3 BESTUURSAKKOORD.PDF BESTUURSAKKOORD STEDELIJK NETWERK ARNHEM-NIJMEGEN Bestuursakkoord Investeringsagenda

Transcriptie

1 3 BESTUURSAKKOORD.PDF BESTUURSAKKOORD investeringsagenda STEDELIJK NETWERK ARNHEM-NIJMEGEN Bestuursakkoord Investeringsagenda

2 2 Bestuursakkoord Investeringsagenda

3 Partijen De gemeente Arnhem en het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Arnhem, te dezen rechtsgeldig vertegenwoordigd door de heer MR. B. Staal op grond van het collegebesluit van 20 december 2016, verder te noemen: Arnhem De gemeente Nijmegen en het college van burgemeester en wethouders van Nijmegen, te dezen vertegenwoordigd door de heer H.M.F. Bruls, op grond van het collegebesluit van 20 december 2016, verder te noemen: Nijmegen De provincie Gelderland en Gedeputeerde Staten van Gelderland, te dezen rechtsgeldig vertegenwoordigd door de heer C.G.A. Cornielje, op grond van het collegebesluit van 20 december 2016, verder te noemen: Provincie Hierna gezamenlijk ook te noemen: Partijen ; Aldus overeengekomen en ondertekend, te Arnhem 12 januari 2017 Arnhem Nijmegen Provincie 3 Bestuursakkoord Investeringsagenda

4 Overwegende dat: a. Het stedelijk netwerk Arnhem-Nijmegen het grootste stedelijk netwerk van Oost-Nederland is en een speler van formaat is op de Gelderse en Nederlandse schaal met vele kansen om de economische prestatie verder te verbeteren. b. Het stedelijk netwerk functioneert als één stedelijke agglomeratie (ook wel daily urban system genoemd). c. De ambitie is om tot de top van de sterkst presterende stedelijke netwerken in Nederland te behoren d. Het stedelijk netwerk alles in huis heeft om dit waar te maken met haar hoogwaardige kennislocaties, hoog opgeleide bevolking, de innovatieve bedrijvigheid, de kwalitatief hoogstaande woonmilieus en landschappen, de creativiteit van de bevolking en nog vele andere kwaliteiten. e. Om deze ambitie waar te maken consistent, meerjarig, gezamenlijk beleid nodig is ter versterking van het vestigingsklimaat en de economische positie van het stedelijk netwerk. f. Partijen daarom tezamen met het Rijk in 2015 een integrale MIRT- agenda hebben opgesteld, welke door Partijen vervolgens is uitgewerkt en geconcretiseerd in de eind 2015 door partijen vastgestelde Uitnodigingsagenda MIRT 2015, welk document tot doel heeft de versterking van de ruimtelijk-economische ontwikkeling van het stedelijk netwerk Arnhem/Nijmegen g. Partijen beseffen dat dat ze samen meer zijn dan de som der delen en elkaar nodig hebben. Partijen hebben passie voor het stedelijk netwerk én voor elkaar. Om dit kracht bij te zetten leggen ze dit gedeelde belang ook specifiek vast in dit Akkoord. h. De ingezette beweging er een is van de lange adem en Partijen de bereidheid uitspreken om koersvast te blijven, ook als het soms tegenzit. i. In de Uitnodigingsagenda MIRT 2015 een eerste unieke stap is gezet waarbij Partijen, in gezamenlijkheid, een focus hebben aangebracht in het beleid en projecten. j. Partijen ervan overtuigd zijn dat de ruimtelijk-economische ontwikkeling van het gebied het beste kan worden gestimuleerd door de volgende drie icoon-programma s: Ruimte voor werk, kennis en innovatie in Health en Energy Slimme duurzaamheid Bruisende binnensteden aan de rivier; k. Partijen binnen deze drie icoonprogramma s een negental majeure ambities identificeren die fungeren als vliegwiel; l. Dat deze drie icoonprogramma s alleen kunnen floreren als de basis op orde is en investeringen in basisvoorwaarden zoals bereikbaarheid en waterveiligheid dus noodzakelijk blijven evenals afstemming over het regionaal programmeren van werklocaties. m. Resultaten alleen gerealiseerd kunnen worden door middel van uitnodigende samenwerking met overheden (waaronder het Rijk), bedrijfsleven, onderwijs- en kennisinstellingen (Triple Helix). Deze coalitie is de drager van de toekomst van ons stedelijk netwerk. n. Partijen al in vele vormen samenwerken met Triple Helix partners en dit extra kracht bijzetten door in te zetten op het tot stand komen van verdere afspraken over verbindende samenwerkingsallianties, waaronder Economic Board; o. Partijen unaniem de urgentie delen om zo snel mogelijk met volle kracht stevige voortgang te boeken op de realisatie van de icoonprogramma s in het algemeen en de majeure ambities in het bijzonder; p. Partijen bereid zijn om ten behoeve van deze realisatie niet alleen te investeren op basis van het beginsel van co financiering maar tevens innovatieve instrumenten toe te passen; q. Dit Akkoord de basis biedt voor langdurig commitment aan het realiseren van de ambities en investeringen in de ruimtelijke economische structuur van het stedelijk netwerk voor de komende 10 jaar. komen overeen als volgt: 4 Bestuursakkoord Investeringsagenda

5 1. ALGEMENE BEPALINGEN Artikel 1. Doel van het akkoord Partijen hebben met het aangaan van dit akkoord tot doel om uitvoering te geven aan de Uitnodigingsagenda MIRT 2015 (bijlage 1) en gezamenlijk afspraken te maken over: a. De realisatie van de door Partijen gedeelde visie en ambitie: het versterken van de economische motor van Gelderland door middel van 3 icoonprogramma s die bij dit Akkoord zijn bijgevoegd: 1. Ruimte voor werk, kennis en innovatie in Health en Energy 2. Slimme duurzaamheid 3. Bruisende binnensteden aan de rivier b. De realisatie van een negental majeure ambities binnen deze 3 icoonprogramma s: 1. Versterken van de bedrijvigheid (start- ups, scale -ups) binnen de clusters Health en Energy door ontwikkelen van hotspots en bijpassende instrumenten zoals business generator en acceleratie programma s 2. Verbeteren van bereikbaarheid van de economische toplocaties met urgentie voor de campus Nijmegen Heijendaal en Arnhem Presikhaaf 3. Versterken van de (inter)nationale bereikbaarheid (met name Nijmegen CS, ICE-verbinding) 4. Aanleggen van regionaal warmtenet i.c.m. verduurzaming van warmtebronnen 5. Bewerkstelligen van een duurzame mobiliteitsconcessie 6. Gezamenlijk inkopen van regionaal opgewekte hernieuwbare energie door de gemeenten in het stedelijk netwerk 7. Versterken van de identiteit van de binnensteden met daarin een aantal prioritaire gebieden: Waalfront, Valkhofkwartier (Nijmegen) en Bestuurskwartier, Creatieve Corridor (Arnhem) 8. Het versterken van het cultureel klimaat in beide binnensteden met focus op hoogwaardige, bovenregionale uitstraling (o.a Rijksgezelschappen Arnhem, De Vereeniging Nijmegen) 9. Gezamenlijk uitdragen van de kracht van het Stedelijk Netwerk Arnhem Nijmegen met als showcases Velocity2017 en Nijmegen European Green Capital c. Het proces dat Partijen toepassen om te komen tot de verwezenlijking van bovenstaande ambities langs de genoemde icoonprogramma s door middel van een rollende investeringsagenda zoals bedoeld in artikel 3. d. Het proces dat Partijen toepassen om op basis van co- financiering te komen tot de benodigde investeringen voor de majeure ambities en overige projecten binnen de icoonprogramma s. e. Het beschikbaar stellen van middelen en menskracht door de Partijen voor de uitvoering van dit akkoord. f. De door Partijen overeengekomen bestuurlijke en ambtelijke borging en monitoring van de aanvang, voortgang en verwezenlijking van de ambities. g. Het uitnodigen van Triple Helix-partners om bij te dragen aan de doelstellingen van dit akkoord. h. Gezamenlijk en met The Economic Board op te trekken in het positioneren en profileren van het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen. 5 Bestuursakkoord Investeringsagenda

6 Artikel 2. Doelstellingen en programmalijnen van de 3 Icoonprogramma s a. Bij de ondertekening van dit Akkoord onderschrijven Partijen de doelstellingen en programmalijnen die beschreven staan in de uitwerkingen van de icoonprogramma s, die als bijlage zijn toegevoegd bij dit Akkoord (Bijlagen 4, 5 en 6). b. De per icoon voorgestelde programmalijnen zijn: 1) Ruimte voor werk, kennis en innovatie in Health en Energy Partijen zien dat de regio Arnhem-Nijmegen op veel terreinen een belangrijke economische bijdrage levert, waarbij twee sectoren in het oog springen: Health (in de combinatie met Hightech) en Energy. Deze sectoren zijn de dragers van innovatieve ecosysteem en hebben alles in zich voor nieuwe onderscheidende productontwikkeling en vormen een grote hefboomfunctie voor de structuurversterking van de economie in het stedelijk netwerk. Partijen concentreren hun inzet op twee locaties: Health & Hightech: het gebied Heijendaal Novio Tech Campus te Nijmegen. Energy: Hogeschool Arnhem Nijmegen / Van Hall Larenstein Industrie Park Kleefse Waard - Arnhems Buiten. Om deze locaties verder te ontwikkelen kiezen Partijen voor verregaande samenwerking binnen de hotspots met alle relevante (Triple Helix) partners en het gezamenlijk inzetten op verbeteren van de randvoorwaarden en ecosysteem. Dit gebeurt middels drie programmalijnen: 1. Versterken van innovatieve kennis- en werklocaties 2. Versterken van innovatieve netwerken en bedrijvigheid 3. Inzetten op het versterken van de hiervoor benodigde randvoorwaarden 2) Slimme duurzaamheid Partijen zien dat het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen landelijk en internationaal onderscheidend is op de gebieden energietransitie, duurzame mobiliteit en circulaire economie (biobased economy). Partijen willen deze positie, in een sturende en faciliterende rol en met behulp van vele partners, verder uitbouwen en zien daartoe grote kansen en mogelijkheden. Partijen spreken de volgende drie hoofddoelen met elkaar af: 1. Energie-neutrale regio in 2050 en 50% energieneutraal in 2030; extra nieuwe arbeidsplaatsen binnen het icoon in 2030; 3. Verdere (inter) nationale profilering van het icoon. Daarnaast zijn er drie programmalijnen die in de uitwerking van het icoon nader beschreven zijn: 1. Energietransitie; 2. Circulaire economie; 3. Duurzame mobiliteit. 3) Bruisende binnensteden aan de rivier Partijen zien dat Arnhem en Nijmegen de motor vormen van de regionale en provinciale economie. Levendige binnensteden zijn hiervoor essentieel, het zijn de ontmoetingsplaatsen in stad en regio en verschaffen innovatievermogen en trekken nieuwe mensen aan. Partijen erkennen dat vergroting van de agglomeratiekracht nodig is. Partijen zetten hier al jaren stevig op in en gaan zich nu met extra daadkracht als gezamenlijk stedelijk netwerk richten op de (her)ontwikkeling en profilering tot levendige en leefbare steden. Daartoe zijn vijf programmalijnen ontwikkeld: 1. De complementariteit van de steden Arnhem en Nijmegen te benadrukken, door het versterken van een onderscheidend en aantrekkelijk aanbod aan voorzieningen en karakter van de beide steden. 2. Het versterken van het ondernemerschap in de binnensteden, o.a. door leegstand anders in te zetten, investeringsregelingen, gebiedsprofielen en het verder versterken van de creatieve industrie in de steden; 6 Bestuursakkoord Investeringsagenda

