De levensverzekering als instrument van vermogensplanning

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar De levensverzekering als instrument van vermogensplanning Masterproef van de opleiding Master in het notariaat Ingediend door Van Gampelaere Jeroen studentennr Promotor: Prof. dr. Jan Bael Commissaris: Mevr. Herlinde Baert

2 INHOUDSOPGAVE INLEIDING ALGEMEEN Omschrijving van de levensverzekering Soorten levensverzekeringen Gereglementeerde classificatie Onderscheid gemaakt door de rechtspraktijk Kwalificatie van de levensverzekering Kanscontract? De gevolgen van een herkwalificatie Rechtspraak De rechtspraak die herkwalificeert als beleggingscontract De rechtspraak die weigert te herkwalificeren Rechtsleer Beding ten behoeve van een derde Onrechtstreekse schenking Partijen en hun rechten De verzekeringnemer Bekwaamheid van de verzekeringnemer Personen onder voorlopig bewind Minderjarigen Rechten van de verzekeringnemer Aanduiding van de begunstigde...17 (1) Generieke tegenover nominatieve begunstigingsaanwijzing...18 (2) Meerdere begunstigden in gelijke rang...18 (3) Levensverzekeringen met twee verzekeringsnemers...19 (4) Meest courante toepassingen...19 (5) Testamentaire begunstiging Herroeping van de begunstiging De begunstigde CIVIELRECHTELIJKE BENADERING VAN DE LEVENSVERZEKERING Huwelijksvermogensrecht Rechten van de echtgenoot van de verzekeringnemer bij aanduiding van de begunstigde Rechten van de echtgenoot van de verzekeringnemer bij de uitkering van de verzekeringsprestaties in het wettelijk stelsel: Arbitragehof 26 mei Erfrecht en het arrest van het Grondwettelijk Hof d.d. 26 juni Toepassingsgebied van art. 124 WLVO Voorwerp van de schenking Inbreng en inkorting FISCAALRECHTELIJKE BENADERING VAN DE LEVENSVERZEKERING Inkomstenbelasting De premies De uitkeringen Successierechten Toepassingsvoorwaarden van artikel 8 W.Succ Uitzonderingen

3 Echtgenoten gehuwd onder een stelsel van gemeenschap DE LEVENSVERZEKERING IN HET KADER VAN SUCCESSIEPLANNING Bescherming tegen schuldeisers De successierechtenverzekering bij schenkingen Schenking gevolgd door een levensverzekering De conventionele terugkeer De levensverzekering als last van de schenking Last van lijfrente of periodieke uitkering De schenking van de levensverzekering door vrijwillige aanbieding ter registratie De verzekeringsgift...47 BESLUIT...49 BIBLIOGRAFIE

4 INLEIDING 1. Estate planning is de laatste jaren een hot topic geworden. Vermogende particulieren plannen de overdracht van hun vermogen naar de volgende generatie aan de hand van rechtsfiguren zoals schenkingen, testamenten of huwelijkscontracten. Een recente evolutie is de opkomst van de levensverzekeringen in deze context. Van oorsprong was de levensverzekering een voorzorgsmaatregel die een relatief klein vermogen omvatte, maar heden is dit niet langer zo. Veel verzekeringnemers doen aanzienlijke investeringen in een tak 21- of 23-levensverzekering omwille van de aanlokkelijke financiële voorwaarden en wenden die aan als appeltje voor de dorst of om een geliefde financieel te beveiligen. 2. In deze bijdrage onderzoeken we de levensverzekering vanuit verscheidene invalshoeken. Vooreerst staan we stil bij de algemene kenmerken van dit soort overeenkomsten. Op het herkwalificatiegevaar en de aanduiding van de begunstigde gaan we dieper in. Daarna bespreken we de civielrechtelijke kant van de levensverzekering en haar interferenties op huwelijksvermogensrechtelijk en erfrechtelijk vlak met een bijzondere focus op de arresten van het Grondwettelijk Hof. Vervolgens komt het fiscaal luik aan bod. Zowel de relevante bepalingen uit de inkomstenbelastingen als uit de successierechten worden geanalyseerd. Tenslotte lichten we enkele aspecten van de levensverzekering in het kader van successieplanning toe. 1. ALGEMEEN 1.1. Omschrijving van de levensverzekering 3. De levensverzekering is een personenverzekering waarbij het zich voordoen van het verzekerde voorval alleen afhangt van de menselijke levensduur. 1 Het gaat om een overeenkomst waarbij de verzekeraar tegen betaling van premies de verbintenis aangaat om aan de verzekeringnemer of diens begunstigde een vast bedrag uit te keren, ofwel bij het overlijden van de verzekerde, ofwel op de einddatum bij leven van de verzekerde zoals die in de overeenkomst bepaald is. 2 Met een vast bedrag wordt niet bedoeld dat het bedrag vast of onveranderlijk moet zijn, maar dat de uitkering van de verzekeraar niet afhankelijk is van de omvang van de schade van het verzekerde 1 Art. 97 van de Wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst (hierna afgekort WLVO), BS 20 augustus 1992 en art. 2, 1 KB 14 november 2003 betreffende de levensverzekeringsactiviteit, BS 14 november D. PIGNOLET, Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen, AFT 2008, nr. 2, 4. 3

5 voorval. 3 Er wordt dus een forfaitair bedrag uitgekeerd. 4 Dit niet-vergoedende karakter heeft als gevolg dat cumul van levensverzekeringen onbeperkt is toegelaten. Er kan geen oververzekering bestaan, dit in tegenstelling tot schadeverzekeringen. 5 Centraal in de levensverzekering staat de vereiste dat de verzekerde gebeurtenis enkel betrekking mag hebben op de menselijke levensduur. Andere omstandigheden kunnen geen invloed hebben op het risico. De belangrijkste toepassingen hiervan zijn het in leven zijn van de verzekerde op een bepaalde datum, zijn overlijden of zijn overlijden vóór een bepaalde datum De levensverzekering heeft altijd minstens één van de volgende drie finaliteiten: 7 - het dekken van het overlijdensrisico als voorzorgsmiddel voor de familie. Fiscaal wordt de overlijdensverzekering bevoordeeld via belastingverminderingen wanneer de begunstigde de echtgenoot of de familieleden zijn. - het sparen van geld. De bedoeling van de verzekeringnemer is dat een aanzienlijke som geld beschikbaar wordt wanneer een bepaalde leeftijd is bereikt (zoals de pensioenleeftijd of de meerderjarigheid) of om een regelmatig inkomen te voorzien, eventueel in de vorm van een lijfrente. De verzekering die als aanvullend pensioen werkt, wordt fiscaal aangemoedigd. - als kredietmiddel. De levensverzekering wordt soms gebruikt als toegevoegd contract om het ontleend kapitaal te reconstitueren in het kader van een kredietovereenkomst. 8 De levensverzekering kan ook in pand gegeven worden of de vorm aannemen van een schuldsaldoverzekering Soorten levensverzekeringen 5. Het aanbod aan levensverzekeringsproducten is ruim en kende de laatste decennia een voortdurende diversificatie. De wetgever heeft de verschillende soorten levensverzekeringen onder 3 Art. 1, J WLVO; P. BIELEN, Levensverzekeringen: nog steeds uiteenlopende fiscale rechtspraak, Fiscoloog 2008, nr. 1109, 2. 4 H. COUSY, Over de kwalificatie van levensverzekeringscontracten en de rol die daarin wordt gespeeld door het begrip van kanscontract, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 112, nr C. DEVOET, Inleiding, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT, P. BECUE, C. DEVOET, D. DE LAMINNE DE BEX, G. HULLEBROECK, A. JUNION, C. SCHILDERMANS, I. SOLLIE en P. VANDERGETEN (eds.), Kluwer s Verzekeringshandboek (II.1.1.), Mechelen, Kluwer, 2004, P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, Beleggingsverzekeringen: instrument voor vermogensoverdracht en successieplanning, Cahier M&D Seminars, 18 november 2009 te Sint-Niklaas, 6. 7 C. DEVOET, Inleiding, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT et al. (eds.), Kluwer s Verzekeringshandboek (II.1.1.), Mechelen, Kluwer, 2004, Zie art. 5, 2 Wet van 4 augustus 1992 op het hypothecair krediet, BS 19 augustus 1992 en P. HEYMANS, Algemene basisinformatie inzake gereglementeerd hypothecair woonkrediet, in H. COUSY, J.J. COUTURIER, J. HERBOTS en R. VEKEMAN (eds.), Onroerend goed in de praktijk (Band 13, VIII.Fter), Mechelen, Kluwer, 2007,

