oe vrouwelijk is gelijkheid?

Transcriptie

1 Marjet Gunning* oe vrouwelijk is gelijkheid? De betekenis van het begrip gelijkheid is niet zonder meer vast te stellen. In de buitenlandse feministische litteratuur wordt veel gedebatteerd over de inhoud van dit begrip. Moeten aan vrouwen op basis van specifieke (al dan niet biologisch bepaalde) eigenschappen, speciale rechten worden toegekend? Op deze kernvraag worden verschillende antwoorden gegeven. Enkele daarvan worden in dit artikel besproken, namelijk de opvattingen van O'Donovan 1, Miles 2 en Williams 3. Hun meningen worden geconfronteerd met die van andere auteurs. Beperkte classificatie naar sexe In het eerstgenoemde artikel constateert O'Donovan dat in de rechtswetenschap veelal wordt volstaan met de laconieke opmerking dat de wetgeving de afgelopen honderd jaar drastisch is veranderd ten gunste van een gelijke behandeling van vrouwen en mannen. O'Donovan verwijt de Engelse rechtswetenschap dat deze de verandering in wetgeving met betrekking tot vrouwen niet heeft geanalyseerd. De rechtswetenschap beschrijft slechts veranderingen die zichtbaar zijn. Vooronderstellingen die aan wetgeving ten grondslag liggen en ten gevolge waarvan vrouwen onzichtbaar worden, blijven onbesproken. Zo waren vrouwen vroeger geen rechtssubject, omdat hun biologische inferioriteit, sociale inferioriteit noodzakelijk met zich mee zou brengen. Mannen en vrouwen leefden in gescheiden sferen, mannen in de produktieve openbare sfeer, vrouwen in de reproduktieve privé-sfeer. Aangezien de wetgever zich voornamelijk beperkt tot het regelen van de openbare sfeer, poneert O'Donovan de stelling dat ook in wetten inzake gelijke behandeling van mannen en vrouwen, discriminatie van vrouwen in de privé-sfeer niet wordt aangepakt en evenmin de door de staat zelf bedreven discriminatie in bijvoorbeeld sociale zekerheidswetgeving. Zelfs het personen- en familierecht is niet direct op het leven van vrouwen gericht, maar schept de ruimte waarbinnen de man macht kan uitoefenen (met natuurlijk wel alle gevolgen van dien voor vrouwen). O'Donovan bespreekt de kritiek van feministen op de vooronderstellingen, die leidden tot het ontkennen van gelijke rechten voor iedereen. Deze kritiek richt zich op vier gebieden: 1. gelijkheid en vrouwenrechten, 2. op sexe gebaseerde wettelijke classificaties, 3. economische implicaties van de huidige gezinsstructuur en 4. de relatie van vrouwen tot de Staat. Ten eerste kritiseerden feministen het begrip gelijkheid. Recht lijkt op het eerste gezicht synoniem met gelijkheid en rechtvaardigheid. De Engelse precedentenrechtspraak kwam tegemoet aan de wensen van de heersende groep. Op grond van een rechtspositivistische traditie stond de inhoud van de regels niet ter discussie ook al betekende dit dat aan een bepaalde status grote voordelen waren verbonden. Deze status berustte op eigenschappen die mensen van nature toekwamen, zoals sexe, huidskleur, etnische achtergrond enzovoort. Het begrip gelijkheid kreeg zo de zeer specifieke inhoud van gelijk in status. Feministen kritiseren deze juridische classificatie en differentiatie van mensen. Zij stellen de eis dat de wetgever uit moet gaan van de premisse dat iedereen gelijk is, zonder te kijken naar status of klasse. In aansluiting op de kritiek van Dworkin" op het rechtspositivisme kan gelijkheid vervolgens worden gezien als een fundamenteel recht (natural righf) op een gelijke hoeveelheid aandacht en respect. Met betrekking tot vrouwen kan dit recht dan tenslotte een nieuwe inhoud krijgen, namelijk van een onvervreemdbaar mensenrecht op de ontwikkeling van eigen talenten zonder in een voorgestructureerde sexe-rol te worden gedrukt. Naar mijn mening sluit deze definitie echter niet uit dat mannen en vrouwen (èn mannen of vrouwen onderling) geheel verschillende rollen vervullen. Desondanks haalt O'Donovan instemmend een auteur aan die vindt dat de politiek er op moet zijn gericht dat op den duur de sociale rollen die de sexen nu spelen, inwisselbaar worden, afgezien van het baren van kinderen. Hoewel de door O'Donovan voorgestelde inhoud van het begrip gelijkheid haar daartoe geenszins dwingt, maakt O'Donovan zich dus niet los van het beperkte kader van het gelijkheidsdebat, dat een toekomst schetst waarin vrouwen een beetje, veel of geheel op mannen lijken. Dit brengt ons op het tweede door O'Donovan