7 3. Het versterken van de relatie tussen de rivier en de binnenstad (Waal Nijmegen en Nederrijn Arnhem) en haar groene omgeving 4. Het versterken van de relatie tussen de stations en de binnensteden, als logische onderdelen daarvan en niet als te nemen barrières; 5. Een transformatie te bewerkstelligen van de binnensteden van place to buy (gericht op detailhandel) naar place to meet (gericht op ontmoeten, beleven en verblijven). c. Partijen behouden de mogelijkheid om al naar gelang gewijzigde omstandigheden en of nieuwe inzichten de voorgestelde programmalijnen te wijzigen. Hierover wordt overleg gevoerd in de Stuurgroep Investeringsagenda Arnhem Nijmegen zoals bedoeld in artikel 4. Artikel 3. Proces tot vaststelling van concrete programma s/projecten en benodigde investeringen: Rollende Investeringsagenda ANP 1. Partijen trekken gezamenlijk op in de verkenningen en analyses van de opgaven/ projecten en dragen vanuit eigen rol en verantwoordelijkheid bij aan de oplossingen en realisatie daarvan. 2. Ter verwezenlijking van de majeure ambities en de overige programma s/projecten van de 3 icoonprogramma s, komen partijen een rollende adaptieve programmering met bijbehorende investeringen overeen: de Investeringsagenda Arnhem Nijmegen Provincie (verder: Investeringsagenda ANP). 3. De Investeringsagenda ANP wordt periodiek door Partijen vastgesteld, minimaal eens per jaar doch indien noodzakelijk meermalen per jaar. De eerste Investeringsagenda ANP is op 20 december 2016 vastgesteld (Bijlage 2). 4. De periodieke vaststelling van de Investeringsagenda ANP door Partijen vindt plaats met inachtneming dan wel onder voorbehoud van beschikbaarstelling van de benodigde investeringsmiddelen door de Raden, respectievelijk Staten - conform de begrotingscyclus van ieder der Partijen. 5. Vaststelling van de Investeringsagenda ANP door partijen geschiedt op basis van voordracht van de in artikel 4 bedoelde Stuurgroep. 6. In de Investeringsagenda ANP nemen Partijen concrete investeringsafspraken voor de korte termijn op en worden procesafspraken opgenomen over mogelijke investeringen voor de middellange en lange termijn, die Arnhem, Nijmegen en de provincie met elkaar en met samenwerkingspartners voorbereiden. 7. In de investeringsagenda wordt overeenkomstig het beginsel van co- financiering de per Partij noodzakelijke investering opgesteld en Partijen streven daarbij naar synergie met investeringen van derden. Artikel 4. Verantwoordelijkheid Stuurgroep Investeringsagenda ANP en ambtelijk partner beraad 1. Partijen achten het van groot belang dat er met het oog op realisering van artikel 1 (doel van de overeenkomst ) een adequate bestuurlijke en ambtelijke borging en monitoring plaatsvindt van de realisatie van de ambities en strategische doelen in het algemeen en voor de resultaatsvoortgang in de icoonprogramma s in het bijzonder. 2. Partijen hebben voor de bestuurlijke borging en monitoring een Stuurgroep Investeringsagenda ANP (verder aan te duiden als Stuurgroep ANP) ingesteld, waarvan de samenstelling per datum van ingang van dit Akkoord is weergegeven in de bijlage bij deze overeenkomst (Bijlage 3) 3. De Stuurgroep ANP komt periodiek bij elkaar en is verantwoordelijk voor: a. Borging van de voortgang op de doelen van dit Akkoord zoals bedoeld in artikel 1; b. Voorbereiden van de Investeringsagenda ANP conform artikel 3, met daarin tevens allocatie van menskracht en middelen; c. Proactief bewerkstelligen van de realisatie van de Investeringsagenda ANP; d. Bevorderen van de samenwerking binnen de icoonprogramma s met daarvoor in aanmerking komende Triple Helix-allianties. 4. Partijen stellen een ambtelijk partner beraad in dat zo vaak als nodig is periodiek bij elkaar komt en als taak heeft: a. Voorbereiding van vergaderingen van de Stuurgroep ANP; b. Bewaking van de voortgang van de realisatie van de Investeringsagenda ANP. 7 Bestuursakkoord Investeringsagenda

8 2. Inwerkingtreding, looptijd, wijziging en opzegging Artikel 5 Inwerkingtreding, looptijd, tussentijdse wijziging 1. Dit Akkoord treedt in werking met ingang van de dag van gelijktijdige ondertekening door Partijen, dan wel met ingang van de dag waarop de laatste ondertekening door een Partij heeft plaatsgevonden. 2. Dit Akkoord is gesloten voor bepaalde tijd en eindigt per 31 december Partijen treden uiterlijk zes maanden voor de in het vorige lid genoemde einddatum in overleg over verlenging van de duur van dit Akkoord. 4. Indien zich gedurende dit Akkoord omstandigheden voordoen die wezenlijke gevolgen hebben voor de uitvoering van dit Akkoord zullen Partijen met elkaar in overleg treden over de vraag of deze omstandigheden noodzaken tot wijziging van dit Akkoord. 3. Partijen kunnen in het overleg in de Stuurgroep, als bedoeld in het vorige lid, indien dit overleg niet tot een oplossing van verschil van inzicht leidt, unaniem beslissen tot oplossing van het geschil van inzicht door middel van mediation. Artikel 6 Opzegging 1. Vanwege het belang dat Partijen hechten aan een goede langdurige regionale samenwerking is opzegging van dit Akkoord door Partijen slechts mogelijk onder zwaarwegende redenen. 2. Als een Partij van mening is dat er sprake is van een dergelijke zwaarwegende redenen wordt dit schriftelijk onderbouwd en besproken in het artikel 4 bedoelde Stuurgroep. 3. Pas nadat alle denkbare opties tot een oplossing voor de redenen tot opzegging zijn gebruik is het mogelijk om dit Akkoord tussentijds op te zeggen door een van de Partijen, dit tegen 1 januari van het eerstvolgende kalenderjaar, met inachtneming van een opzegtermijn van zes maanden. Artikel 7 Geschillen omtrent naleving 1. Partijen zijn vanwege het specifieke karakter en doel van dit Akkoord overeengekomen dat geschillen omtrent de naleving van dit Akkoord niet kunnen worden voorgelegd aan enige rechter of arbiter. 2. Indien één of meer Partijen van oordeel zijn dat er sprake is van een verschil van inzicht inzake de naleving van dit Akkoord, wordt dit schriftelijk onderbouwd en in artikel 4 bedoelde Stuurgroep besproken. 8 Bestuursakkoord Investeringsagenda

9 3. Overige Bepalingen Artikel 8 Slotbepaling 1. De bij dit Akkoord behorende bijlage(n) maakt/maken integraal onderdeel uit van dit Akkoord. 2. In geval in één of meer bijlagen afgeweken wordt van hetgeen in dit Akkoord tussen Partijen is overeengekomen, prevaleert hetgeen in dit Akkoord is overeengekomen. 9 Bestuursakkoord Investeringsagenda

10 BIJLAGEN BIJ DIT AKKOORD Bijlagen bij dit Akkoord 1. Uitnodigingsagenda MIRT e Investeringsagenda ANP (vastgesteld d.d. 20 december 2016) 3. Samenstelling van Stuurgroep ANP per datum van ondertekening van het Akkoord (12 januari 2017) 4. Uitwerking icoonprogramma Bruisende Binnensteden aan de Rivier versie 20 december Uitwerking icoonprogramma Slimme duurzaamheid- versie 20 december Uitwerking icoonprogramma Campusontwikkeling- versie 20 december 2016 Samenstelling van Stuurgroep Investeringsagenda Arnhem Nijmegen Provincie (ANP) per datum van ondertekening van het Akkoord (12 januari 2017) Wethouders gemeente Arnhem: Ron König Geert Ritsema Wethouders gemeente Nijmegen: Harriet Tiemens Jan Zoetelief Burgemeester gemeente Overbetuwe: Toon van Asseldonk Gedeputeerden provincie Gelderland: Jan Markink Bea Schouten 10 Bestuursakkoord Investeringsagenda

11 11 Bestuursakkoord Investeringsagenda

12 12 Bestuursakkoord Investeringsagenda

13 4 BRUISENDE BINNENSTEDEN AAN DE RIVIER.PDF ICO O N P R OG RA M M A B R UIS EN DE BINNENSTED EN A AN D E RIVIER 1 Bruisende Binnensteden aan de Rivier

14 2 Bruisende Binnensteden aan de Rivier

15 VOORAF De gemeenten Arnhem en Nijmegen en de provincie Gelderland bundelen hun krachten ter versterking van de economie in het stedelijke netwerk Arnhem Nijmegen. Dit betreft het gebied van Arnhem en Nijmegen plus alle regiogemeenten. Arnhem, Nijmegen en provincie richten zich op het verbeteren van het innovatieklimaat voor de sectoren Health en Energy. Het investeren in beide binnensteden is de derde pijler. De drie partijen gaan hiervoor een tienjarige verbintenis met elkaar aan, omdat het succesvol versterken van een innovatieklimaat een langdurige inspanning vereist. Arnhem, Nijmegen en provincie hebben over de richting en de eerste invulling van de investeringsagenda gesproken met veel partijen. De richting is nu bepaald. Om op langere termijn succesvol te zijn, willen ze bij de verdere invulling nog meer aansluiten bij initiatieven in de samenleving en ideeën van belangrijke partners als regiogemeenten, kennisinstellingen en bedrijven. 3 Bruisende Binnensteden aan de Rivier