6 impuls van de Europese regelgeving enigszins geordend, maar in de praktijk zijn er nog meer kwalificaties. We beperken ons hier tot een beknopt overzicht: Gereglementeerde classificatie 6. Het Algemeen Reglement Controle 9 dat de implementatie van het Europees recht 10 in het Belgisch recht bevat, verdeelt de verzekeringen in verscheidene takken. De verzekeraar is verplicht om per tak of groep van takken een toelating te bekomen om de betreffende risico s te mogen dekken. 11 Aldus groepeert Bijlage I van het Algemeen Reglement Controle onder de groep van activiteiten Leven : Tak 21: Levensverzekeringen, niet verbonden met beleggingsfondsen met uitzondering van bruidsschats- en geboorteverzekeringen. Tak 22: Bruidsschats- en geboorteverzekeringen, niet verbonden met beleggingsfondsen. Tak 23: Levens-, bruidsschats- en geboorteverzekeringen in verband met beleggingsfondsen. Tak 25: Tontineverrichtingen. Tak 26: Kapitalisatieverrichtingen. Tak 27: Beheer van collectieve pensioenfondsen. Tak 24, 28 en 29 zijn verwaarloosbaar vanwege hun zeldzaamheid of in België onbestaand karakter. 12 Tak 25-tontineverrichtingen komen naar verluidt nog niet voor in België. 13 De tak 26- en 27- verrichtingen zijn geen echte verzekeringen omdat zij geen enkel kanselement bevatten. 14 We beperken ons tot de tak 21- en 23-levensverzekeringen aangezien zij de eigenlijke 9 KB van 22 februari 1991 houdende algemeen reglement betreffende de controle op de verzekeringsondernemingen, BS 11 april Richtlijn 2002/83/EG van het Europees Parlement en de Raad van 5 november 2002 betreffende de levensverzekering, 11 Art. 6 Algemeen Reglement Controle. 12 Het gaat hier om de in Ierland en het Verenigd Koninkrijk bestaande verzekering genaamd permanent health insurance (tak 24), de verrichtingen zoals bedoeld in boek IV, titel 4, hoofdstuk I van de Franse Code des assurances (tak 28) en de in de wetgeving op de sociale verzekering omschreven en bedoelde verrichtingen in verband met de duur van het leven en van de mens, voor zover deze in overeenstemming zijn met de wetgeving van een Lid-Staat, en door verzekeringsondernemingen voor eigen risico worden verricht of beheerd (tak 29). 13 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, Beleggingsverzekeringen: instrument voor vermogensoverdracht en successieplanning, Cahier M&D Seminars, 18 november 2009 te Sint-Niklaas, C. DEVOET, De levensverzekeringovereenkomst Algemene aspecten, in X., J.-C. ANDRÉ-DUMONT et al. (eds.), Kluwer s Verzekeringshandboek (II.1.8.), Mechelen, Kluwer, 2008, 49. De reden waarom zij toch in Bijlage I opgenomen zijn, is vanwege het specialisatiebeginsel van verzekeringsondernemingen. Zij mogen geen activiteiten uitoefenen dan deze die hen toegelaten zijn. In art. 2 van de Europese richtlijn, die geïncorporeerd werd in het Algemeen Reglement Controle, waren deze verrichtingen opgenomen. Zie ook H. COUSY, Over de kwalificatie van levensverzekeringscontracten en de rol die daarin wordt gespeeld door het begrip van kanscontract, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 111, nr. 6. 5

7 levensverzekeringen zijn. 15 Daarnaast bestaan er ook de minder belangrijke tak 22 en 23 bruidsschats- en geboorteverzekeringen die slechts bijkomende verzekeringsverrichtingen zijn Onderscheid gemaakt door de rechtspraktijk Men onderscheidt in eerste instantie de verzekeringen bij leven (waarbij de prestaties slechts verschuldigd zijn indien de verzekerde op de vervaldag nog in leven is), in tweede instantie de verzekeringen bij overlijden (waarbij de prestaties slechts verschuldigd zijn wanneer de verzekerde overlijdt) en in derde instantie de gemengde levensverzekering (die een combinatie van de twee voorgaande vormen is). Binnen deze categorieën zijn er subtypes. (1) Verzekeringen bij leven: a) Verzekering met uitgesteld kapitaal: het kapitaal wordt uitgekeerd indien de verzekerde op een vooraf bepaald tijdstip in leven is. b) Verzekering met lijfrente: in ruil voor de betaling van een kapitaal zal de verzekeraar tot het overlijden van een aangewezen persoon een rente uitkeren. (2) Verzekeringen bij overlijden: de prestaties zijn slechts verschuldigd wanneer de verzekerde overlijdt. a) levenslange verzekering: de verzekeraar betaalt de begunstigde ongeacht het tijdstip van zijn overlijden. b) tijdelijke verzekering: de verzekeraar betaalt de begunstigde enkel indien hij tijdens een bepaalde vooraf overeengekomen periode overlijdt; de belangrijkste subcategorie is hier de schuldsaldoverzekering (een tijdelijke overlijdensverzekering met afnemend kapitaal). c) overlevingsverzekering: de verzekeraar betaalt de begunstigde enkel indien hij op het ogenblik van het overlijden van de verzekerde nog in leven is. (3) Gemengde levensverzekeringen: de verzekeraar verbindt er zich toe om, ofwel op een door de verzekerde bepaalde datum, ofwel daarvóór indien de verzekerde komt te overlijden, aan de begunstigde een bepaald kapitaal te betalen. Bovendien kunnen al deze types nog opgedeeld worden in individuele verzekeringen, groepsverzekeringen en bedrijfsleidersverzekeringen. Groepsverzekeringen zijn overeenkomsten gesloten bij een verzekeringsonderneming door één of meerdere ondernemingen of 15 C. DEVOET, Indeling van de levensverzekeringen, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT et al. (eds.), Kluwer s Verzekeringshandboek (II.1.4.), Mechelen, Kluwer, 2004, H. COUSY, Over de kwalificatie van levensverzekeringscontracten en de rol die daarin wordt gespeeld door het begrip van kanscontract, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 112, nr A. VANDEWIELE en B. MEESTERS, De levensverzekering in het notariaat, Not.Fisc.M. 2008, nr. 8, 250; H. COUSY, Over de kwalificatie van levensverzekeringscontracten en de rol die daarin wordt gespeeld door het begrip van kanscontract, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, , nrs