behandelde thema: classificatie in wetgeving naar sexe. O'Donovan memoreert dat ook speciale rechten voor vrouwen (beperkt tot het gebied van de reproduktie) vaak worden verdedigd met een beroep op het gelijkheidsbeginsel uit angst dat een verschillende classificatie van mannen en vrouwen discriminerend zou kunnen werken ten opzichte van vrouwen. Ik zou hierbij willen aantekenen dat door anderen daarentegen de gedachte is opgeworpen dat het niet noodzakelijk is op grond van kritiek op de huidige situatie waarin mannen en vrouwen onrechtvaardig ongelijk worden behandeld, te streven Marjet Gunning is wetenschappelijk ambtenaar Vrouwenstudies bij de vakgroep Staatsrecht van de Universiteit van Amsterdam 188 NEMESIS

2 naar een bij nader inzien anderszins verwerpelijke situatie waarin mannen en vrouwen zogenaamd gelijk zijn en dezelfde rollen vervullen. Deze auteurs benadrukken de (niet alleen biologische, maar ook culturele en psychologische) verschillen (differentie) tussen mannen en vrouwen die ook door de wetgever gehonoreerd zouden moeten worden door een classificatie naar sexe. Deze classificatie zou volgens bijvoorbeeld Wolgasf niet vanuit het gelijkheidsconcept gelegitimeerd moeten worden, maar vanuit een nieuw te ontwikkelen concept. Uit het feit dat vrouwen kinderen kunnen baren, vloeien volgens haar andere verschillen voort. Wolgast bepleit speciale rechten op grond van speciale behoeften, overigens zonder precies aan te geven waaruit die speciale behoeften dan wel bestaan. Zij geeft dan ook toe dat onzekerheid over de omvang en inhoud van deze speciale rechten blijft bestaan bij gebrek aan een duidelijk criterium. Scales 6 noemt Wolgast's visie bivalent, omdat zij een systeem bepleit van gelijke èn speciale rechten. Ook Midgley 7 wijst erop dat gelijke-rechten-denkers hoogstens op een klein gebied (bijvoorbeeld zwangerschapsverlof en borstvoeding) speciale rechten willen toekennen aan vrouwen. Midgley gaat er daarentegen vanuit dat er nu eenmaal verschillen zijn die niet geneutraliseerd moeten worden. Vrouwen moeten worden beschermd in de periode van zwangerschap en geboorte en eveneens tegen bepaald geweld dat mannen tegen vrouwen kunnen aanwenden om biologische en sociale redenen. Midgley vindt dat overal waar het geslachtsverschil relevante verschillen oplevert tussen mannen en vrouwen, de daaruit voortvloeiende noden aandacht moeten krijgen van de wetgever, niet alleen op het gebied van de reproduktie zelf, maar ook wat betreft bijvoorbeeld de behoefte aan kinderopvang bij een werkende moeder. Midgley heeft oog voor het gevaar dat de situatie waarin we nu verkeren en waarin veelal vrouwen kinderen verzorgen, wordt bevestigd. Anderzijds wil ze haar ogen niet voor deze realiteit sluiten en denkt zij door het toekennen van speciale rechten mannen te kunnen stimuleren hun houding ten opzichte van huishoudelijk werk te veranderen. Afgezien van het feit dat vele schrijfsters juist vanwege genoemd gevaar toch voor het gelijkheidsbeginsel kiezen, slagen Wolgast noch Midgley er naar mijn mening helemaal in duidelijk te maken wat nu precies de vrouwelijke behoeften en waarden zijn. Ook tijdens de workshop De vrouw en het staatsrecht (op 13 en 14 december 1984 op de Staatsrechtconferentie in Maastricht, zie voor een verslag elders in dit nummer) kwam men tot de conclusie dat het denken in termen van gelijke rechten ons in een defensieve hoek dringt, of niet voldoet met betrekking tot (het op genoemde conferentie overigens discutabel gestelde begrip) vrouwelijke waarden en behoeften. Want wat zijn dat? Ik vraag mij af of het denken hierover binnen de écriture féminime door de Franse psychoanalytica en taalfilosofe Irigaray, ons kan helpen. Ook de visie van Irigaray zou je bivalent kunnen noemen. In Macht van het vertoog, onderschikking van het vrouwelijke merkt zij namelijk op dat 'vrouwen natuurlijk niet kunnen afzien van de gelijkheid wat betreft de sociale rechten'. Maar: 'Hoe kan de dubbele (cursivering: M.G.) "eis" van gelijkheid en differentie gearticuleerd worden?' 8 De inhoud van de differentie zoekt Irigaray door een 'herlezing van de psychoanalytische theorie'. 9 Pasklare antwoorden geeft zij niet, maar dat is volgens haar ook onmogelijk omdat ons denken nog in het heersende, mannelijk vertoog gevangen zit. Dat vertoog probeert zij open te breken door het stellen van vele vragen. 