16 Uit: Polemographia. Willem Baudartius, Arnhem-Nijmegen, Bruisende Binnensteden aan de Rivier

17 InLEIDING Arnhem en Nijmegen vormen de motor van de regionale en provinciale economie. Levendige binnensteden zijn hiervoor essentieel. Het zijn ontmoetingsplaatsen en verschaffen innovatievermogen. Juist hierdoor worden jonge en talentvolle mensen aangetrokken. Stedelijke voorzieningen zoals detailhandel en het culturele aanbod dragen bij aan de aantrekkelijkheid. Dat is niet alleen zo voor inwoners van de regio, maar ook voor mensen in een groter gebied, dat zich uitstrekt tot in Duitsland. Jaarlijks trekken de binnensteden van Arnhem en Nijmegen zo n 25 miljoen bezoekers. De Beleidsverkenning Versterking Vestigingsklimaat Nederland (BVNL) voor Gelderland van het ministerie van Infrastructuur en Milieu stelt dat het voorzieningenniveau in de binnensteden onder druk staat. Oorzaak: het verdwijnen van grote winkelketens en uitblijven van vernieuwing in de binnensteden. De rapportage beveelt een vergroting van de agglomeratiekracht aan. Arnhem en Nijmegen zetten hier al jaren stevig op in. Ze richten zich nu ook als gezamenlijk stedelijk netwerk op de herontwikkeling en profilering als levendige en leefbare steden. Levendige centra waarin mensen wonen, verblijven, werken en genieten. Kortom: leven. Met andere woorden: bruisende binnensteden. Mobiliteit is een grote opgave en een absolute voorwaarde voor de bereikbaarheid en leefbaarheid van de beide (binnen)steden. De opgave beperkt zich niet tot het icoon Bruisende Binnensteden maar heeft ook directe betekenis heeft voor de twee andere iconen. Deze wordt in dit deel niet uitgewerkt. Wel worden voor zowel Arnhem als Nijmegen een eerste aanzet gegeven voor de toekomstige visie van bereikbaarheid van de binnenstad. In het vervolg op dit document is er een opsomming van de projecten die voortvloeien uit deze visie (zie bijlagen 1 en 2). Dit programma beziet de lange lijnen van de geschiedenis en formuleert de opgaven voor de bruisende binnensteden. Voor de korte, middellange en lange termijn. 5 Bruisende Binnensteden aan de Rivier

18 ARNHEM (1560) en NIJMEGEN (1557) (JACOB VAN DEVENTER) 6 Bruisende Binnensteden aan de Rivier

19 HET DNA VAN ONZE REGIO De binnensteden van Arnhem en Nijmegen hebben een lange geschiedenis. Hun historie is ook nu nog van belang. Wie het verleden van beide steden kent, krijgt begrip voor wie ze zijn en hoe ze functioneren. Als steden en in samenwerking met de regio. Arnhem en Nijmegen kenmerken zich beiden als historische steden in een groene omgeving, gelegen aan rivier en stuwwal. Hun ontstaansgeschiedenis is echter heel verschillend. Daardoor zijn beide (binnen)steden geworden tot wat ze vandaag de dag zijn. Onderscheid vanuit historie beschreven Arnhem Hertog van Gelre: bestuurdersstad, hoofdkantoren, militaire basis Trek van elite uit westen naar mooie omgeving; landgoederen met veel personeel In hoogtijdagen zijn landgoederen ontstaan, Musis Sacrum en school hogere kunsten Beperkte industrialisatie voor arbeiders en teloorgang landgoederen Oorlog: grote wonden in de stad en effect op bevolking door evacuatie Rivier is naar de stad gebracht. Van de rand naar centraal in de stad Creativiteit vanuit innovatief bedrijfsleven en creatief, toegepast onderwijs Nijmegen Strategische ligging op heuvel aan de rivier van belang voor geschiedenis en ontwikkeling Oudste stad: frontstad van de Romeinen en de Bataven Keizerstad (van de palts van Karel de Grote, Hendrik V en Frederik Barbarossa). Sloop van vestingmuren, verlate industrialisatie, katholiek reveil, frontstad Tweede Wereldoorlog Komst en groei van de katholieke universiteit, introductie kennisstad en studentenstad Stad aan de rivier: van het temmen van de rivier naar het omarmen Samenleving is een smeltkroes, waarin autochtonen een minderheid vormen ten opzichte van import uit grote delen van Gelderland, Brabant en Limburg; bourgondisch klimaat Innovatiekracht van Nijmegen geworteld in enerzijds wetenschap en anderzijds eigenzinnigheid, creativiteit van onderop en hang naar onafhankelijkheid Opgaven voor de bruisende binnensteden aan de rivier De binnensteden van Arnhem en Nijmegen hebben vergelijkbare en verschillende opgaven Vergelijkbare opgaven Arnhem en Nijmegen De beide binnensteden delen opgaven als: Omgaan met de krimp in het winkelbestand. Daling omvormen door toepassing van innovatie en creativiteit Nog betere benutting van de ligging van de binnensteden aan de rivier Inzetten van de groene omgeving voor bevorderen toerisme Cultuurhistorie nadrukkelijker een plek geven bij profilering Blijvend investeren in de bereikbaarheid Binnensteden beter benutten als woon- en werklocaties Onderscheidende opgaven Arnhem en Nijmegen Naast hetgeen Arnhem en Nijmegen delen zijn er ook verschillen in opgaven voor de binnensteden. Die komen voort uit de geschiedenis en bepalen vandaag de dag nog steeds mede de actualiteit, zowel vanuit sterkte als vanuit de bedreiging. 7 Bruisende Binnensteden aan de Rivier

20 Arnhem + Jarenlange traditie als stad van bestuurders biedt kansen voor profilering van het bestuurskwartier, waarin provincie, gemeente, Openbaar Ministerie en advocatuur een plek hebben. + Internationaal bekende podium-en toneelgezelschappen als Introdans, Oostpool en Gelders Orkest leveren in combinatie met ArtEZ een uitmuntende culturele- en kunstsector. - Station Arnhem Centraal heeft met de internationale treinverbinding ICE een kracht van bovenlokale betekenis. Die kan nog meer de toegang naar Duitsland vormen. - De oorlog heeft diepe wonden achtergelaten, ook in ruimtelijke zin. Het stedelijk weefsel is nog niet op orde. Nijmegen + Rijksmonument park het Valkhof en de belendende ontwikkelingen bieden kansen voor profilering van het cultuurhistorische Valkhofkwartier, inclusief museum Het Valkhof. Het gaat om ontwikkelingen als de bouw van museum De Bastei, de herbouw van de donjon (middeleeuwse reuzentoren), de herinrichting van de historische Lindenberghaven en de reconstructie van de Waalkade aansluitend op de Ooijpolder. + Internationaal bekende evenementen als de Vierdaagse en de Zevenheuvelenloop in combinatie met de popconcerten in het Goffertpark, de binnenstad en Doornroosje leveren een sterk concept voor meerdaagse bezoeken aan de stad. + Ondernemerschap is eigengereid, creatief en bouwt vernieuwing van onder op. Met de universiteit en de studenten is alle potentie aanwezig om nieuwe wegen in te slaan. - Station Nijmegen Centraal als vervoersknooppunt sluit nog onvoldoende aan bij de binnenstad. - Aansluiting tussen boven-en benedenstad kan worden verbeterd. Rigoureuze sloop en nieuwbouw in de benedenstad in de jaren 70 heeft de verbinding met de rivier belemmerd. Met het voorgaande als referentie komen we tot de volgende profilering voor onze binnensteden: Arnhem & Nijmegen: groen en blauw op een steenworp afstand Arnhem: Het bestuurlijke centrum van Gelderland (en heel Oost-Nederland) Cultuurstad met de grote C Spoorknooppunt van oost naar west, zuid naar noord en omgekeerd Herdenken en herinneren Tweede Wereldoorlog/Slag om Arnhem Nijmegen: Oudste stad van Nederland met schat aan cultuurhistorie Studentenstad en kennisstad Evenementenstad Duurzame stad en European Green Capital 2018 Binnensteden maken Nederland aantrekkelijk. Een middeleeuws centrum met mooie pleintjes en smalle straatjes, prachtige panden en veel verrassende winkeltjes. Een binnenstad met gezellige kroegjes, kunst en cultuur dicht bij elkaar, het liefst aan een blauwe rivier, met een groen randje. De binnenstad is het kloppende hart van de stad. Mensen werken er, winkelen, wonen, gaan uit, ontmoeten elkaar. Het lijkt zo vanzelfsprekend, een centrum vol beleving. Ondanks de sterke verstedelijking staan de binnensteden als gevolg van economische, technologische en maatschappelijke ontwikkelingen onder druk. Waar in de afgelopen periode vooral de recreatieve winkelfunctie dominant was in de binnenstad werken we nu aan de transformatie van place to buy naar place to meet. Het gaat de consument in toenemende mate om dynamiek, lifestyle, cultuur, beleven en shoppen. 8 Bruisende Binnensteden aan de Rivier

21 Het krimpende winkelbestand zorgt voor leegstand in de gebieden om het echte kernwinkelgebied heen. De aanloopstraten en ringstraten vragen om een specifieke aanpak. Zo wordt voorkomen dat de kernwinkelgebieden gaan drijven als een eiland in de leegte en daarmee hun aansluiting op de omgeving verliezen. De gemeenten voelen juist in die gebieden een rol. Bij het versterken van de binnensteden en het omvormen naar een place to meet, maken we gebruik van de kracht zoals die is vastgelegd in de profielen. Daar liggen immers de aanknopingspunten voor de economische kracht en het DNA dat tot in de haarvaten van de steden zit. Bestaand vastgoed wordt gemoderniseerd. Arnhem, Nijmegen en de provincie Gelderland geven prioriteit aan investeringen die de potentie van de binnensteden vergroten op bovenstaande gemeenschappelijke en onderscheidende opgaven. Dit is vertaald naar programmalijnen. Arnhem Nijmegen Investeringen in Arnhemse en Nijmeegse binnenstad Natuurlijk hebben Arnhem en Nijmegen de afgelopen jaren niet stilgezeten. We beginnen niet vanaf nul. Er worden op dit moment al enorme investeringen in de binnensteden gedaan. De jaarlijkse investeringen op het gebied van cultuur, openbare ruimte, evenementen en economische ontwikkeling van overheidswege bedraagt in de Arnhemse en Nijmeegse binnenstad samen 40 tot 50 miljoen. Daarnaast wordt tot 2022 in de binnenstad van Arnhem door lokale, provinciale en rijksoverheden ruim 150 miljoen geïnvesteerd, nog los van de restauratie van de Eusebiuskerk. Dat geld gaat onder andere naar vernieuwing en verbetering van de zuidelijke binnenstad, het provinciehuis, het Korenkwartier en naar cultuurhuisvesting zoals Musis Sacrum, Focus Filmtheater en Museum Arnhem. In Nijmegen wordt tot 2022 voor de binnenstad door lokale, provinciale en rijksoverheden meer dan 200 miljoen geïnvesteerd. Dat wordt besteed aan het Waalfront ( 65 miljoen), Station Nijmegen Centraal, inclusief Doornroosje/studentenhuisvesting SSHN ( 120 miljoen), Valkhofkwartier ( 15 miljoen), en het hart van de Binnenstad, exclusief de nieuwe infrastructuur mobiliteit ( 2,5 miljoen). De gebiedsopgaven die op deze kaartjes geduid worden geven uitwerking aan meerdere programmalijnen. Praktisch zijn op de volgende bladzijden projecten behorend bij deze gebiedsopgaven ondergebracht bij de meest relevante programmalijn. De lijst met projecten is niet uitputtend. Door de aantrekkende economie zien we het effect van overheidsinvestering ook ontstaan. De markt pakt de omvorming van vastgoed in de binnenstad op: van kantoor- naar andere functies. 9 Bruisende Binnensteden aan de Rivier

