiddellijk antwoorden op de vragen van het slachtoffer, de jongere ervaart ook veel sterker welke de gevolgen waren voor het slachtoffer wanneer hij het uit de mond van het slachtoffer hoort. Hoewel een directe bemiddeling dus een meerwaarde heeft in het kader van herstel vergt het ook een groot engagement van de partijen en er is dus een zekere overredingskracht nodig van de bemiddelaar om de partijen over de streep te trekken. We stellen vast dat er grote verschillen zijn tussen de bemiddelingsdiensten, gaande van 50% directe bemiddelingen tot 5% directe bemiddelingen Een bemiddeling resulteert tenslotte in een overeenkomst. Deze overeenkomst is niet steeds een overeenkomst in de juridische betekenis. Het kan ook gaan om een standpuntverklaring of een eenzijdig verbintenis van dader. Dit is voornamelijk het geval indien er geen financiële vraag is vanwege het slachtoffer en de bemiddeling zich heeft beperkt tot uitwisseling van betekenissen en eventuele excuses vanwege de jongere. Een overeenkomst betekent ook niet altijd dat de zaak volledig geregeld werd. Soms is het bijvoorbeeld onmogelijk om de schade voor de zitting juist te begroten. Mogelijks komen partijen dan in afwachting een provisioneel bedrag overeen. Vaak wordt een afbetalingsregeling opgesteld en stelt het slachtoffer zich burgerlijke partij op de zitting voor het nog niet vergoede gedeelte. Het gebeurt ook dat partijen schriftelijk overeenkomen dat men het oneens is met elkaar en dat ze liever het oordeel van de rechter afwachten. Ongeveer 75% van de overeenkomsten bevat ook een financieel aspect. Daarnaast worden in vele overeenkomsten ook excuses opgenomen of de belofte elkaar met rust te laten. Soms herstellen de jongeren de schade rechtstreeks door bijvoorbeeld beschadigingen zelf te herstellen. Vóór de ondertekening raden de bemiddelaars uitdrukkelijk aan om het voorstel ter goedkeuring voor te leggen aan hun advocaat Indien geen overeenkomst werd bereikt vinden we in de ministeriële omzendbrief van 7 maart 2007 richtlijnen terug over wat mag vermeld worden aan de gerechtelijke overheid1. Dit is een zeer summiere rapportage. Maar zelfs Steunpunt Jeugdhulp 8

9 wanneer geen schriftelijke overeenkomst werd bereikt, blijkt de bemiddeling vaak een positief effect te hebben voor de betrokken partijen, mede naar de verwerking van de feiten toe. De focus ligt dus eerder op het bemiddelingsproces en minder op het directe resultaat op papier. Hoelang een bemiddeling loopt en hoeveel gesprekken er worden gevoerd, is verschillend van dossier tot dossier. Gemiddeld duurt een procedure een 3 à 4-tal maanden. Sinds de nieuwe jeugdwet behoort het ook uitdrukkelijk tot de taak van de bemiddelaar om de uitvoering van de gemaakte overeenkomsten op te volgen. Het herstelgericht groepsoverleg (Hergo) is een Nederlandstalige term voor wat in het Engels bekend staat als Family Group Conferences. In Nederland spreekt men van echt recht conferenties. Een studiebezoek van prof. L. Walgrave van de Leuvense Onderzoeksgroep Jeugdcriminologie aan Australië en Nieuw-Zeeland in 1999 bracht hem op het idee om in Vlaanderen met een hergoproject te starten. Dankzij de steun van de Vlaamse Gemeenschap kon een pilootproject in vijf gerechtelijke arrondissementen met een uitgebreid wetenschappelijk actieonderzoek worden ondersteund van 15 oktober 2001 tot 31 oktober Inmiddels werd dit herstelrechtelijk aanbod ook opgenomen in de nieuwe jeugdwet zodat het sinds 1 april 2007 kan aangeboden worden in heel België Omschrijving Een Hergo is een overleg waarbij het slachtoffer en zijn achterban samen met de jongere, zijn ouders, vertrouwensfiguren, advocaat en politie onder begeleiding van een onafhankelijke moderator samen een