10 Zo vraagt zij zich af of een deel van wat men in de psychoanalyse het onbewuste noemt, afkomstig is van het verdrongen, uitgesloten vrouwelijke. Is dat niet juist die bepaalde specificiteit van de vrouw? 'Waarom zou het onmogelijk zijn dat het verlangen naar de differentie, het verlangen naar het andere bestaat? Overigens, betekent elke opslorping van het anderszijn in het vertoog van hetzelfde, niet een verlangen naar differentie? Maar dan wel een verlangen dat (...) steeds "angst" zou hebben verwekt? En dat het vraagstuk van de differentie van de geslachten (...) daarom altijd zou hebben "versluierd".' En dat verklaart dus, dames juristen, dat u niet meer durft te denken aan iets anders dan gelijkheid! De differentie van de vrouw zou volgens Irigaray onder andere liggen in het vloeiende: haar taal vloeit, vervaagt, is nooit gelijk. De man spreekt in gestolde categorieën en wil haar spreken doen stollen=haar het zwijgen opleggen. 12 Binnen het heersende vertoog moet de vrouw twee rollen spelen: in een nabije toekomst als gelijke van de man met dezelfde politieke, economische en maatschappelijke rechten èn de maskerade van de zogenaamde 'vrouwelijkheid', haar opgelegd door mannelijke voorstellingssystemen. Na kritische ondervraging van het vertoog (dus ook van het vertoog van het recht, M.G.) met zijn metafysische vooronderstellingen, zou kunnen blijken dat er een vrouw bestaat die different is aan de man op grond van nu nog verborgen eigenschappen. Tot zover Irigaray. Het aantrekkelijke van het betoog van Irigaray is naar mijn mening dat zij geen poging doet nu al eisen te formuleren waaraan een maatschappij die vrouwen niet uitsluit moet voldoen, met als gevaar dat we in een onderdrukkende situatie moeten fantaseren over een utopie. Een soortgelijke open visie herken ik bij Midgley die pleit voor een ruim begrip rechtvaardigheid. We moeten volgens haar niet kortzichtig proberen op dit moment gelijkheid te verwezenlijken. Over een langere periode bezien zou er een rechtvaardige flexibele situatie moeten zijn. Dat wil zeggen dat rekening kan worden gehouden met sterk wisselende behoeften van vrouwen. Die visie laat ruimte in de toekomst rekening te houden met de nu nog verborgen behoeften van vrouwen, waar Irigaray op doelt. O'Donovan gaat echter niet verder dan het erkennen dat er een aantal, slechts biologische verschillen zijn op grond waarvan classificatie naar sexe in wetgeving gerechtvaardigd is en door bijvoorbeeld het anders behandelen van zwangere vrouwen, discriminatie kan worden voorkomen. Verschillen in cultuur, taal enzovoort, die niet op het terrein van 1(1984/5)4 189

3 de reproduktie liggen, worden door haar niet zichtbaar gemaakt met behulp van een voor vrouwen specifieke classificatie, uit angst dat aan de erkenning van deze verschillen als consequentie wordt verbonden dat vrouwen voorbestemd zijn om aloude rollen in de privé-sfeer te vervullen. Ten derde bespreekt O'Donovan de economische implicaties van de tegenwoordige regeling van het gezinsleven. De door feministen gewraakte vooronderstellingen in de wetgeving hebben ook economische gevolgen. De wetgever blijft er ook in de nieuwe wetgeving van uit gaan dat het huishouden nog steeds het domein van vrouwen is. De vrouw is daarin afhankelijk van de man, die financieel voor haar zorgt, of van de Staat. Deze premisse blijft gehandhaafd in het sociale verzekeringsstelsel en in het belastingsysteem. O'Donovan ziet in het overnemen van het huishoudelijk werk door instituties de oplossing van dit probleem. Vrouwen kunnen dan onafhankelijk worden door economisch produktieve arbeid (want dat was huishoudelijke arbeid kennelijk niet) te verrichten. Hiermee lost O'Donovan het probleem niet geheel op. In Nederland kennen we al jaren de Wet gelijk loon voor vrouwen en mannen, maar deze wet wordt op grote schaal ontdoken. Zodra een vrouw werkloos wordt, komt er bovendien een einde aan deze wettelijke bescherming. De hoogte van de sociale uitkering (als zij die al ontvangt) is afhankelijk van de vraag of de vrouw van een man of andere levenspartner afhankelijk is. De Staat ondersteunt het behoud van Het Gezin, omdat het kostwinnersbeginsel alleen mannen stimuleert om te werken en loon en uitkeringen zijn afgestemd op de meest voorkomende situatie dat de man voor Zijn Gezin zorgt. O'Donovan eindigt met de conclusie dat met het