22 Programmalijn 1: Het versterken van de complementariteit van Arnhem en Nijmegen. Dit kan door het versterken van een onderscheidend en aantrekkelijk aanbod aan voorzieningen en het karakter van de beide steden. Het wordt steeds belangrijker om de complementariteit van de steden Arnhem en Nijmegen te benadrukken met voor elk een onderscheidend, aantrekkelijk aanbod en karakter. Een geïntegreerde aanpak kan de complementariteit bevorderen. Beide steden beschikken over een grote diversiteit aan hoogwaardige opleidingen, kennisinstellingen, interessant cultureel erfgoed en groot cultureel aanbod. Een regio met twee herkenbare en tevens onderscheidende gezichten trekt een groter publiek aan. Deze gezichten komen voort uit de wederzijdse historie. In Arnhem komt dat tot uiting bij de vormgeving van het bestuurlijk centrum en de verbeelding van de tweede wereldoorlog in het Slag om Arnhemkwartier. Daarnaast laat de stad zich gelden als cultuurstad en wil deze positie versterken. Nijmegen etaleert zich als historische stad en wil het Valkhofkwartier als historische hotspot de entree naar deze universiteitsstad laten zijn. Daarnaast laat de stad zich gelden als duurzame en evenementenstad. Door een goede afstemming van het culturele aanbod van de twee steden wordt dit nog versterkt. Aanpak Korte termijn - Bestendigen en waar mogelijk versterken van het Bestuurlijk Centrum van Arnhem; onder andere de herontwikkeling Prinsenhof (provinciale gebouwen en openbare ruimte). - Versterken van de toeristische infrastructuur Slag om Arnhem Kwartier: o Slag om Arnhem Paviljoen en openbare ruimte en herinrichting Oranjewachtstraat. - Versterken van de culturele samenwerking en aanbod door productie en presentatie podiumkunsten te verbinden. Denk aan Koningsplein: procesbegeleiding en ondersteuning Lauwersgrachtalliantie. - Het realiseren van het Valkhofkwartier als cultuurhistorische hotspot: o Onder andere de Bastei, Restauratie en verbeelding muren Valkhofburcht, Herstel historische aansluiting Burchtstraat-Valkhofpark. - Renovatie De Vereeniging. - WO II portal Nijmegen. Lange termijn - Versterken van de culturele samenwerking en aanbod zoals zoals de gezamenlijke programmering Rijksgezelschappen, integratie huisvesting Introdans, Oostpool en Stadstheater en regionale afstemming podiumkunsten Nijmegen en Arnhem. - Maar ook de renovatie stadstheater Arnhem en restauratie Eusebiuskerk en het verder realiseren van het Valkhofkwartier als cultuurhistorische hotspot. Programmalijn 2: het versterken van het ondernemerschap in de binnensteden, onder andere door anders met leegstand om te gaan. Ook kan gedacht worden aan investeringsregelingen, gebiedsprofielen en het verder versterken van de creatieve industrie in de steden. In de binnenstad is er sprake van leegstand van gebouwen, bijvoorbeeld als gevolg van de krimpende vraag naar winkelvastgoed. Transformatie van dit vastgoed in de binnensteden is noodzakelijk vanwege de gevolgen voor onze (boven)regionale aantrekkingskracht op inwoners en ondernemers. Wij willen de binnensteden weerbaar maken voor veranderingen die gaande zijn, andere functies als cultuur en ambachten stimuleren. Daarom pakken we de leegstand actief aan. Leegstand benutten voor nieuwe initiatieven werkt niet alleen op de sociale en ruimtelijke kwaliteit van de binnensteden, maar biedt ook ruimte voor starters en creatieve bedrijvigheid. 10 Bruisende Binnensteden aan de Rivier

23 Aanpak Korte termijn - Het concreet aanpakken van aandachtsgebieden in de binnenstad waar leegstand problematisch. Bijvoorbeeld: o Investeringsregeling panden Nijmegen; o Transformatie opgave Bloemerstraat en Hertogstraat Nijmegen, Korenkwartier en Gele Rijderplein Arnhem. Lange termijn - Verdere concretisering transformatieopgave binnenstad Arnhem en Nijmegen waaronder de nieuwe functie Korenbeurs Arnhem, herontwikkeling van het Nymakwartier en gedeeltelijk behoud en transformatie Honig Complex Nijmegen. Programmalijn3: het versterken van de relatie tussen de rivier, de binnenstad en de groene omgeving. De binnensteden zijn beide gelegen aan de rivier. Rivieroevers met veel potentie. Niet voor niets spreekt men in Arnhem van het Rijngoud en wil Nijmegen de Waal omarmen. De culturele, economische en groene (her)ontwikkeling van de rivieroevers versterken de band tussen de stad en het groene karakter van de Waal- en Rijndelta. De rivier is het hart van de stad, de stad omarmt de rivier. De rivier is niet langer een barrière, maar een kwaliteit. Aanpak Korte termijn - Versterking van de toeristische infrastructuur rondom de Waal aan de zijde van de binnenstad zoals ondermeer door reconstructie en vergroenen oostelijke Waalkade (in samenhang met evenemententerrein en autoluwe kade). - Versterking van de binnenstad door betere verbinding met de Rijn, uitnutten van de kwaliteiten en economische potentie van de rivier bijvoorbeeld middels een verkennend onderzoek en haalbaarheidsstudie herontwikkeling hoge Rijnkade. - Versterken van de verbinding van Rozet, Coehoorn Centraal, Arnhem Centraal, ArtEZ, de Rijn en het Museum Arnhem ondermeer door kwaliteitsverbetering verblijfsklimaat Roermondsplein. Lange termijn - Realisatie van een goede programmering met en vestiging van creatieve instellingen in het Creatieve Corridorgebied. Bijvoorbeeld door herhuisvesting Showroom Arnhem en ver-/ nieuwbouw Museum Arnhem. - Verbetering van de entree naar de binnenstad van Arnhem, de bereikbaarheid en de routing naar museum Arnhem door vitalisering van het Coehoorngebied en ontwikkeling huisvesting ArtEZ. - Versterking van de binnenstad door betere verbinding met de Rijn, uitnutten van de kwaliteiten en economische potentie van de rivier door het deltaproof maken van de Rijnkade het herinrichten van de Hoge Rijnkade. - Versterking van de toeristische infrastructuur rondom de Waal aan de zijde van de binnenstad. Bijvoorbeeld: o doorontwikkeling Waalfront, waaronder brug Waalhaven, Honigkwartier o Waalpromenade binnenstad Programmalijn 4: het versterken van de relatie tussen de stations en de binnensteden. Ze zijn logische onderdelen daarvan en geen barrières. De bereikbaarheid is een belangrijke randvoorwaarde voor de economische positie van het stedennetwerk Arnhem-Nijmegen en van het functioneren van de bruisende binnensteden. De regio als aantrekkelijk gebied om te wonen, werken en recreëren heeft behoefte aan bereikbare binnensteden. De stationsgebieden van Arnhem en Nijmegen zijn belangrijke toegangspoorten voor hun binnensteden. Na de grootschalige gebiedsaanpak bij Arnhem Centraal is nu ook de gebiedsontwikkeling van Nijmegen Centraal aan de orde in relatie tot de realisatie van het 11 Bruisende Binnensteden aan de Rivier

24 programma Hoogfrequent Spoor Nijmegen. Ook bij Arnhem ligt er nog een opgave zoals de iceverbinding en het uitnutten van het nieuwe station Arnhem Centraal. Voor beide steden geldt dat een betere aansluiting en verbinding van de stations met de binnenstad onderdeel van de opgave is. Aanpak Korte termijn - Gebiedsontwikkeling van station Nijmegen waarbij een tweezijdige oriëntatie gerealiseerd wordt. Begonnen wordt met het verbeteren van de openbare ruimte aanlooproutes stationsplein, Burg. Hustinxstraat/aansluiting Smetiusstraat; voorrang aan de voetganger. Lange termijn - Realisatie gebiedsontwikkeling van station Nijmegen door realisatie Programma Hoogfrequent Spoor Nijmegen, realisatie westelijke stations entree, vernieuwing stationshal, wachtvoorzieningen bus, fietsenstallingen oostzijde en openbare ruimte Maar ook de gebiedsontwikkeling westzijde stationsgebied. Programmalijn 5: een transformatie te bewerkstelligen van de binnensteden van place to buy (gericht op detailhandel) naar place to meet (gericht op ontmoeten, beleven en verblijven). Het voorzieningenniveau in de binnensteden staat onder druk door het uitblijven van vernieuwing en trends zoals internetaankopen. Een vergroting van de agglomeratiekracht en zoals al gezegd het werken aan de verdere complementariteit van Nijmegen en Arnhem is aanbevolen. Daarnaast staat het beleven van de steden centraal. We kunnen dit duiden als een verandering van place to buy naar place to meet. Naast winkelen worden andere functies als cultuur, evenementen en horeca steeds belangrijker. Het sociale en culturele karakter van de binnensteden verandert hierdoor. Dit stelt eisen aan de sociale, culturele en recreatieve beleving van de binnensteden. Arnhem en Nijmegen hebben een uitgebreide visie op leegstand geformuleerd. Nijmegen fungeert als voorbeeldproject in het kader van de Retailagenda van het Rijk. Voorbeeldprojecten worden geëntameerd, proefprojecten gestart, prioriteitsgebieden onderscheiden en transformaties in teamverband integraal en gebiedsgericht aangepakt. Daarbij worden veranderingsprocessen ondersteund die de binnensteden leefbaarder en aantrekkelijker maken. De binnensteden worden omgevormd naar prettige verblijfsgebieden die ruimte bieden voor stedelijk leven. Daarbij is het belangrijk om niet alleen te investeren in ruimtelijke ontwikkelingen maar juist ook in de aanpak van de software. Het stimuleren van het ondernemerschap in de binnensteden is daarvan een belangrijke exponent die tevens kan leiden tot een toename van de regionale werkgelegenheid op vmbo en mbo niveau. Aanpak Korte termijn - Versterking van de binnenstad als voorzieningenhart voor de regio door het Uitvoeringsprogramma binnenstad van de toekomst Nijmegen en het Ondernemersfonds Stichting Platform Binnenstad Arnhem en de transformatieopgaves in beide binnensteden. Lange termijn - De verdere uitvoering programma binnenstad van de toekomst Nijmegen en uitvoering ondernemingsplan Arnhem Bruisende Binnensteden aan de Rivier

25 13 Bruisende Binnensteden aan de Rivier

26 14 Bruisende Binnensteden aan de Rivier

27 5 RUIMTE VOOR HEALTH EN ENERGY.PDF ICO O N P R OG RA M M A R ui m t e voor werk, kennis en in n ovatie in H ea lth en Energy 1 Ruimte voor werk, kennis en innovatie in Health en Energy

28 2 Ruimte voor werk, kennis en innovatie in Health en Energy

29 VOORAF De gemeenten Arnhem en Nijmegen en de provincie Gelderland bundelen hun krachten ter versterking van de economie in het stedelijke netwerk Arnhem Nijmegen. Dit betreft het gebied van Arnhem en Nijmegen plus alle regiogemeenten. Arnhem, Nijmegen en provincie richten zich op het verbeteren van het innovatieklimaat voor de sectoren Health en Energy. Het investeren in beide binnensteden is de derde pijler. De drie partijen gaan hiervoor een tienjarige verbintenis met elkaar aan, omdat het succesvol versterken van een innovatieklimaat een langdurige inspanning vereist. Arnhem, Nijmegen en provincie hebben over de richting en de eerste invulling van de investeringsagenda gesproken met veel partijen. De richting is nu bepaald. Om op langere termijn succesvol te zijn, willen ze bij de verdere invulling nog meer aansluiten bij initiatieven in de samenleving en ideeën van belangrijke partners als regiogemeenten, kennisinstellingen en bedrijven. 3 Ruimte voor werk, kennis en innovatie in Health en Energy