8 publiekrechtelijke rechtspersonen ten voordele van het geheel of een deel van hun personeel of hun leiders. 18 De bedrijfsleidersverzekering is een individuele levensverzekering onderschreven door de onderneming op het hoofd van één van haar bedrijfsleiders en met haarzelf als begunstigde. Dit kan aangewezen zijn indien een mogelijk overlijden van de bedrijfsleider zware gevolgen kan meebrengen voor het voortbestaan van de onderneming of kan leiden tot grote vervangingskosten Kwalificatie van de levensverzekering 8. Vervolgens gaan we over tot de verbintenisrechtelijke analyse van de levensverzekering. Drie facetten worden hierbij belicht: de levensverzekering als kanscontract, als beding ten behoeve van een derde en als onrechtstreekse schenking Kanscontract? De gevolgen van een herkwalificatie 9. Het afgelopen decennium is er overvloedig veel inkt gevloeid over de her- of diskwalificatie van levensverzekeringsovereenkomsten. De gevolgen beperken zich niet tot het weten welk recht van toepassing is, maar betreffen ook het behoud van de privileges verbonden aan het statuut van een levensverzekering. De WLVO verstrekt immers aan de overeenkomsten die onder haar toepassingsgebied vallen interessante en goedgunstige voordelen die zich situeren zowel op civielrechtelijk als op fiscaal vlak. 10. Op civielrechtelijk vlak houdt de kwalificatie als levensverzekering in dat de aanspraken ontleend aan de verzekering die een in gemeenschap van goederen getrouwde echtgenoot ten behoeve van zichzelf of van de andere echtgenoot heeft bedongen, een eigen goed is (art. 127 WLVO) en dat voor de betaalde premies geen vergoeding kan worden geëist tenzij deze kennelijk de mogelijkheden van het gemeenschappelijk vermogen te boven gaan (art. 128 WLVO). 20 Bovendien zijn de door de verzekeringnemer betaalde premies niet aan inbreng of inkorting onderworpen behalve voor zover het betaalde kennelijk buiten verhouding staat tot zijn vermogenstoestand (art. 124 WLVO) Bijlage 2, 42 van het KB van 14 november 2003 betreffende de levensverzekeringsactiviteit. Zie voor een overzicht C. DEVOET, De groepsverzekering, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT et al. (eds.), Kluwer s Verzekeringshandboek (II.1.17.), Mechelen, Kluwer, 2005, C. DEVOET, De bedrijfsleidersverzekering, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT et al. (eds.), Kluwer s Verzekeringshandboek (II.1.19.), Mechelen, Kluwer, 2005, Zie evenwel nr. 58 voor het bekende arrest van het Arbitragehof van 26 mei 1999 dat de artikelen 127 en 128 ongrondwettelijk verklaarde. 21 Dit artikel werd eveneens in sommige gevallen ongrondwettelijk verklaard door het Grondwettelijk Hof ingevolge arrest van 26 juni Zie commentaar nr

9 Daarnaast hebben de schuldeisers van de verzekeringnemer geen recht op de verzekeringsprestaties die aan de begunstigde verschuldigd zijn (art. 125 WLVO) en kunnen zij van de begunstigde in principe niet de terugbetaling van de premies vorderen (art. 126 WLVO). De aanwijzing of herroeping van de begunstiging is een persoonlijk recht van de verzekeringnemer en dit recht kan niet door zijn echtgenoot, wettelijke vertegenwoordigers of schuldeisers uitgeoefend worden (art. 106 en 112 WLVO). Aldus kan men via een levensverzekering doch in mindere mate dan vóór de arresten van het Grondwettelijk Hof aanzienlijke delen van het vermogen onttrekken aan de rechten die normaliter toekomen aan de erfgenamen, echtgenoot en schuldeisers van de verzekeringnemer. 22 Een herkwalificatie van de verzekering naar een ander soort overeenkomst (meestal een beleggingsproduct of spaardeposito) neemt deze privileges weg. 11. Op fiscaalrechtelijk vlak heeft een diskwalificatie van een individuele levensverzekering als gevolg dat de premies geen recht meer geven op een belastingvermindering. Diskwalificatie van groeps- of bedrijfsleidersverzekeringen maakt het mogelijk voor de fiscus om een onderschatting van het actief in te roepen of, in ernstigere gevallen, de aftrek van de werkgeverspremies als beroepskost te verwerpen en te belasten als een voordeel van alle aard Rechtspraak 12. De rechtspraak is zeker niet consequent geweest in haar uitspraken. Bovendien is er een opmerkelijk verschil tussen de fiscale kamers en de gewone kamers. Terwijl deze laatsten relatief snel de piste van de herkwalificatie opgaven, bleven de fiscale kamers hardnekkig volharden in hun werkwijze. Toch is er recent een kentering merkbaar. 1. De rechtspraak die herkwalificeert als beleggingscontract 13. In burgerlijke zaken gooide het Hof van Beroep van Luik de knuppel in het hoenderhok door bij arrest van 3 februari te oordelen dat de betwiste gemengde levensverzekering geen aleatoir karakter (kanselement) bezat en bijgevolg niet voldeed aan de vereisten van een geldig kanscontract 22 H. COUSY, Over de kwalificatie van levensverzekeringscontracten en de rol die daarin wordt gespeeld door het begrip van kanscontract, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, , nr P. BIELEN, De identiteitscrisis van de tak 21- en tak 23-levensverzekering in de inkomstenbelastingen: beleggingscontract of levensverzekering?, TFR 2007, 597; J. VANDEN BRANDEN en A. BELLENS, Levensverzekeringen. Beleggingsovereenkomst of Levensverzekering? Einde van de discussie in zicht?, Fisc. Act. 2006, nr. 29, Luik 3 februari 2003, JT 2003, Zie commentaar Y.-H. LELEU, L amorce d un traitement cohérent de l assurance épargne en droit patrimonial de la famille (noot onder Luik 3 februari 2003), JT 2003, ; R. BARBAIX, Erfrechtelijke aspecten van de (onrechtstreekse) schenking via een begunstiging in een levensverzekering. De debatten heropend?, in F. SWENNEN en R. BARBAIX (eds.), Over Erven. Liber Amicorum Mieken Puelinckx-Coene, Mechelen, Kluwer, 2006, en J. BAEL, Artikel 124 van de Wet Landverzekeringsovereenkomst, in het licht van recente rechtspraak, T.Not. 2004,