feminisme een nieuw licht op (het) recht is gevallen. Nieuwe vragen en een nieuwe methodologie kunnen in de toekomst belangrijker worden om gangbare opvattingen door te prikken. The integrative feminine principle In dit artikel maakt Miles vanuit een niet specifiek juridische invalshoek een analyse die veel verder gaat dan het beantwoorden van de vraag of bepaalde biologische verschillen tussen mannen en vrouwen een verschillende classificatie kunnen rechtvaardigen. Ze zet uiteen hoe aan vrouwen toegeschreven eigenschappen aanvankelijk binnen de feministische beweging volledig werden afgewezen. Het voor vrouwen nadelige denken in dichotomieën als werk/vrije tijd, produktie/reproduktiesfeer trachtten vrouwen te overstijgen met de eis dat vrouwen op gelijke voet mee moeten doen in de mannenwereld. 14 Sinds ongeveer een jaar of tien echter eisen vrouwen gelijkheid èn specifiteit. De definitie van het mens-zijn kwam ter dicussie te staan. Vrouwen traden niet meer als pressiegroep voor henzelf op, maar eisten een verandering van de hele maatschappij. Waarden als verzorgen, delen, intuïtie, emotie die tot nu toe als vrouwelijk zijn gedefinieerd en minder status hebben, maar, volgens feministen, menselijk zijn, noemt Miles het integrative feminine principle: ifp. Juist omdat de menselijke sfeer werd gedefinieerd als datgene wat de mens van de natuur scheidt, werd het veronderstelde vrouwelijke, als dichter bij de natuur staand, niet tot de specifiek menselijke sfeer gerekend. Het ifp bedoelt nu uit te drukken dat de feminien geachte waarden universele betekenis moeten krijgen. 'Het vrouwelijke' wordt wel opgewaardeerd, maar de nadruk ligt volgens Miles op de synthese: het ifp handhaaft niet de mannelijk/vrouwelijk dichotomie, omdat 'het feminiene' een menselijke eigenschap wordt. Met behulp van het ifp zou een bevrijdende transformatie moeten plaatsvinden van zowel de mensen zelf als van de produktiesfeer via veranderingen in de reproduktiesfeer. Reproduktie als specifiek vrouwelijke ervaring wordt niet meer ontkend. Slechts het instituut moederschap wordt ontmaskerd als vrouwenslavernij, terwijl positieve waarden als verzorgen en een niet (van de natuur) vervreemde manier van leven, in deze visie ook door mannen zouden moeten worden ervaren. Dinnerstein 15 en Chodorow hebben deze visie met een psychologische theorie onderbouwd. In hun analyses wordt het bestaan erkend van bepaalde eigenschappen bij vrouwen, maar wordt ontkend dat zij exclusief voor vrouwen zijn. Het patriarchaat heeft van moeder-zijn een exclusief beroep gemaakt. Dit patriarchaat moet worden beëindigd, niet door vrouwen gelijk te laten worden aan mannen, maar door het opheffen van de scheiding produktie-reproduktie met behulp van het ifp. Daartoe moeten mannen betrokken worden bij de verzorging en opvoeding van kinderen: mannen moeten 'feminiseren'. Mensen zullen dan georganiseerd zijn rond de eisen van hun reproduktie, als zichzelf verwezenlijkende mensen, in plaats van rond de eisen die de accumulatie van kapitaal in de produktieverhoudingen stelt, aldus Miles. Onduidelijk blijft voor mij welk doel Miles beoogt. Soms lijkt haar einddoel een androgyn type mens, voorzover zij verschillen tussen mannen en vrouwen wil opheffen. Miles hoopt de huidige verschillen te elimineren door een feminisatieproces bij mannen. Onder feminiseren blijkt zij vooral het gaan verzorgen van kinderen te verstaan. Uit genoemde psychologische studies is immers gebleken dat verzorgende eigenschappen niet specifiek voor vrouwen zijn en dus kunnen ook mannen betrokken worden bij het opvoeden en verzorgen van het nageslacht. Het bevreemdt mij dat Miles op deze plaats niet de kinderverzorging zelf ter discussie stelt, als een van die instituties in onze maatschappij die in hoge mate zijn bepaald door de economische produktieverhoudingen. Haar 'oplossing' betekent niet meer dan dat mannen onder dezelfde onderdrukkende kapitalistische voorwaarden mogen mee-moederen. De veranderingen in de produktiesfeer volgen immers in haar analyse pas na veranderingen in de reproduktiesfeer. Zij zet de huidige maatschappij op z'n kop: het leven dat een vrouw tegenwoordig leidt/lijdt, stelt de norm voor het door mannen te leiden/lijden leven. De mappies in Duitsland: pappies die voor mammie spelen. Het 'vrouwelijke' moet 'dominant' worden (pag. 493), maar onder het vrouwelijke verstaat zij voornamelijk de huidige kinderverzorging. Miles lijkt 190 NEMESIS