30 Ruimte voor werk, kennis en innovatie in Health en Energy Kennis is een belangrijke innovatieve factor die door de aanwezige ruimte en de regionale ondernemerszin goed gedijt in de regio Arnhem-Nijmegen. We zetten in op het ontwikkelen en verder versterken van een aantal hoogwaardige kennisconcentraties in de regio, waarbij verschillende kennisdiensten vanuit onderwijs en bedrijfsleven een specifiek imago geven aan deze concentraties. De kennisconcentraties ontwikkelen zich aan de randen van de beide binnensteden van Arnhem en Nijmegen en kennen onderlinge samenhang. In Arnhem zien we deze ontwikkelingen rond Industriepark Kleefse Waard, Presikhaaf en Arnhems Buiten. In Nijmegen is dit al scherper zichtbaar, specifiek rond campus Heijendaal en de NovioTechCampus. Top- en aandachtssectoren Food cluster Health Maakindustrie Vrije:jdseconomie EMT (Energie en Corop Arnhem- Nijmegen Nederland 0% 5% 10% 15% 20% Focus op twee regionale sterktes: Health en Energy De regio Arnhem-Nijmegen kent twee in het oog springende sectoren: Health (in de combinatie met Hightech) en Energy. De sectoren Health en Energy zijn de dragers van ons innovatieve ecosysteem en hebben de grootste impact op de economische ontwikkeling in onze regio. Deze sectoren bieden veel ruimte voor onderscheidende kennis- en innovatieve productontwikkeling. Zij vormen in samenhang met hun omgeving - zeer zeker ook met de concentratie Food in Wageningen - de motor van de regionale en provinciale economie, met een uitstraling op (inter) nationaal niveau. Visioen van The Economic Board Welkom in 2025! De regio Arnhem - Nijmegen - Wageningen is wereldwijd bekend en erkend als place to be op het gebied van Food, Health en Energy. Grote bedrijven zijn hier gevestigd. Hun researchafdelingen nestelen zich rond de clusters. Als gezonde en duurzame regio weten we buitenlandse investeringen en toptalent aan te trekken en te binden, er zijn goede internationale scholen beschikbaar. De bruisende binnensteden zorgen voor diversiteit, creativiteit en innovatie. Bestaande bedrijven groeien en bloeien, start-ups zorgen voor vernieuwing en nieuwe werkgelegenheid. Optimistische ondernemers hebben het voortouw genomen en verzilveren kansen op het snijvlak van Food, Health en Energy. Het ondernemingsklimaat is optimaal. We werken op groene bedrijventerreinen, in virtuele kantoren en studeren vanuit de woonkamer. Grenzen zijn vervaagd, steden optimaal ontsloten. Mobiliteit is getransformeerd van home is where my heart is via home is where my job is naar home is where my wifi is. We forensen om te ontmoeten en geïnspireerd te raken. We wonen in het groen en hebben tegelijkertijd grootstedelijke faciliteiten binnen handbereik. Onze kennisinstituten bieden, al dan niet online, hoogwaardige les en studieprogramma s. Zij kunnen zich meten met toonaangevende universiteiten als Oxford en Yale. Ondernemers, werknemers en studenten uit de hele wereld weten de regio te vinden en de fysieke en digitale verbinding met de wereld is optimaal. De kennisinstellingen, bedrijven en campuslocaties die de regio rijk is, hebben (inter)nationaal een sterke positie binnen deze sectoren. Ook in de innovatie-activiteiten en de businessdevelopment die de organisaties ontplooien, is een sterke focus te zien op Health en Energy. De afgelopen jaren is veel geïnvesteerd in (het mogelijk maken van) de ontwikkeling, ook bij de overheden. Ondersteuning van op Health en Energy gerichte initiatieven, NovioTech Campus en de stationsontwikkeling daar, forse afboekingen op de grondposities op KleefseWaard ten behoeve van een gunstige uitgangspositie voor een geprofileerd terrein, etc. 4 Ruimte voor werk, kennis en innovatie in Health en Energy

31 We hebben de ambitie om juist die locaties en netwerken te versterken die als aanjager voor kennisontwikkeling, (jong) talent en ondernemerszin fungeren. De belangrijkste elementen voor een samenhangend en florerend Ecosysteem op het gebied van Health en Energy heeft de regio daarmee in huis. Versterk de verbinding: laat hotspots ontstaan De omzetting van ideeën in producten en bedrijvigheid start op een locatie. Locaties en hun faciliteiten staan aan de basis van het innovatieve Ecosysteem. Om een landingsplaats te kunnen zijn voor innovatieve bedrijvigheid, moet deze basis op orde zijn. Huisvesting en apparatuur (maar ook de ondersteuning die ter plekke aan bedrijven wordt geboden) moeten aansluiten op de behoefte van de ondernemer en op een goede manier zijn ontsloten, ook in digitale zin. Professor dr. P. Tordoir over de waarde van Arnhem-Nijmegen De gemeenschappelijke markt die het stedelijk netwerk Arnhem-Nijmegen, juist voor hoogwaardige arbeid en voorzieningen, vormt, is voor geheel Oost-Nederland van belang. Het stedelijk netwerk vormt de grootste stadsagglomeratie in het landsdeel en vooral ook de grootste concentratie van kenniswerkers in de beroepsbevolking van Oost-Nederland. Werkgevers die sterk afhankelijk zijn van kenniswerkers profiteren van een centrale ruimtelijke concentratie in de aanbodmarkt van kenniswerkers. Het geïntegreerde stedelijk netwerk Arnhem-Nijmegen vormt aldus bezien een centrale asset voor Oost-Nederland in het aantrekken en ontwikkelen van kennisintensieve en innovatieve bedrijvigheid. De regio kent diverse fysieke kennislocaties met uitstekende faciliteiten én ondersteunende diensten voor bedrijven. De grootste uitdaging ligt in het creëren en versterken van samenhang en verbinding. Het is van belang dat een zogenaamde hotspot 2 per stuwende sector ontstaat. Een hotspot ontstaat wanneer locaties (en hun organisaties) met een vergelijkbaar of complementair aanbod de samenwerking aangaan en werken aan één propositie voor de doelgroep. De hotspot biedt de doelgroep zicht op wat het ecosysteem per sector aan locaties, faciliteiten en diensten te bieden heeft. Daarmee vormt de hotspot de basis van een florerend ecosysteem. Bezien vanuit het perspectief van de regio Arnhem-Nijmegen, tekenen zich twee (potentiële) hotspots af. De hotspot voor Health (in de combi met Hightech) wordt gevormd door een verdere versterking van de verbinding Heijendaal Novio Tech Campus. Voor de hotspot rondom Energy is de tandem HAN/VHL-IPKW-Arnhems Buiten kansrijk. 5 Ruimte voor werk, kennis en innovatie in Health en Energy

32 Onze hotspots Energie heeft van oudsher stevige wortels in Arnhem. Als elektriciteitshoofdstad onderscheidt Arnhem zich al vele decennia met de elektrische trolleybus als openbaar vervoerssysteem en vele bedrijven en kennisinstellingen gespecialiseerd in publieke elektriciteitsvoorziening. Multinationals als DNV GL, DEKRA, ) en netbeheerders TenneT en Alliander hebben hun hoofdkantoor in Arnhem. Deze basis - aangevuld met de vele in de energie gespecialiseerde bedrijven en opleidingen die de regio rijk is - maken dat dit cluster ook nu nog altijd werkt als een magneet voor innovaties en nieuwe bedrijvigheid in de Energie. Dit komt onder meer tot uitdrukking op de kennisintensieve locaties met een expliciet profiel, zoals IndustriePark Kleefse Waard (IPKW) en Arnhems Buiten. IPKW kenmerkt zich door toepassingsgericht onderzoek en veel (startende) bedrijvigheid. Arnhems Buiten huisvest een aantal (inter)nationale sterke spelers binnen het energieveld. De concentratie van kennis van de Hogeschool Arnhem Nijmegen en Van Hall Larenstein in Arnhem-Velp laat zich evenzeer kenmerken door een sterke focus op toepassingsgericht onderwijs met en onderzoek, waar ook veel aandacht is voor de duurzame energiesector (bv. in automotive). Binnen Energie wordt verregaand samen gewerkt aan de maatschappelijke opgave van de energietransitie voor de nabije toekomst. Deze samenwerking is een nationaal voorbeeld en brengt in de combinatie van bedrijven onderling, kennisinstellingen en overheden nieuwe producten en diensten op de markt. Hierin loopt Arnhem voorop. Een nauwe samenwerking tussen IPKW, HAN/ VHL en de belangrijke bedrijven die op en rond Arnhems Buiten gevestigd zijn is zeer gewenst. Versterking van de strategische afstemming en programmatische samenwerking biedt kansen. 6 Ruimte voor werk, kennis en innovatie in Health en Energy

33 Health, in de specifieke combinatie met Hightech, is sterk geclusterd in Nijmegen. Kennisontwikkeling en innovatieve bedrijvigheid binnen het cluster vindt plaats op de locaties Heijendaal (Radboudumc, Radboud Universiteit en HAN) en Novio Tech Campus. De Novio Tech Campus kenmerkt zich door een groot semicon-cluster en is een broedplaats voor nieuwe innovatieve bedrijvigheid op het snijvlak van gezondheid en hoogwaardige technologie. Nijmegen loopt in haar hotspot-ontwikkeling voorop in Nederland. Vanwege het complementaire aanbod op het vlak van onderwijs, onderzoek en ondernemen zien de twee Nijmeegse kennislocaties zichzelf als één campus. Samenwerking vindt volop plaats en kent een structureel karakter. Er is een strategische agenda op basis waarvan de externe samenwerking wordt gezocht met andere nationale en internationale hotspots op het vlak van Health & Hightech. Hiervoor is (inter) nationale erkenning. Boegbeelden van de sector Health & Hightech zijn onder meer Synthon, Mercachem, Quallcomm (voorheen NXP) en Nexperia. De regio heeft nog een parel in huis, een bron van en voor innovatie en facilitator van crossovers: internationaal toonaangevend ArtEZ en de creatieve industrie. Het koesteren en ruimte geven hieraan gebeurt in Arnhem in de creatieve corridor (tussen ArtEZ en binnenstad). 7 Ruimte voor werk, kennis en innovatie in Health en Energy