oplossing zoeken voor de mogelijke gevolgen van het als misdrijf omschreven feit (MOF) en de mogelijke antwoorden hierop. In Nieuw-Zeeland is deze afhandeling een succesverhaal, toegepast op vaak ernstige misdrijven en doorgaans resulterend in een overeenkomst tussen de partijen. De tevredenheid bij de betrokken partijen is groot. Het aantal recidivisten en plaatsingen in gesloten instellingen zijn volgens het onderzoek van Maxwell e.a. sterk gedaald. Niet verwonderlijk dat prof. Walgrave enthousiast terugkeerde van zijn overzees bezoek. Er werd voor gekozen om het Nieuw-Zeelandse model zo veel als mogelijk te kopiëren. Dit hield ondermeer in dat bij elke Hergo een politieagent aanwezig is, verwijzingen enkel vanuit jeugdrechtbank mogelijk zijn en de advocaat op de bijeenkomst aanwezig is. Evident is dit niet aangezien het rechtssysteem van Nieuw-Zeeland op een aantal punten sterk verschilt van het Belgische rechtssysteem (zie verder). Aangezien er in Vlaanderen reeds een goed draaiende praktijk van herstelbemiddeling bestond voor overwegend lichtere feiten, werd ervoor geopteerd Hergo enkel mogelijk te maken voor zwaardere delicten. Een jeugdrechter kan pas naar een Hergo doorverwijzen indien twee voorwaarden zijn vervuld: de jongere mag de als misdrijf omschreven feiten niet ontkennen en er moet een aanwijsbaar slachtoffer zijn Troeven van Hergo Hergo vergt een grote investering maar heeft een aantal belangrijke troeven waardoor we het, naast herstelbemiddeling, een centrale plaats wensen te geven in de aanpak van jeugddelinquentie. De aanwezigheid van de politie: De politie is bij elke Hergo aanwezig om Steunpunt Jeugdhulp 9

10 enerzijds de ernst van de feiten te duiden en anderzijds te wijzen op de eventuele maatschappelijke gevolgen van het delict. Hij kan eventueel ook bijdragen tot een veiligheidsgevoel tijdens het Hergo. Hergo is bijgevolg meer dan een methodiek om de communicatie te bevorderen tussen de personen die betrokken zijn bij een delict. Door de aanwezigheid van de overheid wordt het particuliere belang van de deelnemers overstegen. Rechtswaarborgen: De rechtswaarborgen worden tevens gegarandeerd door de aanwezigheid van de advocaat. De advocaat van de jongere is op elke Hergo aanwezig. Hoewel hij zich op de achtergrond houdt, bewaakt hij de rechten van de jongere, staat hem bij en steunt hem indien nodig. Ook het slachtoffer kan zich laten bijstaan door een raadsman. Achterban: Hergo steunt sterk op solidariteit. De jongere blijft de eerste verantwoordelijke voor het delict maar ook ouders en personen uit de leefomgeving worden aangesproken om de jongere bij te staan in het zoeken naar vormen van herstel en hem te steunen bij de uitvoering van de overeenkomst. Daarom wordt voldoende ruimte voorzien voor een privéoverleg van de jongere met zijn achterban (zie verder) Verloop van een Hergo in een notendop Een hergobijeenkomst begint met een beschrijving van de feiten door de politie, die vervolgens door de jongere dienen te worden erkend. Hierna krijgen het slachtoffer (en eventueel zijn steunfiguren) de gelegenheid hun verhaal te brengen en eventuele verwachtingen te formuleren. Vervolgens vertelt de jongere zijn verhaal en tracht op de vragen van de benadeelde te antwoorden. Ook de steunfiguren van de jongere kunnen hierbij worden betrokken. Daarna toetst de moderator bij de politieagent of hij, vanuit zijn maatschappelijke rol, nog aanvullingen heeft. In een volgende fase krijgt de jongere de kans om samen met zijn steunfiguren een privéoverleg te hebben. De moderator is hierbij niet aanwezig. Tijdens dit overleg wordt een voorstel tot herstel uitgewerkt. Er wordt eventueel ook ingegaan op de onderliggende problematiek van het gezin/jongere. Na