4 niet te geloven in unieke vrouwelijke of mannelijke eigenschappen die overblijven als we vrouwen en mannen ontdoen van alle culturele ballast. Zij is niet, zoals de écriture feminine, op zoek naar typisch vrouwelijke taal, emoties en gevoelens, die geen culturele, door de economische produktieverhoudingen of anderszins opgelegde eigenschappen zijn. En het zijn deze eigenschappen (differenties) die de moeite waard kunnen blijken te zijn om in ons man-, respectievelijk vrouwbeeld te integreren met als gevolg dat een andere mannelijk/vrouwelijk dichotomie zou kunnen ontstaan, die niet onderdrukkend is voor vrouwen. Of toch gewoon gelijkheid? Williams geeft in haar artikel een analyse van de jurisprudentie in de Verenigde Staten over enkele gelijke behandelingszaken. Als redenen voert zij hiervoor aan dat het van wezenlijk belang is 1 om te weten welke inhoud de rechter geeft aan het begrip gelijkheid, 2 om in het gelijkheidsdebat zelf een standpunt te kunnen innemen en 3 omdat de casus zelf ons veel informatie geven over normen die in de maatschappij leven, over culturele spanningen en zelfs culturele grenzen als het gaat om het veranderen van geslachtsrollen. Uit de rechtsgeschiedenis blijkt dat in de achttiende en tot de helft van de negentiende eeuw man en vrouw voor het recht als een eenheid werden gezien, in die zin dat de vrouw opging (sic) in de man. Bij haar huwelijk stierf de vrouw als rechtssubject. In later tijden werd haar juridisch bestaan wel erkend, maar in een sfeer gescheiden van de man. Pas rond 1971 erkent het Supreme Court dat er in de maatschappij niet langer sprake is van zo'n strikte dichotomie en bijvoorbeeld op het gebied van de lonen, een gelijke beloning van mannen en vrouwen op zijn plaats is. Deze zaken spelen in de economische sfeer waarin de kostwinner/huishoudster dichotomie voor een groot deel verdwenen was. Anders ligt dat bij de zaken die Williams de '"hard" cases' noemt, die niet in de economische sfeer liggen maar waarin wel sprake is van sexe-specifieke rolverdelingen. In die gevallen handhaafde het Supreme Court de classificaties in wetgeving die op sexe-verschillen gebaseerd zijn. Williams onderzoekt of de beslissingen van het Supreme Court (onbewust) zijn gebaseerd op culturele grenzen die bereikt zouden zijn. Het Supreme Court trad beschermend op ten opzichte van vrouwen en sanctioneert classificaties naar sexe, ten aanzien van bijvoorbeeld de dienstplicht. Het idee dat paps de kinderen zou moeten verzorgen, als mams vecht, overschrijdt kennelijk de grenzen van de Amerikaanse cultuur: oorlog voeren wordt typisch mannelijk gevonden. Voor feministen ontstond een dilemma. Uit weerzin tegen een oorlogvoerende natie, is de verleiding groot om te hameren op sexe-verschillen, en daarmee de dienstplicht voor vrouwen te ontlopen. Tegelijkertijd geven vrouwen daarmee aan rechters een handvat om de mannelijk/vrouwelijk dichotomie te handhaven, ook ten aanzien van vrouwen minder welgevallige items. Ergens rond het moederschap zal de andere grens liggen, van een typisch vrouwelijke cultuur. Maar ook hier ontstond een dilemma. Vrouwen willen enerzijds geen afstand doen van de leuke kanten van kinderen opvoeden en verzorgen, anderzijds willen zij vaders betrekken bij de huishoudelijke taken. Nadat het Supreme Court in 1971 afstand deed van de theorie dat man en vrouw in gescheiden sferen leven deed het in 1974 in de zaak Geduldig/Aiello de uitspraak dat mannen en vrouwen slechts gelijk behandeld kunnen worden op punten die zij met elkaar delen. Zwangerschap is specifiek voor vrouwen en op dit gebied kan er dus geen sprake zijn van sexe-discriminatie. Verzekeringsmaatschappijen hebben op grond van deze spitsvondige redenering het recht om zwangere vrouwen uit te sluiten, zoals ze wel meer verzekeringsgegadigden op grond van bepaalde fysieke gesteldheden uitsluiten. De man blijft in deze redenering de norm. Vergeleken met mannen hebben vrouwen 'last' van een extra lichamelijke eigenschap. Het zou tegenover mannen niet eerlijk zijn wanneer vrouwen hiervoor compensatie ontvangen. Zou de vrouw tot norm gekozen zijn, dan zou het niet eerlijk zijn bevonden dat mannen vergoedingen krijgen voor operaties waar zij behoefte aan kunnen hebben en vrouwen nooit, zoals prostaatoperaties. Het Supreme Court