10 conform de artikelen 1964 en 1104 BW. De verbintenis van de verzekeringsmaatschappij bestond erin het ingebrachte kapitaal die een eenmalige premie bevatte uit te keren en dit vermeerderd met de interesten. Voor de verzekeraar maakte het geen verschil uit of de verzekeringnemer vroeg of laat zou komen te overlijden omdat hij hetzelfde bedrag moest uitkeren. Dit duidde volgens het Hof op een afwezigheid van kans op winst of verlies. De overeenkomst werd geherkwalificeerd tot een beleggingsproduct en het begunstigde kind van de erflater kon niet langer artikel 124 WLVO inroepen tegen de vordering tot inbreng van het andere kind. Bij vonnis van 1 september 2003 herkwalificeerde de Rechtbank van Eerste Aanleg van Brussel 25 een tak 23-levensverzekering naar een beleggingsovereenkomst op grond van de mogelijkheid van de verzekeringnemer om naar eigen goeddunken opnemingen te doen op het gestorte kapitaal. De Rechtbank maakte hier echter nergens gewag van het kanselement waardoor ze een algemene principiële beslissing over tak-23 verzekeringen vermeed. Dezelfde Rechtbank oordeelde bij vonnis van 10 juni dat een levensverzekering waarbij er geen enkel risico is op financieel verlies de facto een spaarproduct is waardoor artikel 124 WLVO niet ingeroepen kan worden. 27 Een gelijkaardige redenering werd ook door de Rechtbank van Mechelen in haar vonnis van 6 februari 2008 gemaakt In fiscale zaken komen diskwalificaties veelvuldiger voor. Zo moest een bedrijfsleidersverzekering voor de Rechtbank van Eerste Aanleg van Brugge 29 voldoen aan de vereisten van een kanscontract. Het risico waaraan de verzekeraar in casu onderworpen was, was hetzelfde als wat een kredietinstelling dreigde te verliezen. In hoger beroep bevestigde het Hof van Beroep van Gent bij arrest van 9 december 2003 het vonnis. 30 Ook de fiscale kamer van de Rechtbank van Eerste Aanleg van Antwerpen sloot zich bij vonnissen van 16 november 2005 en 3 april 2006 bij deze rechtspraak aan. 31 Volgens de Rechtbank moesten de litigieuze verzekeringsovereenkomsten voldoen aan de vereisten van een kanscontract in de zin van artikel 1964 BW. Zoniet kon de diskwalificatie 25 Rb. Brussel 1 september 2003, T.Verz. 2004, nr. 346, Zie commentaar H. SCHILTZ, Tak 23 Herkwalificatie: een stap te ver? (noot onder Rb. Brussel 1 september 2003), T.Verz. 2004, ; R. BARBAIX, Erfrechtelijke aspecten van de (onrechtstreekse) schenking via een begunstiging in een levensverzekering. De debatten heropend?, in F. SWENNEN en R. BARBAIX (eds.), Over Erven. Liber Amicorum Mieken Puelinckx-Coene, Mechelen, Kluwer, 2006, 69 en J. BAEL, Artikel 124 van de Wet Landverzekeringsovereenkomst, in het licht van recente rechtspraak, T.Not. 2004, Rb. Brussel 10 juni 2008, T.Not. 2008, Zie commentaar C. SCHOCKAERT, Artikel 124 van de Wet op de Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse (noot onder GwH 26 juni 2008), T.Not. 2008, Uit de bijzondere voorwaarden van het contract blijkt dat een gewaarborgde rentevoet wordt verzekerd. Er is geen enkel risico op financieel verlies. Bovendien ontbreekt, mede gezien de zeer hoge éénmalige storting, gelet op de leeftijd van, het zuivere risico (uitbetaling van een gewaarborgd kapitaal bij overlijden) zo goed als onbestaande. 28 Rb. Mechelen 6 februari 2008, T.Not. 2008, Rb. Brugge 15 januari 2002, T.Verz. 2002, 679. Zie commentaar M. VANDENDIJK en C. HENDRICKX, Bedrijfsleidersverzekering geherkwalificeerd als belegging, Fisc. Act. 2004, nr. 3, M. VANDENDIJK en C. HENDRICKX, Bedrijfsleidersverzekering geherkwalificeerd als belegging, Fisc. Act. 2004, nr. 3, K. SPAGNOLI, Levensverzekering of belegging: fiscale en gewone rechtbanken blijven het oneens, Fisc. Act. 2006, nr. 42, 7. 9

11 toegestaan worden. Het Hof van Beroep te Antwerpen volgde in een arrest van 13 februari 2007 dezelfde strekking De rechtspraak die weigert te herkwalificeren 15. Vanaf 2005 kan men spreken van een kentering in de rechtspraak van de civiele rechtbanken en handelsrechtbanken. De eerste aanzet kwam er met het vonnis van 29 november 2005 van de Rechtbank van Koophandel te Brussel 33. Volgens de Rechtbank is er voor een geldige tak 23- levensverzekering geen gegarandeerd minimumkapitaal bij overlijden nodig. Daarmee neemt de Rechtbank afstand van de vereiste van een aleatoir karakter in de zin van artikel 1964 BW. In gelijke zin oordeelde de Rechtbank van Eerste Aanleg van Antwerpen op 4 april Een tak 23- levensverzekering hoeft volgens het vonnis slechts te voldoen aan de voorwaarden van de artikelen 1, A en 97 WLVO om te vallen onder het toepassingsgebied van deze wet In het zuiden van het land kwam men via een andere argumentatie tot dezelfde conclusie. Geïnspireerd op vier arresten van het Franse Hof van Cassatie van 23 november , die aangehaald werden, besloot de Rechtbank van Eerste Aanleg van Doornik bij vonnis van 26 mei dat de levensverzekering een aleatoir karakter had doordat de verzekeringnemer op het ogenblik van het afsluiten van het contract niet wist aan welke begunstigde uiteindelijk de verzekerde kapitalen zouden toekomen. Volgens de Rechtbank was de verzekeringsovereenkomst inderdaad een kanscontract, maar interpreteerde ze het kanselement zo ruim dat de litigieuze 32 C. BUYSSE, Zonder risico geen levensverzekeringscontract, Fiscoloog 2007, nr. 1080, Kh. Brussel 29 november 2005, T.Verz. 2006, 228. Zie commentaar P. BIELEN, Tak 23-levensverzekering: geen minimum bij overlijden vereist, Fiscoloog 2006, nr. 1009, 1-2; P. VAN EESBEECK, Beleggingsverzekeringen: nieuwe rechtspraak inzake diskwalificatieproblematiek, Life & Benefits 2007, nr. 2, 8. De Rechtbank is deze weg blijven bewandelen in haar vonnissen van 23 november 2006, 6 december 2006 en 8 december 2006, zie M. ISENBAERT, Tak 21- en tak 23-verzekeringen: geen minimumkapitaal vereist, Fiscoloog 2006, nr. 1052, J. VANDEN BRANDEN en A. BELLENS, Levensverzekeringen. Beleggingsovereenkomst of Levensverzekering? Einde van de discussie in zicht?, Fisc. Act. 2006, nr. 29, 1-2 en P. VAN EESBEECK, Beleggingsverzekeringen: nieuwe rechtspraak inzake diskwalificatieproblematiek, Life & Benefits 2007, nr. 2, Dit houdt in dat er een premie moet betaald zijn, dat de verzekeraar zich ertoe verbonden moet hebben om een bepaalde prestatie te leveren, dat de prestatie moet geleverd worden wanneer er zich een onzekere gebeurtenis voordoet die afhankelijk is van de menselijke levensduur en dat de begunstigde er een belang bij moet hebben dat de onzekere gebeurtenis zich niet voordoet. 36 Cass. Fr., Chambre mixte, 23 november 2004, arresten nrs. 224, 225, 226 en 227, Besproken in J. RUYSSEVELDT en A. VAN ZANTBEEK, Levensverzekeringsrecht. Herkwalificatie van levensverzekering, Life & Benefits 2005, nr. 2, Rb. Doornik 16 mei 2006, T.Verz. 2008, Zie commentaar J.-C. ANDRÉ-DUMONT, La requalification des contrats comme argument par défaut (noot onder Rb. Doornik 16 mei 2006), T.Verz. 2008, 74-75; H. STULEMEYER, Levensverzekering : onzekerheid over genieter volstaat, Fiscoloog 2006, nr. 1040, 8-9; J. VANDEN BRANDEN en A. BELLENS, Levensverzekeringen. Beleggingsovereenkomst of Levensverzekering? Einde van de discussie in zicht?, Fisc. Act. 2006, nr. 29, 2 en P. VAN EESBEECK, Beleggingsverzekeringen: nieuwe rechtspraak inzake diskwalificatieproblematiek, Life & Benefits 2007, nr. 2, 5-6. In hoger beroep heeft het Hof van Beroep van Bergen de eerste uitspraak bevestigd: Bergen 4 december 2007, T.Verz. 2008, en C. DEVOET, Pour en finir avec la requalification de certaines assurances-vie (noot onder Bergen 4 december 2007), T.Verz. 2008,