34 Urgentie tot focus en gerichte inzet Samengevat heeft de regio alles in huis om te kunnen excelleren binnen de thema s Health en Energy. Om de aanwezige kansen te kunnen verzilveren is gerichte aandacht voor de uitdagingen binnen deze sectoren nodig en urgent. De eerste stap is focus aanbrengen: --> Focus op de sterkste sectoren: Health (in combi met Hightech) en Energy --> Kiezen voor 1 hotspot per sector: - voor Health-Hightech: Heijendaal NTC - voor Energy: IPKW HAN/VHL Arnhems Buiten Deze focus wordt vastgehouden en uitgewerkt op drie schaalniveaus of programmalijnen. Programmalijn 1: Versterken van de hotspots voor Health en Energy Programmalijn 2: Versterken van de netwerken voor Health en Energy Programmalijn 3: Versterken van de randvoorwaarden RANDVOOR- WAARDEN Programmalijn 1: Versterken van de hotspots voor Health en Energy Locaties en hun faciliteiten staan aan de basis van het innovatieve ecosysteem. De omzetting van ideeën in producten en bedrijvigheid start op een locatie. Deze moeten dus op orde zijn als landingsplaats voor innovatieve bedrijvigheid. Op het fysieke vlak zijn er een aantal uitdagingen te benoemen op de locaties van de hotspots. Campus Heijendaal maakt een slag om verder te comprimeren, de Novio Tech Campus ontwikkelt zich succesvol en vraagt meer ruimte. HAN/VHL heeft een kwaliteitsvraag en bij IPKW is sprake van spanning met zware bedrijvigheid in de omgeving. Huisvesting en apparatuur (maar ook de ondersteuning die ter plekke aan bedrijven wordt geboden) moeten aansluiten op de behoefte van kennisinstellingen en bedrijfsleven en op een goede manier zijn ontsloten. Daar waar het gaat over bereikbaarheid, uitstraling van de (openbare) ruimte, ruimtelijke ontwikkelmogelijkheden en wet- en regelgeving is een belangrijke rol weggelegd voor de samenwerkende overheidspartijen. Voor de ontwikkeling van de kennisen werklocaties zelf (en de ondersteuning die hier aan bedrijven wordt geboden), hebben de overheidspartijen een faciliterende rol en wordt in gezamenlijkheid met kennisinstellingen, bedrijven en locaties opgetrokken. NETWERKEN HOTSPOTS 8 Ruimte voor werk, kennis en innovatie in Health en Energy

35 Aanpak Korte termijn Verkenning noodzakelijke aanvullende voorzieningen/huisvesting/apparatuur op de hotspots (bijvoorbeeld: expertisecentra, prakticumlokalen, incubators); Ruimtelijk-economische studie toekomstige ontwikkeling Novio Tech Campus Voorbereiding opwaardering station Heijendaal Verbeteren bereikbaarheid Presikhaaf Verkenning kwaliteitsslag OV rondom IPKW Onderzoek verbetering bereikbaarheid (alle verkeersmodaliteiten en digitaal) van de hotspots. Lange termijn Opwaardering station Heijendaal en station Presikhaaf Uitvoering fysieke maatregelen op de hotspots (voorzieningen, terreininrichting) Uitvoering maatregelen t.b.v. verdere verbetering bereikbaarheid Programmalijn 2: Versterken van de netwerken voor Health en Energy Willen we komen tot een opwaartse groei en een betere concurrentiepositie voor de sectoren Health (in combinatie met Hightech) en Energy, dan moet ingezet worden op samenwerking en het beter verbinden en versterken van de innovatieve netwerken zowel binnen de regio als daarbuiten. Ingezet moet worden op complementariteit en versterking van de locaties binnen de hotspots en daarnaast maximaal inzetten op innovatieve cross-overs door samenwerkingen met Food Valley en enablers in de regio zoals de creatieve industrie, ICT en sport. Het stimuleren van innovatie en bedrijfsontwikkeling bij bestaande ondernemers (scale-ups) en het beter benutten van het potentieel van innovatieve starters (start-ups) versterkt het vestigingsklimaat en zorgt voor economische groei en een toename van de werkgelegenheid. Voor Health is sinds kort een Businessgenerator opgezet die bedrijven helpt in hun business development. Deze aanpak lijkt zeer kansrijk en onderzocht zal worden of dit voor Energy ook de juiste tool is. Ook andere manieren zullen moeten worden ingezet om het ecosysteem voor starters en scale-ups te versterken. Een belangrijk aandachtspunt is om het ondersteunings instrumentarium toekomstbestendig te laten zijn (Generation E, RedMedTech Ventures, etc). Het toevoegen van nieuwe bedrijvigheid door een pro-actieve acquisitiestrategie versterkt het vestigingsklimaat en zorgt voor economische groei en een toename van de werkgelegenheid. De pro-actieve acquisitiestrategie vertrekt vanuit de eigen kracht en regionale sterktes aanwezig binnen de kennisinstellingen en clusters. Vanuit deze kracht hebben wij het beste aanbod voor het aantrekken van nieuwe bedrijvigheid. Bedrijvigheid die aansluit op aan onze sterktes en zo bijdraagt aan de verdere groei van de bestaande clusters en werkgelegenheid. In samenwerking met OOST NV, NFIA, kennisinstellingen, valleybureaus en ondernemersorganisaties wordt invulling gegeven aan een pro-actieve acquisitiestrategie, specifiek voor het versterken van de twee regionale sterktes. Onze inzet hierbij is dat ook OOST NV meer specifiek hun inzet hierop gaat richten. De aanpak start met vier pilots op het vlak van pro-actieve acquisitie en een analyse van de onderscheidende sterktes. Vanuit de onderscheidende sterktes die worden blootgelegd, kan op de lange termijn een meerjarig, regionaal pro-actief acquisitieprogramma worden uitgewerkt en uitgevoerd. Voor de semiconindustrie is daar recent al mee gestart. Het eindresultaat is een sterk scaleup & startup ecosysteem in de regio Arnhem-Nijmegen waarbinnen de verschillende bouwstenen goed verbonden zijn, startende ondernemers goed gefaciliteerd worden, het bestaande bedrijfsleven kan doorontwikkelingen en groeien en het ondernemersklimaat levendig is. Dit wordt ondersteund door een professionele acquisitiestrategie op onze sterkten. Daarmee versterken we de bedrijvigheid en laten we de werkgelegenheid groeien. Hiervoor is een lange adem noodzakelijk. We houden vast aan gemaakte keuzes, dragen dit actief uit en ondersteunen dit waar nodig en mogelijk. Door de samenhang tussen al deze initiatieven en activiteiten te vergroten, kan het regionale potentieel beter worden verzilverd. 9 Ruimte voor werk, kennis en innovatie in Health en Energy

36 Aanpak Korte termijn Versterken van de innovatieve netwerken voor Health en Energy en inzetten op innovatieve crossovers; Verder vormgeven van de Business Generator Health&High Tech en onderzoeken van de haalbaarheid Business Generator Energy; Organiseren toekomstbestendige ondersteunings instrumentarium zoals (revolving) fondsen die nieuwe/bestaande initiatieven ondersteunen (in het verlengde van o.a. Generation E, groeiversneller voor innovatieve bedrijven in de Energietransitie, RedMedTechVentures) Versterking van het Startup Ecosysteem, door: o Inventarisatie broedplaatsen o Netwerk van coaches en mentoren o Ondernemerschap in curricula van de kennisinstellingen o Faciliteren informal investors network o Regionale werktafel startup aanpak Ontwikkeling proactieve acquisitie in onze regio met als eerste start: vier pilots rond de clusters semiconductors (NTC), datasecurity (Verily), Smart Energy (o.a. IPKW), Smart Mobility (SMC). Sterkte-analyse onderscheidende sterktes van de kennisinstellingen, onderzoeksinstituten en bedrijvigheid i.r.t. de markt, bedrijvigheid en potentiële leads. Lange termijn Uitvoering geven aan Business Generator Energy (als onderzoek positief blijkt) Langjarig instand houden van het benodigde ondersteuningsinstrumentarium Opvolgend aan de sterkte-analyse en de vier pilots in het kader van proactieve acquisitie, ontwikkelen we een meerjarig, regionaal pro-actief acquisitieprogramma waarin teams in wisselende samenstellingen meerjarige aanpakken uitwerken en uitvoeren; Programmalijn 3: Versterken van de randvoorwaarden Naast het versterken van de hotspots en de netwerken binnen de sterke sectoren zijn er ook zaken die het beste overall kunnen worden opgepakt. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om human capital internationale profilering, strategische lobby maar ook om het verbeteren van het vestigingsklimaat voor ondernemers en studenten. De beschikbaarheid van talent is essentieel voor een gezonde economische ontwikkeling. Dit geldt ook voor de regionale sectoren Health en Energy waarop specifiek zal worden ingezet. Voldoende en goed opgeleid sociaal kapitaal is een randvoorwaarde voor economische groei. Door ontwikkelingen en innovaties worden nieuwe en/of andere competenties en vaardigheden gevraagd, waardoor knelpunten en discrepanties ontstaan tussen vraag en aanbod. Op dit moment is er onvoldoende zicht op deze knelpunten en discrepanties. Een lange termijn analyse van de regionale arbeidsmarktontwikkeling (specifiek voor de sectoren Health en Energy) én een intensivering van het gesprek met het bedrijfsleven hierover is gewenst om de knelpunten inzichtelijk te maken en de aansluiting tussen arbeidsmarkt en onderwijs te verbeteren. Voor het uitvoeren van de analyse en het formuleren van projecten voor het verbeteren van deze aansluiting zijn bedrijfsleven en kennisinstellingen in the lead. Als overheid faciliteren wij de ontwikkeling van een Strategische Human Capital Agenda door partijen op de lange termijn, wat zich op de korte termijn laat vertalen in het ondersteunen een analyse van de regionale arbeidsmarktontwikkeling, specifiek gericht op de sectoren Health en Energy. Naast de ontwikkeling van een Strategische Human Capital Agenda, draagt een helder en sterk profiel bij aan de versterking van het vestigingsklimaat voor de bedrijvigheid in de regio Arnhem- Nijmegen. Er zal vol ingezet moeten worden op (inter)nationale profilering van de regio, het uitdragen van de sterktes van de regio waaronder de sectoren Health en Energy. 10 Ruimte voor werk, kennis en innovatie in Health en Energy

37 Daarbij: optimale inzet van communicatiemiddelen en het uitnutten van evenementen met een internationale en / of geprofileerde exposure. Een sterke branding en profilering draagt bij aan de beïnvloeding van de besluitvorming op (inter)nationaal niveau, het genereren van investeringen en subsidies en het succesvol werven van knappe koppen en bedrijven. Het ontwikkelen van een aanpak gericht op het versterken én gezamenlijk uitdragen van het profiel van de regio Arnhem- Nijmegen in (inter)nationale context is dan ook mede inzet voor deze programmalijn. In deze lijn zal ook de strategische lobby op het versterken van internationale (trein)verbindingen en handelsbetrekkingen moeten worden verstevigd. Aanpak Korte termijn Analyse en monitoring van de regionale arbeidsmarktontwikkelingen (vraag en aanbod), Focus: Health/High Tech, Energy (en Food). Daarbij een analyse van lopende projecten/initiatieven o.g.v. Human Capital. Continueren publiek private samenwerkingen (zoals Centres of Expertise) Optimaal benutten van profilerende en programmerende (Health/Energy) evenementen met een (inter)nationale uitstraling Uitwerken stategische positie regio i.r.t. China, Duitsland, Euregio Rhein Waal (Zijderoute, Chinadesk en Duitsland Desk) Aanhakers bij andere icoonprogramma s Icoonprogramma bruisende binnensteden Het versterken van het grootstedelijk klimaat in Arnhem en Nijmegen kan een extra impuls geven aan de instroom en het vasthouden van studenten en kenniswerkers die juist dit woonmilieu zoeken en zo bijdragen aan een levendig woon- en werkklimaat. Bruisende centrumsteden, functiemenging, profilerende evenementen, goede bereikbaarheid, kwaliteit van openbare ruimte, rijk aanbod aan voorzieningen en het culturele klimaat met ruimte voor creativiteit staan hierbij centraal. Een bruisende binnenstad versterkt het vestigingsklimaat voor bedrijven en studenten en hoort daarom ook bij programmalijn 3 van de Campusontwikkelingen: versterking van de randvoorwaarden. Icoonprogramma Smart Sustainability Er is een duidelijke overlap tussen het Icoonprogramma Campusontwikkeling en het Icoonprogramma Smart Energy. In feite ondersteunt het Icoonprogramma Campusontwikkeling het innovatieve deel van Smart Energy. Lange termijn Opstellen, uitvoeren en monitoren Strategische HCA (Bedrijfsleven en kennisinstellingen zijn in the lead, de overheid faciliteert hierbij) Structurele internationale handels- en investeringsbevordering 11 Ruimte voor werk, kennis en innovatie in Health en Energy