het privé-overleg komt iedereen opnieuw samen. De jongere legt zijn plan voor. Het slachtoffer en de politie geven aan of zij hiermee akkoord kunnen gaan. De moderator waakt erover dat het voorstel voldoende concreet is uitgewerkt, dat telkens goed wordt afgesproken wie welk onderdeel zal opvolgen en last but not least dat het haalbaar is voor de jongere. Op het eerste zicht lijkt bijvoorbeeld 40 uur gemeenschapsdienst uitvoeren best haalbaar maar indien de jongere voltijds school volgt, naar elke voetbaltraining gaat en in het weekend bij de bakker gaat werken om de schade te vergoeden, kan deze gemeenschapsdienst toch onhaalbaar blijken. Nadat iedereen zich akkoord heeft verklaard met het voorstel van de jongere, wordt de intentieverklaring door iedereen die hierbij een engagement opneemt, ondertekend. Dit is meestal niet alleen de jongere. Ook steunfiguren kunnen zich engageren om bijvoorbeeld mee te zoeken naar werk, de jongere te halen en te brengen naar zijn werk/school. Soms engageren ook de slachtoffers zich door de jongere bijvoorbeeld bij hen thuis vervangend werk te laten doen. Bij dit alles streeft de moderator ernaar dat partijen zoveel mogelijk rechtstreeks met elkaar communiceren. Het verhaal moet bij de partijen blijven. Indien nodig kan hij wel structureren en synthetiseren, maar dit enkel om de duidelijkheid voor alle partijen te bewaren. De jeugdrechter keurt de intentieverklaring in principe goed uit respect voor het proces dat de partijen hebben doorlopen. Indien de partijen er niet in slaagden over alle aspecten een overeenkomst te bereiken, kunnen ze bepaalde onderdelen ook overlaten aan Steunpunt Jeugdhulp 10

11 het oordeel van de rechter (bijvoorbeeld het aantal uren gemeenschapsdienst of het precieze bedrag van de schadevergoeding.) Enkele knelpunten/aandachtspunten Rol van de politie Het blijft moeilijk om Hergo volledig in het Belgisch rechtssysteem in te bedden. Vooral de rol van de politie blijft een heikel punt. In tegenstelling tot Angelsaksische landen kan de politie bij ons de maatschappij niet vertegenwoordigen. Dit is de rol van het parket. Het is echter niet realistisch om een parketmagistraat te laten deelnemen aan de Hergo (te hoge drempel, werklast). Bovendien is er een gebrek aan een wettelijk kader. Dit gebrek maakt het moeilijk om in de verschillende arrondissementen politiemensen te vinden die willen deelnemen aan de Hergo. Interesse is er zeker wel. Ook de hoge werklast van de politie belemmert hun aanwezigheid MOF-jongeren in POS De Hergo is een reactie op het als misdrijf omschreven feit dat de jongere heeft gepleegd. Echter, heel wat van deze jongeren bevinden zich tevens in een problematische opvoedingssituatie (POS). Vaak hangt de POS-situatie van de jongere zo nauw samen met het gepleegde delict, dat het uitwerken van een effectieve reactie op het delict niet kan zonder de problematiek(en) en de context te betrekken. Het onderscheid tussen MOF en POS is dus niet altijd even makkelijk te maken. Vanuit een respect voor het slachtoffer moet tijdens de Hergo het herstel van de schade centraal blijven staan en mag er dus niet té veel nadruk worden gelegd op de achterliggende problematiek(en) van de jongere. Dit is uiteraard niet makkelijk want er kan anderzijds geen constructief en haalbaar herstelplan worden uitgewerkt, zonder de POS mee in rekening te brengen. De POS-bespreking moet vooral tijdens het privé-overleg plaatsvinden, waar het slachtoffer niet aanwezig is. Maar ook tijdens dit privé-overleg mag er niet teveel tijd en energie gaan naar de bespreking van de POS. Indien dit teveel ruimte gaat innemen, is de afspraak dat een apart overleg moet worden georganiseerd. Tevens is de ervaring van moderatoren