ontkent domweg het verband tussen zwangerschap en geslacht en stelt zwangerschap op één lijn met andere fysieke condities. De claim van vrouwen op een gelijke behandeling moet in hun visie worden vertaald in een beroep op een speciale behandeling nu mannen het vermogen tot zwanger worden moeten missen en er dus geen sprake kan zijn van gelijke behandeling. In deze zaak toetste het Supreme Court aan de Equal Protection Clause van het 14de amendement op de Grondwet. In 1976 kwam het tot dezelfde conclusie ten aanzien van Titel VII van de federale Civil Rights Act uit 1964 in de zaak General Electhc/Gilbert. Gezien deze jurisprudentie kwam het Congres met een amendement op Titel VII: de Pregnancy Discrimination Act: PDA. Voortaan moest onder sexe-discriminatie, mede discriminatie van zwangere vrouwen worden verstaan, met als gevolg dat de Staat Montana werd vervolgd wegens, nu verboden, positieve discriminatie van zwangere vrouwen! Toch zouden vrouwen volgens Williams beter voor zo'n gelijke behandeling kunnen kiezen, omdat ze bang is voor negatieve effecten bij een speciale behandeling. Een speciale behandeling is niet zozeer gebaseerd op biologische verschillen, als wel op culturele ideologische constructies en die kunnen tégen vrouwen worden gebruikt. Op grond van de PDA (waar Williams dus ook voor kiest) daarentegen, krijgt de vrouw een verlof gelijk aan de man, namelijk tot ze weer in staat is na haar bevalling haar werk te doen. Na die periode kan ouderschapsverlof aan zowel de man als de vrouw worden toegekend, zonder dat de werkgever zich daar tegen kan verweren met een beroep op de gescheiden sferen waarin mannen en vrouwen leven. Uit angst voor Yin-Yang denken, voor het denken in elkaar aanvullende mannen- en vrouwenrollen, kiest Wil- 1(1984/5)4 191

5 liams voor gelijke behandeling. Wel vindt ze dat de hard-cases de gelegenheid bieden om na te denken over de vraag wat we willen bereiken voor vrouwen en op basis van welke veronderstellingen. Williams begint haar artikel met de keuze voor een analytisch kader en stelt zich de vraag op welke culturele grenzen wij stuiten bij het streven naar gelijke behandeling van mannen en vrouwen. Deze grenzen zouden op een aantal punten een speciale behandeling rechtvaardigen. Wegens de hierboven genoemde gevaren die aan een dergelijke behandeling zijn verboden, kiest Williams toch voor het gelijkheidsmodel. Daar staat dan de mening van de hierboven aangehaalde Midgley lijnrecht tegenover. Midgley hoopt dat er juist een positief cultuurveranderend effect vanuitgaat als aan vrouwen speciale rechten worden toegekend. Williams geeft bovendien geen enkele nieuwe inhoud aan het begrip gelijkheid. Het is niet vanzelfsprekend dat vrouwen dezelfde rechten moeten krijgen als mannen. De mannelijke normen in het economisch leven stelt zij niet ter discussie. Anderzijds probeert ze evenmin de positieve kanten van een vrouwenleven te behouden: nog vóór de ontdekking en het benoemen van het eigene van de vrouwelijke cultuur, doet Williams daar alweer afstand van, ten gunste van een wellicht (want nog te onderzoeken) in hoge mate door de mannelijke cultuur bewierookte norm van gelijkheid. Waar blijft een feministische rechtstheorie over gelijkheid? De besproken artikelen behandelen een aantal interessante punten. O'Donovan ontwikkelt een nieuwe inhoud voor het begrip gelijkheid, namelijk als onvervreemdbaar mensenrecht op de ontwikkeling van eigen talenten en zonder in een sexe-rol te worden gedrukt. Williams wijst op de culturele grenzen waarop vrouwen zullen stuiten als zij gelijke behandeling eisen en Miles geeft een historisch overzicht waaruit blijkt dat de eis om gelijke behandeling in de loop van de feministische strijd is aangevuld met de eis om erkenning van de eigen specificiteit. Met name O'Donovan en Williams pretenderen ook op rechtstheoretisch niveau een bijdrage te leveren aan het gelijkheidsdebat. En toch blijf ik juist op dat niveau teleurgesteld. Naar mijn mening wordt die teleurstelling veroorzaakt doordat de schrijfsters geen duidelijk onderscheid maken tussen theorie en politiek. Uiteindelijk ontwikkelen zij geen theoretisch bruikbaar begrip gelijkheid, maar kiezen zij voor een op politiek niveau bepaalde inhoud. Dat deze werkwijze ons niet erg veel verder brengt met het ontwikkelen van een door feministische uitgangspunten geïnspireerde