12 overeenkomst voldeed aan de voorwaarden. Het Hof van Bergen oordeelde in een arrest van 29 december 2006 in dezelfde zin over een tak 21-levensverzekering De fiscale rechtbanken bleven lang de gedachtegang volgen van de Administratie die meende dat een verzekeringsovereenkomst noodzakelijkerwijs een kanscontract moet zijn. Tot eind 2007 werden levensverzekeringen vaak door fiscale rechters gediskwalificeerd ook al vertoonde dit front hier en daar barsten. 39 De Rechtbank van Eerste Aanleg te Gent hanteerde in een vonnis van 11 februari met betrekking tot een tak 21-levensverzekering dezelfde argumenten als het vonnis van de Rechtbank van Eerste Aanleg van Antwerpen van 4 april Als de overeenkomst beantwoordt aan de geldigheidsvereisten van de artikelen 1, A en 97 WLVO dan kan een diskwalificatie niet toegestaan worden. Het Hof van Beroep van Antwerpen ging in een heel recent arrest 41 nog een stap verder en verklaarde expliciet dat art BW niet van toepassing is op de levensverzekeringsovereenkomst. Enigszins overbodig merkte het Hof ook nog op dat de overeenkomst een kanscontract is aangezien er onzekerheid was omtrent de persoon van de begunstigde bij het aangaan van de overeenkomst Rechtsleer 18. In de rechtsleer heeft de herkwalificatie van levensverzekeringen op heftige kritiek gestuit. De voorstanders van herkwalificatie 42, die in de minderheid zijn, menen dat een verzekeringscontract moet voldoen aan de vier constitutieve voorwaarden van een kanscontract in de zin van de artikelen 1964 en 1104 BW. 43 Het tweede lid van art BW geeft immers enkele voorbeelden van een kanscontract: Van dien aard zijn: [ ] Het verzekeringscontract. Levensverzekeringen die geen risico op winst of verlies voor de partijen inhouden, zijn volgens deze civielrechtelijk strekking geen geldige 38 M. ISENBAERT, Tak 21- en tak 23-verzekeringen: geen minimumkapitaal vereist, Fiscoloog 2006, nr. 1052, 13; P. VAN EESBEECK, Beleggingsverzekeringen: nieuwe rechtspraak inzake diskwalificatieproblematiek, Life & Benefits 2007, nr. 2, Antwerpen 6 september 2006, RW , en Rb. Aarlen 4 oktober 2006, TFR 2007, beslisten beiden tot behoud van de kwalificatie als levensverzekering. 40 P. BIELEN, Levensverzekeringen: nog steeds uiteenlopende fiscale rechtspraak, Fiscoloog 2008, nr. 1109, Antwerpen 3 maart 2009, T.Verz. 2009, C. DEVOET, La disqualification des contrats d assurance vie groupe: la fin d une saga inutile (noot onder Antwerpen 3 maart 2009), T.Verz. 2009, en J. VAN DYCK, Kwalificatie als levensverzekering: zorgt Antwerpen voor fiscale dooi?, Fiscoloog 2009, nr. 1156, J.M.R. BINON en B. DUBUISSON, L aléa dans les produits d assurance vie. Le point de vue belge, in B. DUBUISSON en C. JAUMAIN (eds.), Les nouveaux produits d assurance vie. Droit civil et droit fiscal, Droit des assurances 11, Louvain-la-Neuve, Academia Bruylant, 2000, en de oude rechtsleer aangehaald in H. COUSY, Over de kwalificatie van levensverzekeringscontracten en de rol die daarin wordt gespeeld door het begrip van kanscontract, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 128, noot Ten eerste het aleatoire element, namelijk een toekomstige en onzekere gebeurtenis; ten tweede het voorwerp, dit zijn een of meer uit de overeenkomst voortspruitende essentiële verbintenissen die in hun bestaan worden beïnvloed door de toekomstige en onzekere gebeurtenis; ten derde het gevolg van de onzekere gebeurtenis, namelijk de kans op winst of verlies in hoofde van elk van de partijen; ten vierde het vergeldende karakter, namelijk de gelijkwaardigheid voor de partijen van de kans op winst of verlies. H. COUSY, Over de kwalificatie van levensverzekeringscontracten en de rol die daarin wordt gespeeld door het begrip van kanscontract, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 127, nr. 16; G. L. BALLON, Artikel 1964 B.W., in E. DIRIX en A. VAN OEVELEN (eds.), Bijzondere Overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2008,

13 kanscontracten. Vooral de verzekeringen met uitgesteld kapitaal en terugbetaling van de wiskundige reserve worden hierdoor geviseerd. De verzekeraar moet bij dit type contracten nooit meer betalen dan de waarde van de gestorte premies vermeerderd met de gekapitaliseerde interesten. Deze operatie gelijkt sterk op een spaarverrichting. Ook bij een tak 23-levensverzekering loopt de verzekeraar geen risico. 19. Daartegenover staat de verzekeringsrechtelijke strekking die meent dat artikel 1964 BW niet van toepassing is op verzekeringscontracten. Hiermee staan of vallen uiteraard de fundamenten van de andere strekking. Deze meerderheidsopinie haalt verscheidene argumenten aan. 44 Ten eerste vermeldt de WLVO nooit het woord kanscontract, noch heeft ze de voorwaarden van artikel 1964 BW overgenomen in haar geldigheidsvereisten. Aldus heeft de wetgever impliciet afstand genomen van de kwalificatie van een kanscontract. De WLVO van 1992 is een veel recentere wet dan de bepaling van art BW die dateert uit Ingevolge de regel lex posterior derogat priori kan het Burgerlijk Wetboek geen afbreuk doen aan de WLVO. Ten tweede is deze laatste een lex specialis en het Burgerlijk wetboek een lex generalis. Ten derde getuigt het van een verstarde visie om de nauwe, nooit gewijzigde definitie van artikel 1964 BW te hanteren. In datzelfde artikel wordt overigens gezegd dat het verzekeringscontract beheerst wordt door het zeerecht, een bepaling die nu enigszins bevreemdend overkomt. Bovendien werden levensverzekeringen in de tijd van redactie van het Burgerlijk Wetboek als eventueel strijdig met de goede zeden beschouwd Wij sluiten ons bij de tweede strekking aan. In de laatste rechtsleer en rechtspraak is deze strekking aan de winnende hand. Zowel in de burgerlijke als fiscale zaken komt een herkwalificatie steeds minder voor en het lijkt erop dat dit in de toekomst slechts een voorbijgestreefd onderwerp zal zijn. Men mag ook niet uit het oog verliezen dat het Grondwettelijk Hof, het hoogste rechtscollege, de kwalificatie van een levensverzekering in de vorm van een financieel beleggingsinstrument overeind laat. Zoniet zou artikel 124 WLVO niet van toepassing kunnen geweest zijn en had het Hof niet kunnen oordelen dat dit artikel het grondwettelijk 44 Spreken zich uit tegen een herkwalificatie: D. PIGNOLET, Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen, AFT 2008, nr. 2, 6-7, nr. 5; H. COUSY, Over de kwalificatie van levensverzekeringscontracten en de rol die daarin wordt gespeeld door het begrip van kanscontract, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, , nr. 25; L. VEREYCKEN, Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk, Life & Benefits 2004, nr. 2, 3; J. VANDEN BRANDEN en A. BELLENS, Levensverzekeringen. Beleggingsovereenkomst of Levensverzekering? Einde van de discussie in zicht?, Fisc. Act. 2006, nr. 29, 4; J.-L. FAGNART, L assurance vie, épargné déguisée?, T.Verz. 2004, 685; P. BIELEN, Tak 23- levensverzekering: geen minimum bij overlijden vereist, Fiscoloog 2006, nr. 1009, 2; C. DEVOET, La disqualification des contrats d assurance vie groupe: la fin d une saga inutile (noot onder Antwerpen 3 maart 2009), T.Verz. 2009, H. COUSY, Over de kwalificatie van levensverzekeringscontracten en de rol die daarin wordt gespeeld door het begrip van kanscontract, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 120, noot