38 12 Ruimte voor werk, kennis en innovatie in Health en Energy

39 6 SLIMME DUURZAAMHEID.PDF ICO O N P R OG RA M M A S LIM M E DUU RZAAMHEID 1 Slimme duurzaamheid

40 2 Slimme duurzaamheid

41 VOORAF De gemeenten Arnhem en Nijmegen en de provincie Gelderland bundelen hun krachten ter versterking van de economie in het stedelijke netwerk Arnhem Nijmegen. Dit betreft het gebied van Arnhem en Nijmegen plus alle regiogemeenten. Arnhem, Nijmegen en provincie richten zich op het verbeteren van het innovatieklimaat voor de sectoren Health en Energy. Het investeren in beide binnensteden is de derde pijler. De drie partijen gaan hiervoor een tienjarige verbintenis met elkaar aan, omdat het succesvol versterken van een innovatieklimaat een langdurige inspanning vereist. Arnhem, Nijmegen en provincie hebben over de richting en de eerste invulling van de investeringsagenda gesproken met veel partijen. De richting is nu bepaald. Om op langere termijn succesvol te zijn, willen ze bij de verdere invulling nog meer aansluiten bij initiatieven in de samenleving en ideeën van belangrijke partners als regiogemeenten, kennisinstellingen en bedrijven. 3 Slimme duurzaamheid

42 1. SLIMME DUURZAAMHEID Energie, circulaire economie en duurzame economie zijn onlosmakelijk verbonden met het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen. Dat zit door de geschiedenis, cultuur en geografie in het DNA van het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen. Vanuit het sterke cluster van energie en economie willen Arnhem Nijmegen zich samen met de regiogemeenten verder economisch ontwikkelen en een bijdrage leveren aan energieneutraliteit in Op weg naar dat doel zijn enkele tussenstappen of mijlpalen benoemd. 4 Slimme duurzaamheid

43 2. Energie zit in het dna van de regio Het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen heeft bewezen een hoge ambitie en een goed en innovatief vestigingsklimaat te hebben voor circulaire economie (of biobased economy), duurzame mobiliteit en energietransitie (naar schone bronnen). Op dit moment biedt dit duurzame cluster binnen de het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen werk aan ongeveer 2000 mensen, zo blijkt uit een analyse van Buck consultants in Transportcorridor De geografische ligging aan Rijn en Waal en de grens met Duitsland zorgen voor een speciale economische positie in Europa. Door de ligging aan de transportcorridor ontstaan er projecten op het gebied van logistiek en LNG (vloeibaar aardgas). 3. Afvalsector De ligging van het stedelijk netwerk aan de rivieren, aan de rand van beide stuwwallen, zorgt bovendien voor een sterke sector afvalverwerking, energieproductie en waterzuivering. Die bedrijven zijn te vinden in Duiven en Nijmegen/Beuningen. Innovatieve bedrijven als AVR, ARN, ENGIE en de logistieke sector zijn daar onderdeel van. In het stedelijk netwerk zijn warmtenetten ontstaan en wordt groen gas geproduceerd voor transport. 1. Electriciteit De kennis zit van oudsher in Arnhem, de productie in Nijmegen. Door de trolleybus, de opleiding Automotive aan de hogeschool HAN en verschillende cleantech-bedrijven in de energiesector is Arnhem een echte elektriciteitsstad. Toonaangevende ondernemingen als DNV-GL (voorheen KEMA), Tennet en Alliander vormen de spil van het kenniscluster elektriciteit. Nijmegen is aanvullend, omdat daar al van oudsher elektriciteit wordt geproduceerd. Kenmerkend voor de keizerstad is de duurzame elektriciteitsopwekking, zoals in de Groene Delta op het ENGIE-terrein en het windmolenpark langs de A Duurzaamheidsbesef Het grote aantal studenten in het stedelijk netwerk zorgt voor een bovengemiddeld duurzaamheidsbesef en maatschappelijke betrokkenheid. Verschillende duurzaamheidsinitiatieven in de regio ontstaan van onderop. Particulieren zetten zich in voor een duurzamer beleid. Burgers namen initiatief voor het plaatsen van windmolens langs de A15. De energiecoöperatie Rijn en IJssel nam mede initiatief voor windmolens op het Arnhemse Industriepark Kleefse Waard (IPKW), in Leur en Wijchen zorgde de Coöperatie Energiek Leur voor een zonnecentrale. Voorbeelden van een succesvolle samenwerking tussen publieke en private partners zijn Energie made in Arnhem (EmiA), kennis- en innovatiecentrum kiemt en power2nijmegen (op weg naar een energieneutrale stad). 5. Kenniscluster Het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen heeft een sterk kenniscluster op het gebied van circulaire economie -een economie waarbij grondstoffen zo min mogelijk worden verspild- en energietransitie, het overstappen op duurzame energiebronnen. De Radboud Universiteit is toonaangevend op het terrein van circulaire economie en nieuwe businessmodellen, zonnecelfolie, ICT, gedragscodes en toezicht (governance). 5 Slimme duurzaamheid

44 De Hogeschool Arnhem Nijmegen (HAN) brengt kennis in op IPKW in Arnhem. Dat gebeurt bijvoorbeeld bij de laadpalen van Allego, waterstof en slimme elektriciteitssystemen. Verder zorgt de HAN door haar expertisecentrum SEECE samen met andere partijen voor een toename van goed opgeleide energietechnici. De Wageningen University & Research (WUR), net buiten het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen, heeft ook invloed. De WUR onderscheidt zich op het gebied van de biobased economy. Dat is een economie die draait op gebruik van biomassa in plaats van fossiele brandstoffen. De universiteit en het Kenniscentrum Papier en Karton (KCPK) uit Arnhem verspreiden kennis in de papier- en kartonindustrie en in de agro-, food- en chemieclusters. Dankzij de expertise van de WUR gebruikt de papierindustrie nu ook bermgras als grondstof. Vijf innovatieknooppunten (hubs), waaronder bovengenoemde terreinen, werken samen. Aanleiding daarvoor is de productie van groen gas voor het openbaar vervoer. De samenwerking is inmiddels uitgebreid en omvat nu de thema s energie, circulaire economie en duurzame mobiliteit. De hubs wisselen onderling veel kennis en producten uit. In Next Garden Lingewaard worden bijvoorbeeld hennepvezels gekweekt voor IPKW, kooldioxide van AVR en ARN is bestemd voor koeling in de tuinbouw. 6. Inzet Arnhem, Nijmegen en provincie Arnhem en Nijmegen willen zich blijvend ontwikkelen tot een omgeving waar de technologie wordt bedacht, getest (proeftuin), opgeschaald en uitgerold. Zij willen graag optreden als launching customer. De overheid is een grote en invloedrijke eerste klant, van groot belang voor de verdere groei van de sector. Koplopers in innovatie investeren op aansprekende plekken in het stedelijk netwerk, de overheid zorgt voor de ideale omstandigheden. Voorbeelden daarvan zijn: Industriepark Kleefse Waard (IPKW): Cleantech midden- en kleinbedrijf met innovatieve producten als zonnecelfolie, waterstof-elektrische aandrijflijnen en laadpalen van het bedrijf Allego. Arnhems Buiten met de bedrijven TenneT, DNV-GL, DEKRA en werk- en ontmoetingsplek Energyclub. Bedrijventerreinen in Duiven, Renkum en Nijmegen met afval-, energie- en industriebedrijven. AVR in Duiven en ARN (Nijmegen) zijn moderne afval-energiecentrales en leveren de basis voor warmtenetten, groen gas en CO2 voor koeling. Zo levert ARN groen gas uit groente- fruiten tuinafval voor het openbaar vervoer. 6 Slimme duurzaamheid

45 3. Het STEDELIJK NETWERK ARNHEM NIJMEGEN wordt nationaal en internationaal gezien, zoekt grenzen op en benut kansen Ook buiten de grenzen van het stedelijk netwerk en de landsgrenzen wordt het DNA van deze regio herkend. Dit blijkt uit de volgende voorbeelden. Nijmegen is door de Europese Commissie uitgeroepen tot European Green Capital Dat dankt de stad aan de hoge participatiegraad van belanghebbenden (stakeholders), bedrijven en inwoners. Maar ook vanwege de projecten in fietsinfrastructuur, vervoersmanagement, groene OV-concessie en afvalscheiding en -verwerking. In het Clean Mobility Center op het IPKW-terrein in Arnhem hebben bedrijven hun krachten gebundeld en de samenwerking opgezocht. Doel: het duurzamer en schoner maken van alles dat rijdt, vliegt en vaart. Het centrum speelt de rol als versneller van de samenwerking. Op die manier blijft het tempo van innovaties hoog. Allego is actief op de Duitse markt met de introductie van laadpalen. Nijmegen en Arnhem zijn VeloCity 2017, Nijmegen is fietsstad Het Dutch Bicycle Centre in Nijmegen, met vijftien bedrijfjes op fietsgebied, ontwikkelt zich tot een internationaal toonaangevende hotspot voor vernieuwende fietsconcepten. Voortvloeiend uit het DNA zijn in het stedelijk netwerk projecten ontwikkeld: Een regionaal warmtenet, waar in woningen op aangesloten zijn. Nijmegen en Arnhem nemen deel aan het landelijk project Green Deal Zero Emissie Stadslogistiek, voor een betere luchtkwaliteit in de stad. De overheden sturen bewust al geruime tijd op innovatief ondernemerschap en scheppen daar ook de voorwaarden voor. Voorbeelden: De gemeenten uit het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen besteden gezamenlijk de duurzame inkoop van elektriciteit aan. Voorwaarde is dat de stroom lokaal en duurzaam opgewekt is. Bij de aanbesteding van doelgroepenvervoer in het stedelijk netwerk is duurzaamheid een belangrijke voorwaarde. De OV-concessie van Arnhem Nijmegen is de groenste van Nederland (bron: CROW 2014). Arnhem en Nijmegen staan niet op zichzelf, maar zijn onderdeel van regionale, provinciale, landelijke en internationale netwerken en projecten. Voorbeelden zijn het Gelders Energie Akkoord (GEA), Europese projecten als Horizon, EFRO en INTERREG, Europese samenwerking in Urban Agenda, EU Green Capital, Agenda Stad en City deals en natuurlijk de samenwerking met de regiogemeenten. 7 Slimme duurzaamheid