rechtstheorie, wil ik proberen duidelijk te maken met behulp van onder andere een indeling van feministische theorieën door Scales en een aantal eerder door mij in Nemesis 1 genoemde punten 18 (die ik daarom hier maar kort zal aangeven). Ik merkte daarin op dat vrouwenstudies rechten niet zouden moeten blijven steken in bijvoorbeeld analyses van wetgeving op het niveau van de rechtswetenschap. Ook reflectie op vooronderstellingen achter gangbare wetenschapsopvattingen is noodzakelijk. Aan deze verwachting voldoen de hier besproken schrijfsters. Zo kritiseert O'Donovan de positivistische rechtswetenschap die het niet haar taak acht te analyseren waarom vrouwen in wetgeving ondergeschikte rollen krijgen toebedeeld. En Williams zet uiteen hoe in de loop van de geschiedenis in de jurisprudentie aflossende theorieën, vrouwen van rechten zijn uitgesloten. Heel lang legitimeerde bijvoorbeeld de theorie van de gescheiden sferen waarin mannen en vrouwen zouden leven, dat vrouwen uitgesloten bleven van rechten in de publieke sfeer, als het mannelijk domein. Maar de vraag waaróm vrouwen uit het beeld van recht verdwijnen, of slechts verschijnen in een aan vrouwen toebedachte rol, wordt door O'Donovan beantwoord met een onbevredigende marxistische benadering, terwijl Williams bij het ontwikkelen van nieuwe begrippen die vrouwen insluiten, blijft steken in een moeizaam afwegen van politieke standpunten. O'Donovan kritiseerde de in het positivisme gepretendeerde scheiding van recht en moraal. De inhoud van recht staat niet ter discussie, zodat het kan lijken dat 'gelijkheid' en 'rechtvaardigheid' samenvallen. O'Donovan prikt deze stelling door met de constatering dat 'de inhoud van regels afhankelijk is van de wensen van de heersende groep in de maatschappij' (pag. 177). Mijn bezwaar tegen deze voluntaristische visie is, dat al het recht herleid wordt tot de wil van de heersende klasse. Een eigen structuur en relatief autonoom deel van recht ten opzichte van andere structuren in de maatschappij, wordt uitgesloten geacht. Dit heeft tot gevolg dat recht ook op theoretisch niveau niet zelfstandig, als een bijzondere tak van wetenschap, kan worden bestudeerd. In veel feministische stukken is deze kritiek reeds verwerkt, omdat wordt ingezien dat ten aanzien van de rol van de Staat bij de totstandkoming van (een deel van) het recht, het onjuist is te stellen dat de Staat slechts de belangen van één klasse dient. 19 De Staat treedt soms op tégen de belangen van ondernemers of mannen, ten gunste van maatschappelijke stabiliteit. Deze contradicties in het Staatsoptreden kunnen niet worden verklaard met behulp van O'Donovan's reductionistische benadering, maar wel uit de eigen structuur van het recht als geheel van strikt gereglementeerde, formele, abstracte en algemene normen. 20 O'Donovan kan en doet niet meer dan op politiek niveau kiezen voor een andere inhoud van het begrip gelijkheid, namelijk gelijkheid als mensenrecht waardoor niemand in een sexe-rol wordt gedrukt, maar iedereen zijn/haar eigen talenten kan ontwikkelen, en dat is niet erg nieuw. Haar angst voor wetgeving die vrouwen op een speciale manier behandelt en daarmee gelegitimeerd in onderdrukkende rolpatronen duwt 21, is begrijpelijk gezien haar visie op de rol van de Staat en recht. Recht drukt in haar visie de wil van de heersende klasse uit, ten opzichte van de vrouw is dat de man of de Staat. We zien het wel vaker in vrouwenbewegingen. Ergens moet de Grote Onderdrukker zitten. Helaas wordt dit politieke standpunt niet vertaald in een voor wetenschappelijke doeleinden bruikbaar theo- 192 NEMESIS

6 retisch kader met eigen begrippen die niet hetzelfde hoeven te zijn en te betekenen als op politiek niveau gebruikte krachttermen, wil er geen sprake zijn van een volledige onderschikking van wetenschap aan politiek. Bij Williams gebeurt iets dergelijks, maar met nog opvallender gevolgen. Hoopgevend begint haar artikel met een uiteenzetting van gevoelens die bij mensen leven en waarmee we rekening zullen moeten houden. Sommige zaken worden door de meeste mensen typisch mannelijk gevonden, zoals oorlogvoeren, andere 'zaken' typisch vrouwelijk, zoals kinderen krijgen. Dit deel van het betoog bevindt zich niet op juridisch niveau, maar we zijn benieuwd hoe dergelijke culturele grenzen gelijke behandeling op juridisch niveau beïnvloeden. Williams stelt