14 gelijkheidsbeginsel schond. 46 Bovendien is een herkwalificatie niet wenselijk omdat men in aanvaring kan komen met het verbod op erfovereenkomsten Beding ten behoeve van een derde 21. De verzekeringnemer kan bij het aangaan van de overeenkomst een begunstigde aanduiden. Indien hij een derde aanduidt, wordt dit verbintenisrechtelijk geïnterpreteerd als een beding ten behoeve van een derde (art. 22 WLVO). Een beding ten behoeve van een derde is een clausule waarbij een van de contracten, optredend in eigen naam en voor eigen rekening, door de wederpartij een prestatie laat beloven ten gunste van een derde, die aldus schuldeiser wordt van de beloofde prestatie en dit krachtens een overeenkomst waaraan hij zelf niet heeft deelgenomen (art en 1165 BW) De begunstigde derde moet vreemd zijn aan de verzekeringsovereenkomst en identificeerbaar zijn op het ogenblik dat het beding effect sorteert, met name wanneer de verzekeraar zijn prestatie moet leveren. 49 De begunstigde beschikt over een eigen recht op de prestatie. Dit recht komt rechtstreeks in zijn vermogen zodat de schuldeisers van de verzekeringnemer er geen beslag op kunnen leggen. 50 Op de betaalde premies kan principieel ook geen beslag worden gelegd aangezien zij de dekkingswaarden van de wiskundige reserve uitmaken en wettelijk verplicht aan de verzekeringsonderneming moeten toebehoren in volle eigendom. 51 De schuldeiser kan alleen executiemaatregelen uitvoeren op de schuldvordering die de verzekeringnemer heeft tegen de verzekeringsonderneming Zie nr. 64 e.v. 47 J. BAEL, Artikel 124 van de Wet Landverzekeringsovereenkomst, in het licht van recente rechtspraak, T.Not. 2004, , nrs B. CLAESSENS en K. VANHALLE, De relativiteit van de interne gevolgen van de overeenkomst, in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2009, a, nr. 1994; R. FELTKAMP, Beding ten behoeve van een derde, in E. DIRIX en A. VAN OEVELEN (eds.), Bijzondere Overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2004, 3, nr B. CLAESSENS, en K. VANHALLE, De relativiteit van de interne gevolgen van de overeenkomst, in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2009, 231, nr. 1998; R. FELTKAMP, Beding ten behoeve van een derde, in E. DIRIX en A. VAN OEVELEN (eds.), Bijzondere Overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2004, 11-12, nr B. CLAESSENS, en K. VANHALLE, De relativiteit van de interne gevolgen van de overeenkomst, in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2008, 232, nr Art van de Wet van 9 juli 1975 betreffende de controle der verzekeringsondernemingen, BS 29 juli In sommige gevallen kan de schuldeiser wel beslag leggen, zie nr C. DEVOET, De levensverzekeringsovereenkomst Algemene aspecten, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT et al. (eds.), Kluwer s Verzekeringshandboek (II.1.8.), Mechelen, Kluwer, 2008,

15 Onrechtstreekse schenking 23. Een beding ten behoeve van een derde kan onder bezwarende titel of ten kosteloze titel gebeuren. In het geval dat de begunstiging om niet is gebeurd, maakt dit een gift uit die men traditioneel als een onrechtstreekse schenking beschouwt. 53 Een onrechtstreekse schenking vereist een rechtshandeling met een neutraal karakter. Dit wil zeggen dat men a priori het al dan niet kosteloos karakter niet uit de rechtshandeling mag kunnen afleiden. Ze moet ook definitief zijn in die zin dat de schenker er niet op kan terugkomen Wie de onrechtstreekse schenking wil aantonen, zal de animus donandi moeten bewijzen. Niet alle derdenbedingen zijn immers met een begiftigingsinzicht aangegaan. De begunstiging kan ook animus solvendi of credendi causa zijn. 55 Indien er een milddadigheid voorhanden was, zal die uit de feiten moeten blijken. De rechtbanken zijn relatief soepel bij het beoordelen hiervan aangezien men aanneemt dat onrechtstreekse schenkingen door iedere belanghebbende met alle middelen van recht (zoals getuigen en vermoedens) bewezen kunnen worden. 56 Indien de begunstigde de kinderen van de verzekeringnemer zijn, mag men volgens LABEEUW meestal aannemen dat de verrichting om niet gebeurde Naast het bestaan van een animus donandi moet de schenker een verarming ondergaan die de begiftigde verrijkt. Bovendien moet een geldige onrechtstreekse schenking tijdens het leven van de schenker aanvaard worden. Bij een aanvaarding van het derdenbeding post mortem gaat het immers niet om een schenking, maar een legaat. Deze aanvaarding mag stilzwijgend gebeuren aangezien de vormvereisten van art. 932 BW niet van toepassing zijn op onrechtstreekse schenkingen. 58 Ook art. 931 BW dat gebiedt dat de schenkingsakte in notariële vorm verleden moet worden, is niet van tel C. DEVOET, De rechten van de partijen, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT et al. (eds.), Kluwer s Verzekeringshandboek (II.1.11.), Mechelen, Kluwer, 2009, 52; K. BERNAUW, Verzekeringen en erfrecht, in J. ROGGE (ed.), Levensverzekeringen en giften, T.Verz. 2008, dossier nr. 14, 32; N. LABEEUW, Schenking van een levensverzekering Gevolgen van het arrest van het Grondwettelijk Hof dd. 26 juni 2008, in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 284, nr. 10. VAN EESBEECK maakt echter enkele kritische bedenkingen bij deze kwalificatie, zie P. VAN EESBEECK, Levensverzekering/Begunstigingsclausule, in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN (eds.), Handboek Estate Planning 7, Vermogensplanning: Alternatieve vormen, Brussel, Larcier, 2010, 18, noot G. DEKNUDT, Schenkingen, in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 2008, 104, nr K. BERNAUW, Verzekeringen en erfrecht, in J. ROGGE (ed.), Levensverzekeringen en giften, T.Verz. 2008, dossier nr. 14, G. DEKNUDT, Schenkingen, in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 2008, , nr N. LABEEUW en B. VERDICKT, Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten, TEP 2009, 95, nr N. LABEEUW, Schenking van een levensverzekering Gevolgen van het arrest van het Grondwettelijk Hof dd. 26 juni 2008, in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 284, nr C. DE GEYTER, Levensverzekeringen schenkingsrecht erfrecht, T.Not. 2006,