46 4. Arnhem en Nijmegen willen onderscheidend blijven in hun ambities en doelstellingen Vanuit het DNA, de economische doelen en de doelen voor energietransitie willen Arnhem en Nijmegen zich verder profileren en ontwikkelen. Zonder ingrijpen verbruikt het stedelijk netwerk naar verwachting in petajoule (PJ) aan energie. De meeste gemeenten uit het stedelijk netwerk hebben het GEA ondertekend en daarmee aangegeven uiterlijk 2050 energieneutraal te zijn. Maatregelen moeten leiden tot een besparing van 25 petajoule. De resterende 60 petajoule wordt dan hernieuwbaar opgewekt, zo staat in de Routekaart Groene Kracht Voor het produceren van 60 petajoule energie is veel ruimte nodig. Buck Consultants heeft berekend dat er in 2030 in de het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen ongeveer 3300 banen gecreëerd worden door de geplande energietransitie, de circulaire economie en duurzame mobiliteit. Het werken aan de drie pijlers heeft meer effecten dan alleen op het gebied van werkgelegenheid. Te denken valt aan een toekomstbestendige energievoorziening, een gezond leefklimaat, kostenbeheersing van grondstoffen en energie, innovatieve en nieuwe bedrijvigheid en versterking van de internationale concurrentiepositie. De drie samenhangende programmalijnen energietransitie, duurzame mobiliteit en circulaire economie dragen samen bij aan het einddoel: energieneutraliteit in Op weg daarheen hebben Arnhem en Nijmegen de volgende ambities en mijlpalen benoemd voor Energietransitie: Energietransitie is de inzet op het terugdringen van de energievraag, gecombineerd met het opwekken van duurzame energie. Mijlpalen en streefdoelen in 2030 zijn: 50 procent van het doel voor 2050 voor energiebesparing en hernieuwbare energieproductie is bereikt. Dat wil zeggen 16 petajoule besparing en 42 petajoule opwekking. In 2020 wordt het ruimtelijk ontwerp vastgesteld voor hernieuwbare energieproductie. Alle nieuwbouw en herstructurering worden energieneutraal uitgevoerd. Driekwart van de woonwijken is afgekoppeld van het aardgasnet. Warmtenetten zijn open en de bronnen van de warmtenetten zijn zo duurzaam mogelijk. Circulaire economie: Circulaire economie is een systeem waarbij geen afval ontstaat en grondstoffen zoveel mogelijk hergebruikt worden. Mijlpalen en ambities in 2030 zijn: Het geleidelijk stilleggen van de afvalverbranding is begonnen. Arnhem en Nijmegen zijn voor de helft afvalloos (in 2050 wordt alles hergebruikt) Dat betekent dat de hoeveelheid restafval in 2030 ten opzicht van 2016 is gehalveerd. Duurzame mobiliteit: Duurzame mobiliteit is schone mobiliteit, omdat bussen, treinen en auto s geen of minder schadelijke gassen uitstoten. Onder duurzame mobiliteit valt ook verminderd gebruik. Mijlpalen en ambities in 2030 zijn: De mobiliteitsconcessie in de regio gaat uit van vervoer zonder uitstoot van schadelijke stoffen. Er is een dekkende energie-infrastructuur voor duurzame mobiliteit. Voor eigen vervoer en aanbesteed vervoer (openbaar vervoer, doelgroepenvervoer en huisvuildiensten) wordt de brandstof duurzaam binnen het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen geproduceerd. Een efficiënte organisatie van personen- en goederenvervoer. Beoogde economische effecten 2030 Buck Consultants schat de investeringen in het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen voor de drie pijlers als volgt in: Energietransitie: oplopend tot ca 200 miljoen per jaar in Daarvan is de helft voor energiebesparing en de andere helft voor opwekking van hernieuwbare energie. Circulaire economie: oplopend van ongeveer 140 miljoen per jaar in 2020 tot pakweg 320 miljoen per jaar in Duurzame mobiliteit: 10 miljoen per jaar. Het gaat om concessies voor het openbaar vervoer, laadpalen en tankstations voor LNG en waterstof. 8 Slimme duurzaamheid

47 Buck Consultants schat de werkgelegenheidsgroei in op meer dan 150 procent. Van 2000 arbeidsplaatsen in 2016 naar 5300 in De onderverdeling naar programmalijnen is als volgt: Energietransitie: oplopend van ca 620 arbeidsplaatsen op dit moment tot circa arbeidsplaatsen in Het gaat om 880 arbeidsplaatsen structureel extra en daarnaast enkele honderden tijdelijke banen per jaar. Circulaire economie: oplopend van tot arbeidsplaatsen tot circa in Dat zijn er extra. Duurzame mobiliteit: van circa 50 nu tot circa 100 in 2030, duurzame koeriers niet meegerekend. 9 Slimme duurzaamheid

48 5. Het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen onderscheidt zich met een aantal strategische, iconische projecten Hieronder zijn de strategische projecten kort beschreven. Het gaat om projecten die nu in beeld zijn, bijdragen aan een energieneutrale regio en groei van de werkgelegenheid. Ook zijn projecten opgenomen die de komende periode worden uitgewerkt. De effecten zijn nog niet voldoende voor het behalen van de doelen voor energietransitie voor 2030 en De projectenlijst moet dan ook gezien worden als een rollende agenda. In de loop van de tijd worden er projecten aan de lijst toegevoegd. (voortbouwend op de gezamenlijk met de regiogemeenten opgestelde routekaart De Groene kracht), de ruimtelijke vertaling daarvan en een uitvoeringsprogramma voor het behalen van de doelstellingen in Innovatieve aanbesteding duurzame elektriciteitsinkoop voor gemeenten Zeventien gemeenten uit het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen gaan samen duurzame elektriciteit inkopen. Die stroom is bij voorkeur regionaal opgewekt, uit nieuwe regionale hernieuwbare bronnen. Met deze inkoop dragen de gemeenten flink bij aan de aanvullende productie uit hernieuwbare bronnen en daarmee de versnelling van de energietransitie. Nog niet eerder legde een overheid een dergelijke vraag voor aan de markt. Energiebesparing gebouwde omgeving Energiebesparing is met name noodzakelijk in bestaande huizen en bij bedrijven. Om woningen energiezuiniger te maken willen Arnhem en Nijmegen prestatieafspraken met verhuurders en corporaties. Stimuleringsmaatregelen zoals subsidieregelingen en een regionaal energieloket voor verenigingen van eigenaren en particuliere huiseigenaren leveren ook een bijdrage. Om bedrijven mee te laten werken aan energiebesparing gaan Arnhem en Nijmegen strenger handhaven. Ook bij haar maatschappelijk vastgoed zetten de beide steden in op energiebesparing. Energietransitie Uitwerking en update routekaart in een masterplan Energieneutraliteit is niet mogelijk zonder een samenwerking tussen de steden Arnhem en Nijmegen en de regiogemeenten. De steden zoeken daarvoor de samenwerking met de omliggende gemeenten. De routekaart bestaat uit het doorrekenen van de energieopgave Geleidelijke afschaffing van aardgas In 2017 beginnen pilots voor het afkoppelen van woonwijken van het aardgas. Die sluiten aan bij GEA-project Wijken van de toekomst. Arnhem en Nijmegen werken mee aan de pilots binnen hun eigen gemeente. Bij nieuwe woonwijken is aardgas taboe, zo is het uitgangspunt van de twee steden. Verduurzaming bronnen warmtenet Arnhem en Nijmegen zetten in op het duurzamer maken van de bronnen voor de regionale warmtenetten. Het streven is om in aansluitingen op het warmtenet te hebben, met perspectief op volledige duurzaamheid. 10 Slimme duurzaamheid

49 Het stedelijk netwerk verwacht dat de afvalverbrandingscentrales vanaf 2030 geleidelijk sluiten of andere bronnen gebruiken voor de productie van warmte. Dat past in de doelstellingen van een afvalloze maatschappij in Arnhem en Nijmegen stimuleren onderzoek naar alternatieve warmtebronnen zoals geothermie, elektriciteit en andere bronnen. EU Green Capital 2018 Nijmegen is in 2018 Green Capital en houdt dat jaar internationale conferenties over duurzaamheid. De stad roept andere partijen op dat ook te doen. Nijmegen profileert zich zo op de drie programmalijnen door kennis te delen, te verbinden en te innoveren. Het hele stedelijk netwerk profiteert hiervan. Circulaire economie De vijf groene knooppunten (hubs) Er wordt ingezet op versterking van de groene hubs, te weten: Groene Delta in Nijmegen/ bedrijventerrein Trade Port Nijmegen West, Industriepark Kleefse Waard (IPKW) in Arnhem, Innofase Duiven, Next Garden Lingewaard en de papierindustrie in Renkum. Arnhem en Nijmegen gaan verder met een gezamenlijk acquisitiebeleid en communicatiestrategie. Dat doen ze samen met andere regiogemeenten en partners. Verder werken Arnhem en Nijmegen met de regiogemeenten en andere partners haalbaarheidsstudies (businesscases) uit. Bijvoorbeeld op het gebied van vezels, groen afval, duurzame energie en CO2. Duurzame brandstoffen Arnhem en Nijmegen voeren de brandstoffenvisie van het ministerie van Infrastructuur en Milieu uit. De steden zetten in op alternatieve duurzame brandstoffen als waterstof, bio-cng en bio- LNG en elektrische aandrijving. Verder stimuleren ze de vraag naar duurzame brandstoffen door middel van eigen en aanbesteed vervoer en ook het aanbod van duurzame brandstoffen. Hierbij is intensieve samenwerking met partners binnen en ver buiten het stedelijk netwerk Arnhem Nijmegen noodzakelijk. Vermijden en beperken van mobiliteit Arnhem en Nijmegen dragen bij aan het vermijden en beperken van mobiliteit door alternatieven te ontwikkelen en efficiënter te werken. Voor goederenvervoer valt te denken aan ladingbundeling, oplossen van knelpunten, 3D-printing, efficiënte verpakkingen en schonere, stillere en efficiënte distributie in de binnensteden. Bij personenvervoer kijken ze naar een betere aansluiting van de verschillende vervoersmogelijkheden zoals als bus, trein en vervoersvormen op maat. Verder nemen ze maatregelen om woonwerkverkeer door de eigen medewerkers te beperken. Ook parkeerbeleid voor het personeel kan bijdragen. Arnhem en Nijmegen pakken de voorbeeldrol en experimenteren met maatregelen. Duurzame mobiliteit OV-concessie De provincie voert samen met het stedelijk netwerk de zero emissie in de lopende en nieuwe OV-concessie in. Dat gebeurt in het kader van het landelijke bestuursakkoord Zero Emissie Regionaal Openbaar Vervoer per bus. 11 Slimme duurzaamheid