dat onze cultuur instinctmatig de neiging heeft om zwangeren te beschermen. Consequent in haar betoog zou dus een keuze voor specifieke 22 rechten voor zwangere vrouwen zijn geweest, omdat we hier op een culturele grens zijn gestuit waar gelijke behandeling cultureel niet wordt aanvaard. Op politiek niveau durft Williams deze conclusie echter niet te trekken, uit angst voor het bevestigen van sociale rolpatronen (vergelijk O'Donovan), voor Yin-Yang denken. En dus (?) kiest ze, net als de PDA op juridisch niveau voor een gelijke behandeling. Je wordt er op die manier moedeloos van met recht bezig te zijn. Steeds moet er angstvallig rekening worden gehouden met de mogelijkheid, dat er politieke munt uit je standpunten wordt geslagen. De denkfout is echter dat standpunten op politiek niveau direct gebruikt kunnen worden op juridisch niveau. De vertaling van politieke eisen in wetgeving gaat gepaard aan verbuigingen, toevoegingen, veranderingen, omkeringen enzovoort. Zo verdraagt de veelal neutrale benadering van het begrip gelijkheid door de wetgever (onder andere De Graaf) geen positieve discriminatie van vrouwen. Vrouwen hebben nooit anders bedoeld dan de politieke eis te stellen dat er een eind komt aan hun achterstelling. Deze eis dreigt te worden afgevlakt door de inhoud die aan het juridisch begrip gelijkheid wordt gegeven. In het artikel van Miles worden deze politieke dilemma's van vrouwenbewegingen op een chronologische lijn gezet. Volgens Miles is tien jaar geleden de nieuwe eis van een voor vrouwen specifieke behandeling gesteld, naast het verlangen naar een gelijke behandeling. In de artikelen van O'Donovan en Williams wordt dit nieuwe spoor, deze ontwikkeling van een vrouwen deels eigen normen- en waardensysteem niet uitgesloten, maar niet uitgewerkt in juridische normen. Dat we er nog niet zijn, voelt O'Donovan zelf wel aan, gezien haar conclusie dat we midden in het veranderingsproces zitten, en dat het stellen van nieuwe vragen en een nieuwe methodologie belangrijker zullen worden. Noten 1 Katherine O'Donovan, Before and Aften The Impact of Feminism on the Academie Discipline of law, in: Dale Spender (red.), Men's studies modified. The impact of Feminism on the Academie Disciplines, Pergamon Press 1981, pag Angela Miles, The integrative feminine principle in north American feminist radicalism: value basis of a new feminism, Women's studies International Quaterly 1981, vol. 4, nr. 4, pag Wendy W. Williams, The equality crisis: some reflections on culture, courts and feminism, Women's Rights Law Reporter 1982, vol. 7, nr. 3, pag Ronald Dworkin, Taking Rights Seriously, Harvard U.P Elisabeth H. Wolgast, Equality and the rights of women, Cornell University Press. 6 Ann C. Scales, Towards a feminist Jurisprudence, Indiana Law Journal , vol 56, nr Mary Midgley and Judith Hughes, Women's Choices, Weidenfeld Met name hoofdstuk 6: Difference and Equality. 8 Luce Irigaray, Macht van het vertoog, onderschikking van het vrouwelijke, Vrouwendrukkerij Virginia 1981, pag idem, Herlezing van de psychoanalytische theorie, Vrouwendrukkerij Virginia idem, Vragen, Vrouwendrukkerij Virginia 1981, pag idem, pag idem, 'Mechanica 'van het vloeiende, Vrouwendrukkerij Virginia zie noot Bijv. Shulamith Firestone, De dialectiek van de sekse, Bert Bakker 1979 en Simone de Beauvoir, De tweede sekse. Deel 1 en 2, eerste druk, Bijleveld Dorothy Dinnerstein, The Mermaid and The Minotaur, Sexual arrangements and human malaise, Harper & Row Nancy Chodorow, The Reproduction ofmothering. Psychoanalysis and the Sociology of Gender, University of California Press Een indeling in liberale, assimilationistische, bivalente en incorporationistische visies maakt Scales in haar in noot 6 vermelde artikel. 18 Marjet Gunning, Vrouw en recht. Op weg naar een wetenschappelijke benadering, Nemesis 1(1984/5)1, pag Zie onder andere Saskia Poldervaart e.a., Vrouwenstudies. Een inleiding, SUN Gunning, t.a.p., pag. 8, r.k. 21 Bij een bivalente visie dreigt volgens Scales dit gevaar omdat de verschillen tussen mannen en vrouwen in deze visie worden benadrukt en een systeem van gelijke en (veel) speciale rechten bepleit. 22 Williams zou op grond van de door Scales gemaakte indeling tot degenen met een liberale visie moeten worden gerekend. Hierin wordt (slechts) gepleit voor formele gelijkheid (Scales, t.a.p., pag. 426). 1(1984/5)4 193