dat bij jongeren, die zich in een ernstige POS bevinden, er meer nodig is dan een éénmalige bespreking tijdens een privé-overleg van een hergo opdat de intentieverklaring zou worden nageleefd. Het is uiteraard absoluut geen sinecure om dit alles vooraf goed in te schatten. Het is meer dan eens dansen op een smalle koord Groepsdruk bij Hergo De methodiek van Hergo houdt het risico in dat jongeren in een eenzame positie komen waarbij er een machtsonevenwicht dreigt te ontstaan. Ouders kiezen niet steeds de zijde van hun kind. Zonder een goed voorbereide advocaat voor de jongere die aanwezig is tijdens de gehele sessie, bestaat soms het reële risico dat de jongere alleen staat, zonder dat iemand het voor hem opneemt. Dit kan tot onevenwichtige engagementen leiden, die tekort doen aan het proportionaliteitsbeginsel en/of irrealistische verwachtingen wekken naar resultaten van hulpverlening. Moderatoren hebben nood aan duidelijk omschreven bevoegdheden en deontologische regels. Eén en ander is nog in volle ontwikkeling maar vraagt zeker aandacht. Steunpunt Jeugdhulp 11

12 Wat? Gemeenschapsdienst houdt in dat de minderjarige gaat werken in een non-profit organisatie (sociale en/of maatschappelijke organisatie of instelling), gedurende het aantal uren dat door de Jeugdrechter is opgelegd Doelstellingen Alle HCA-diensten besteden zeer veel zorg aan de pedagogische invulling van deze maatregel. Daarnaast vinden we ook een herstellende en responsabiliserende en sanctionerende finaliteit terug. 1. Herstellend Aangezien delicten de veiligheidsgevoelens en het algemeen welzijn in de samenleving aantasten, is de samenleving ook slachtoffer en heeft ze dus ook recht op herstel, dit dus via een dienst aan de gemeenschap. 2. Responsabiliserend Voor de minderjarige is de gemeenschapsdienst een kans en tevens een middel om zijn verantwoordelijkheid op te nemen enerzijds voor de eigen daden, de minderjarige levert hiervoor immers zélf een actieve inspanning, en anderzijds in het herstellen van zijn delict naar de samenleving toe. Ouders zijn burgerlijk verantwoordelijkheid voor de daden van hun minderjarig kind. In de gemeenschapsdienst zien ze echter dat hun zoon of dochter zelf de verantwoordelijkheid opneemt in het herstel van hun fout. 3. Educatief Doorheen positieve sociale contacten en ervaringen op de tewerkstellingsplaats kan het zelfvertrouwen van jongeren toenemen. Jongeren leren nieuwe mensen kennen en leren welke verwachtingen gesteld worden in een werksituatie. Doorheen positieve werkervaringen kunnen ze ook zelf positievere verwachtingen krijgen van wat de samenleving hen te bieden heeft. Er ontstaan vaak nieuwe interesses en inzichten. 4. Sanctionerend Gemeenschapsdienst is ook een reageren op een norm die overschreden wordt, waardoor de norm opnieuw bevestigd wordt Doelgroep 12 tot 18 jarigen (sporadisch worden ook meerderjarigen doorverwezen: als de feiten gepleegd werden tijdens de minderjarigheid maar de betrokkene bij uitspraak van het vonnis al de meerderjarigheid heeft bereikt) die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd. Uitz: te zwakbegaafd, drugverslaafd, psychiatrische stoornis, illegalen Steunpunt Jeugdhulp 12