16 1.4. Partijen en hun rechten 26. Bij iedere levensverzekering zijn er meerdere partijen die onderscheiden rechten bezitten: de verzekeringnemer die de polis onderschrijft en (meestal) de premies betaalt, de verzekeraar die een prestatie moet leveren, de begunstigde die aanspraak kan maken op die prestatie en de verzekerde op wiens hoofd het risico verzekerd is. Wij zullen ons in dit bestek beperken tot een bespreking van de verzekeringnemer en de begunstigde De verzekeringnemer Bekwaamheid van de verzekeringnemer 27. In principe is iedere meerderjarige persoon rechts- en handelingsbekwaam om een levensverzekering aan te gaan. Niettemin heeft de wetgever voorzien in beschermingsstatuten voor personen die niet zelfstandig hun vermogen kunnen beheren. De vraag of deze personen zonder juridische problemen een levensverzekering kunnen afsluiten dringt zich op. Hierbij nemen we de twee belangrijkste vormen, het voorlopig bewind en de minderjarigheid, onder het vergrootglas. 1. Personen onder voorlopig bewind 28. Bij een persoon die onder voorlopig bewind werd gesteld, moet men de bevoegdheden van de voorlopig bewindvoerder indachtig zijn. Met een algemene bevoegdheid kan de bewindvoerder zonder bijzondere machtiging van de vrederechter een levensverzekering afsluiten in naam en voor rekening van de beschermde persoon. Artikel 488bis/f) 3, lid 2, b) BW stipuleert dat een bijzondere machtiging vereist is voor het vervreemden van roerende goederen van de beschermde persoon, maar algemeen wordt aangenomen dat dit niet nodig is voor beleggingen zoals verzekeringscontracten. 60 In de praktijk zijn de mogelijkheden van de voorlopig bewindvoerders beperkter gelet op het feit dat de vrederechters machtigingen opleggen buiten de gevallen van artikel 488bis/f) 3, lid 2 BW Zie de uitvoerige argumentatie voor dit standpunt en de nuances van professor BAEL in J. BAEL, De actuele betekenis van het arrest van het Hof van Cassatie van 10 januari 2008 voor de rechtshandelingen uit het familiaal vermogensrecht betreffende personen onder voorlopig bewind, in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, , nrs Contra LABEEUW en VERDICKT die menen dat indien de premies afkomstig zijn van het vermogen van de beschermde persoon er wel een machtiging vereist is. Zie N. LABEEUW en B. VERDICKT, Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten, TEP 2009, 89, nr J. BAEL, De actuele betekenis van het arrest van het Hof van Cassatie van 10 januari 2008 voor de rechtshandelingen uit het familiaal vermogensrecht betreffende personen onder voorlopig bewind, in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 257, noot

17 29. Als begunstigde kan slechts de verzekeringnemer zelf of zijn nalatenschap aangeduid worden. Het aanduiden van een derde zou, in het geval er geen tegenprestatie tegenover staat, een onrechtstreekse schenking uitmaken en het is de voorlopig bewindvoerder volgens de wet verboden om ten kosteloze titel te beschikken over het vermogen van de beschermde persoon. 62 Alleen de beschermde persoon zelf kan de vrederechter verzoeken om machtiging te verlenen voor deze categorie van rechtshandelingen. 63 Bovendien kan het recht om de begunstigde aan te duiden niet door de wettelijke vertegenwoordiger van de verzekeringnemer uitgeoefend worden Met betrekking tot het afkopen van een levensverzekeringscontract verbiedt artikel 114 WLVO alleen dat de echtgenoot of de schuldeisers dit recht uitoefenen, maar de wettelijke vertegenwoordiger wordt niet vermeld. Verzekeringsrechtelijk verhindert niets de afkoop door de voorlopig bewindvoerder, maar civielrechtelijk liggen de zaken anders. Is de afkoop niet een ontneming van rechten die toekomen aan de begunstigde en een toekenning van rechten aan de erfgenamen van de beschermde persoon? Moet deze rechtshandeling niet gebeuren op diens verzoek zoals de schenkingen? BAEL poneert ons inziens terecht dat de voorlopig bewindvoerder voor de afkoop kan volstaan met de machtiging van de vrederechter en dat de toestemming van de beschermde persoon niet vereist is. Anders zou de afkoop onmogelijk zijn in het geval van beschermde personen die niet meer gezond van geest zijn, zelfs als dit in hun belang zou zijn Minderjarigen 31. Ook ouders kunnen in naam en voor rekening van hun minderjarige kinderen een levensverzekering afsluiten en dit zonder voorafgaande machtiging. 66 Het aangaan van dit soort overeenkomsten staat immers niet in de lijst van de handelingen die een bijzondere machtiging van de vrederechter nodig hebben. 67 Evenwel is het aanbevolen om te kiezen voor een tak 21- levensverzekering vanwege de kapitaalgarantie en de vaste minimale rente. Een tak 23 houdt meer risico s in omdat een gegarandeerd rendement ontbreekt. 68 Men mag niet uit het oog verliezen dat 62 W. PINTENS, Giften en beschermde personen, in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Themis Familiaal Vermogensrecht, Brugge, die Keure, , 21, nr. 36; J. BAEL, De actuele betekenis van het arrest van het Hof van Cassatie van 10 januari 2008 voor de rechtshandelingen uit het familiaal vermogensrecht betreffende personen onder voorlopig bewind, in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 259, nr Art. 488bis/h 2, lid 1 BW. 64 Art , lid 1 WLVO. 65 J. BAEL, De actuele betekenis van het arrest van het Hof van Cassatie van 10 januari 2008 voor de rechtshandelingen uit het familiaal vermogensrecht betreffende personen onder voorlopig bewind, in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 254, nrs Behalve voor de gelden afkomstig uit een nalatenschap. Zie W. PINTENS, Giften en beschermde personen, in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Themis Familiaal Vermogensrecht, Brugge, die Keure, , 20, nr. 33; G. DEKNUDT en M. DELBOO, Burgerlijke maatschap en levensverzekering gecombineerd, AFT 2008, nr. 3, 7-8, nr Zie art. 378 juncto BW. 68 N. LABEEUW en B. VERDICKT, Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten, TEP 2009, 89, nr