13 Verschil met werkstraf voor volwassenen Het belangrijkste verschil ligt in de pedagogische invulling van de gemeenschapsdienst tegenover de voornamelijk sanctionerende finaliteit van de gemeenschapsdienst voor volwassenen. De HCA-diensten besteden veel zorg aan het vinden van een aangepaste tewerkstellingsplaats. Hierbij wordt rekening gehouden met de interesses van de jongeren en men streeft ook naar een goede matching van de eigenheid van elke jongere en het specifieke pedagogische aanbod van de tewerkstellingsplaats. Daarnaast vinden er bij het begin van de tewerkstelling en ook tussendoor gesprekken plaats met de jongere. Deze gesprekken gaan over de betekenis van de gemeenschapsdienst als een vorm van herstel, de kans om zich op een positieve manier te bewijzen naar de jeugdrechter en hun ouders, de link naar het gepleegde delict Ook de tewerkstelling zelf houdt leermomenten in. Problemen op de werkvloer worden besproken en er komt ook waardering voor positieve prestaties. Dit gebeurt voornamelijk bij de uitgebreide evaluatie van de gemeenschapsdienst samen met de HCA-begeleider, de werkleider en soms ook met de ouders Inbedding in de nieuwe jeugdwet 1. Niet langer op voorstel van het parket De nieuwe jeugdwet maakt definitief komaf met de praktijk in Limburg en Antwerpen waarbij een gemeenschapsdienst werd voorgesteld door het parket. Vooral in Mechelen en Antwerpen ging het om een aanzienlijk aantal dossiers. Juist omwille van het sanctionerend karakter vond de wetgever het niet te verantwoorden dat jongeren zonder een rechterlijke beslissing een gemeenschapsdienst uitvoerden. 2. In de voorlopige fase van de rechtspleging (artikel 52, tweede lid) Ook indien de gemeenschapsdienst wordt opgelegd bij beschikking, rijzen er juridische bezwaren. De rechter heeft zich immers nog niet uitgesproken over de schuld van de minderjarige en kan dan geen maatregelen treffen die verder gaan dan het onderzoeken, de opvoeding en de bewaring van de minderjarige. Gezien het sanctionerend karakter van de gemeenschapsdienst heeft het Hof van. Cassatie zich reeds meermaals uitgesproken tegen het opleggen van een gemeenschapsdienst bij beschikking tenzij het een onderzoeksmaatregel betreft. Tegenover deze juridische bezwaren staat de wens van de praktijkwerkers om de gemeenschapsdienst zo snel mogelijk na te feiten te kunnen uitvoeren vanwege de pedagogische meerwaarde om kort op de bal te spelen. De wetgever heeft dan een compromisoplossing uitgewerkt waarbij de gemeenschapsdienst bij beschikking kan worden opgelegd voor maximum 30u en als onderzoeksmaatregel. Het is de vraag of dit een werkbare constructie zal blijken te zijn. Het is immers niet eenvoudig uit te leggen aan de jongere dat hij een gemeenschapsdienst moet uitvoeren als onderzoeksmaatregel. Wat wil men met deze maatregel onderzoeken? Wil men nagaan of de gemeenschapsdienst een geschikte maatregel is voor deze jongere? Dan zou een positief resultaat leiden tot extra uren bij vonnis. Wil men nagaan of hoe jongere zich aan afspraken kan houden? Dan zou een positief resultaat kunnen leiden een berisping. Steunpunt Jeugdhulp 13

14 In bepaalde arrondissementen is het nu de praktijk dat jongeren voor lichtere feiten 30u gemeenschapsdienst krijgen opgelegd en dat men voor zwaardere feiten wacht tot de definitieve fase. Als er zich in de tussentijd een positieve evolutie voordoet bij de jongere, vindt men verdere maatregelen vaak niet opportuun zodat de zwaardere feiten in de praktijk minder zwaar bestraft worden dan de lichtere feiten Vóór de gewijzigde jeugdwetgeving konden we stellen dat een goede uitvoering van deze maatregel betekende dat er geen andere maatregel werd opgelegd. Nu moeten we de dubieuze mogelijkheid van extra uren incalculeren of verwoorden. Voor de jongeren en hun ouders is dit zeer moeilijk te plaatsen. 