18 de ouders later rekenschap moeten afleggen over het beheer van de goederen van hun minderjarig kind en dat er problemen kunnen voorkomen indien zij in naam van hun kind een tak 23-verzekering met een hoog risicogehalte hebben afgesloten Net zoals bij het voorlopig bewind kan, in het geval het derdenbeding animus donandi gesloten is, als begunstigde alleen de minderjarige zelf (bij leven) of zijn nalatenschap (bij overlijden) aangeduid worden. 70 Een minderjarige kan immers nooit schenken Rechten van de verzekeringnemer 33. De verzekeringnemer beschikt tijdens de duur van de verzekering over de volgende rechten: - het recht op de verzekeringsprestaties (art. 107 WLVO) - het recht om een begunstigde aan te duiden en de begunstiging te herroepen (art. 106 en 112 WLVO) - het recht om de uit de verzekeringsovereenkomsten voortvloeiende rechten in pand te geven of over te dragen (art. 117 en 119 WLVO) - het recht van afkoop en reductie (art. 114 WLVO) - het recht van voorschot op de verzekerde prestaties (art. 116 WLVO) Dit zijn exclusieve rechten. Ze kunnen bijgevolg in principe niet worden uitgeoefend door een derde of niet worden vererfd bij het overlijden van de verzekeringnemer. 71 In dit bestek zullen we alleen ingaan op de aanduiding en herroeping van de begunstigde Aanduiding van de begunstigde 34. In de praktijk voorzien de meeste polissen in een rangorde van begunstigden (bijvoorbeeld de echtgenote van de verzekeringnemer, bij gebreke de kinderen van de verzekeringnemer, bij gebreke ). Indien alle vermelde begunstigden vooroverleden of onbestaande zijn, is de verzekeringnemer van rechtswege de begunstigde. Is hij overleden dan is zijn nalatenschap de begunstigde (art. 107 en 111 WLVO). De aanduiding van de begunstigde wordt volgens de artikelen 10 1 en 106 WLVO bewezen door een geschrift. Bijkomende vereisten aan het geschrift worden niet 69 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, Beleggingsverzekering: instrument voor vermogensoverdracht en successieplanning, Cahier M&D Seminars, 18 november 2009 te Sint-Niklaas, P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, Beleggingsverzekering: instrument voor vermogensoverdracht en successieplanning, Cahier M&D Seminars, 18 november 2009 te Sint-Niklaas, D. PIGNOLET, Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen, AFT 2008, nr. 2, 7-8, nr. 9; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, Beleggingsverzekering: instrument voor vermogensoverdracht en successieplanning, Cahier M&D Seminars, 18 november 2009 te Sint-Niklaas, Voor een bespreking van de overige rechten, zie C. DEVOET, De rechten van de partijen, in J.-C. ANDRÉ-DUMONT et al. (eds.), Kluwer s Verzekeringshandboek (II.1.11.), Mechelen, Kluwer, 2009,

19 gesteld dus een testament of een echtscheidingsovereenkomst kunnen volstaan. In uitzonderlijke gevallen kan men de aanduiding van de begunstigde hard maken door een begin van bewijs door geschrift dat de identiteit van de begunstigde waarschijnlijk maakt, aangevuld met overeenstemmende vermoedens. 73 (1) Generieke tegenover nominatieve begunstigingsaanwijzing 35. De aanwijzing gebeurt altijd ofwel nominatief ofwel generiek. De nominatieve aanwijzing vermeldt de naam van de begunstigde terwijl de generieke aanwijzing alle andere mogelijkheden omvat om de begunstigde te identificeren, meestal op basis van een bepaalde verwantschap of hoedanigheid. Een nominatieve aanwijzing beveiligt de begunstigde het meest want hij zal zeker in aanmerking komen om (een stuk van) het kapitaal te verwerven. Dit kan niet altijd overeenstemmen met de wil van de verzekeringnemer omdat de hoedanigheid of verwantschap van de begunstigde persoon veranderen kan veranderen, bijvoorbeeld een echtgenoot die een ex-echtgenoot wordt. In dat geval moet de begunstigingsclausule aangepast worden. 36. Indien er meerdere verzekeringnemers zijn of indien de verzekerde verschilt van de verzekeringnemer, moet men er zich voor hoeden om formules in de trant van mijn echtgenote te gebruiken aangezien er discussie kan ontstaan over wiens echtgenote het gaat. 74 De begunstigde moet tevens pas identificeerbaar zijn op het moment van de opeisbaarheid van de prestaties (art. 22 en WLVO). Dit betekent dat de aanduiding mijn kinderen of mijn kinderen die nog geboren zullen worden perfect geldig is. 75 (2) Meerdere begunstigden in gelijke rang 37. In het geval er meerdere begunstigden in gelijke rang worden aangeduid, verdient het aanbeveling om in de clausule de verdeling van het kapitaal aan te geven (bijvoorbeeld in gelijke delen ). Bij ontstentenis zal in principe de verdeling in gelijke delen toegepast worden. Daarnaast moet men voor ogen houden dat deze verdeelsleutel niet beïnvloed wordt door een eventueel testament. Het overlijdenskapitaal maakt normaal geen deel uit van de nalatenschap, maar is een ius 73 N. LABEEUW en B. VERDICKT, Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten, TEP 2009, 91, nr P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, Beleggingsverzekering: instrument voor vermogensoverdracht en successieplanning, Cahier M&D Seminars, 18 november 2009 te Sint-Niklaas, 16; D. PIGNOLET, Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen, AFT 2008, nr. 2, 8, nr S. VAN CAENEGHEM, Spécificités de l assurance vie en matière de désignation et révocation de bénéficiaires. Comment assurer la sécurité juridique?, in J. ROGGE (ed.), Levensverzekeringen en giften, T.Verz. 2008, dossier nr. 14,

20 proprium van de begunstigde. 76 Dit kan tot nare verrassingen leiden bij het overlijden. Daarom moet iedere notaris bij de opmaak van een testament de reflex hebben om te vragen of de testator belegd heeft in levensverzekeringen. Zo ja, dan bekijkt de notaris de polis en nodigt in voorkomend geval de verzekeringnemer en de verzekeraar uit om een polisbijvoegsel te laten ondertekenen waarin de begunstigingsclausule gewijzigd wordt. 77 (3) Levensverzekeringen met twee verzekeringsnemers 38. Meer en meer komen configuraties voor waarbij er twee verzekeringnemers en twee verzekerden optreden. Meestal zijn dit partners die een polis sluiten op elkaars hoofd en waarbij het kapitaal bij overlijden van de eerststervende toekomt aan de langstlevende. Hoe worden in een dergelijk geval de rechten om begunstigden aan te duiden (en te herroepen) geregeld? De WLVO bevat hieromtrent geen bepalingen dus zal de overeenkomst zelf moeten voorzien in regels. De meest voor de hand liggende oplossing zou erin bestaan om voor het uitoefenen van een recht van de verzekeringnemer het gezamenlijk akkoord van de verzekeringnemers te vereisen. Een concurrentiële uitoefening toelaten zou betekenen dat de ene verzekeringnemer heimelijk zijn begunstigingsclausule zou kunnen wijzigen zonder medeweten van de ander. 78 (4) Meest courante toepassingen 79 - De echtgenoot van de verzekeringnemer 39. Een generieke aanduiding van de echtgenoot betekent dat het kapitaal zal toekomen aan de persoon die op het moment van de opeisbaarheid van de prestaties de hoedanigheid van echtgenoot bezit. Dit heeft als voordeel dat een ex-echtgenoot automatisch de begunstiging verliest na echtscheiding en dat de nieuwe echtgenoot direct de begunstiging verkrijgt vanaf het huwelijk zonder de clausule te moeten aanpassen. 40. De nominatief aangeduide echtgenoot zal zijn recht op de prestaties behouden ook als de verzekeringnemer een nieuw huwelijk aangaat tenzij de verzekeringnemer het tegendeel heeft 76 N. LABEEUW en B. VERDICKT, Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten, TEP 2009, 92, nr. 108; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, Beleggingsverzekering: instrument voor vermogensoverdracht en successieplanning, Cahier M&D Seminars, 18 november 2009 te Sint-Niklaas, P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, Beleggingsverzekering: instrument voor vermogensoverdracht en successieplanning, Cahier M&D Seminars, 18 november 2009 te Sint-Niklaas, P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, Beleggingsverzekering: instrument voor vermogensoverdracht en successieplanning, Cahier M&D Seminars, 18 november 2009 te Sint-Niklaas, C. DE WULF, Levensverzekeringsovereenkomsten, huwelijksvermogensrecht en erfrecht Enkele aandachtspunten, in J. ROGGE (ed.), Levensverzekeringen en giften, T.Verz. 2008, dossier nr. 14,