3. In de definitieve fase De gemeenschapsdienst kan worden opgelegd volgens drie verschillende modaliteiten: - Art als autonome maatregel: prestatie van opvoedkundige aard en van algemeen nut in verhouding tot leeftijd en middelen van maximum 150 uren - Art. 37 2, vijfde lid als uitstel tot een plaatsing in een gemeenschapsinstelling, met uitstel voor een termijn van 6 maanden na vonnis (maximum 150 uren) - Art 37 2bis als voorwaarde tot behoud in de leefomgeving, eveneens maximum 150 uren Omschrijving Een leerproject is een vooraf vastgelegd aantal uren vorming. De doelstellingen en de doelgroep van deze vorming evenals de gebruikte methodieken kunnen zeer verschillend zijn Situering in de jeugdwet Leerprojecten kunnen zowel in de definitieve fase als in de voorlopige fase worden opgelegd. Art. 37 2bis 5 als voorwaarde tot behoud in et leefmilieu deelnemen aan een of meer opleidingsmodules of modules ter bewustwording van de gevolgen van de gestelde handelingen, alsook van de invloed daarvan op de eventuele slachtoffers. Art 52: Zij kan ofwel hem in zijn leefomgeving laten en hem in voorkomend geval onderwerpen aan een in artikel 37, 2bis, uitgezonderd 2 en 3, opgesomde voorwaarde Leerprojecten van 20u of 45u De duur van een leerproject wordt niet vastgelegd in de jeugdwet maar feitelijk beperkt tot 20 u of 45 u omdat de Vlaamse gemeenschap de diensten subsidieert voor de uitvoering van leerprojecten van 20u of 45 u in het kader van eenvormigheid en subsidiebeheersing Overzicht van de leerprojecten 1. SOVA (sociale vaardigheidstraining) volgens het competentiemodel. Steunpunt Jeugdhulp 14

15 Achterliggende theorie: als de balans tussen vaardigheden en ontwikkelingstaken verstoord is faciliteert dit delinquent gedrag. De trainingen gebeuren zowel in groep als individueel. Pro groep: sommige sova beter in te oefenen (kritiek geven - opkomen voor je mening...) Contra: minder vertrouwelijk en op maat; voor die jongere met die specifieke werkpunten. Sovatrainingen (ook de groepstrainingen) werken op maat. Er zijn wel enkele vaste onderdelen. Doelgroep: geschikt voor geweld en vermogensdelicten eventueel gepaard aan druggebruik of agressie nav drug- of alcoholgebruik. Voor zuivere drugdelicten wordt verwezen naar drughulpverlening. Voor sgg naar leerproject voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen. 2. Leerproject voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen Dit 'leerproject' wijkt in twee opzichten af van al de andere leerprojecten. - Het is een lange-termijn leerproject van 45uur maar in de realiteit werd tot nog toe niet gewerkt met een vooraf bepaald aantal uren maar wordt telkens gekeken naar wat de jongere nodig heeft. - Vele aanmeldingen zijn op vrijwillige basis en zin dus volledig buitengerechtelijk. 3. Slachtoffer in beeld. Achterliggende theorie: Gebrek aan schuldbesef en inzicht in de gevolgen is een belangrijke factor bij het (blijven) plegen van delicten. Doelstelling: bewust worden van de gevolgen van delinquent gedrag voor anderen groepsproject Op maat maar niet in de betekenis van 'afgestemd op de leerbehoeften van de jongere' wel rekening houdend met de individuele situatie van elkeen. (geen standaardprogramma dat telkens op dezelfde wijze wordt gevolgd) 4. Individueel leerproject op maat Er wordt per jongere bekeken welke de belangrijkste leerbehoeften zijn. Het programma wordt hier op afgestemd. In principe kan dit dus voor elke jongere - geen afgebakende doelgroep. Methodisch: De begeleiders beschikken over verschillende modules die uit de kast kunnen worden gehaald al naargelang de nood. 5. Rots & Water Psychofysieke training voor jongeren (in eerste instantie ontwikkeld voor puberjongens nu ook voor adolescenten en meisjes). Steunpunt Jeugdhulp 15

16 Vooral groepsvormingen. 6. Drugleerprojecten Een aantal diensten heeft een drugleerproject ontwikkeld. Dit kan individueel en in groep worden uitgevoerd. Dit project lijkt voornamelijk aan te slaan bij jongeren die regelmatig eens een jointje roken maar verder nog goed geïntegreerd zijn. Bij zwaardere drugverslaving zijn andere vormen van hulpverlening aangewezen. Steunpunt Jeugdhulp 16