Vragen bij de oefen- en zelftoetsmodule bij het eerstejaarsvak Biologie van dieren, februari 2013

Transcriptie

1 Immunologie Vragen bij de oefen- en zelftoetsmodule bij het eerstejaarsvak Biologie van dieren, februari 2013 Deze module behandelt een deel van hoofdstuk 42: Circulation and Gas Exchange en 43: 'The Immune System' van Campbell "Biology", negende druk. Denk erom dat de COO ook TENTAMENSTOF is! Inleiding 1. Lichaamsvreemde stoffen Elke dag van ons leven worden we blootgesteld aan allerlei lichaamsvreemde stoffen en (micro-)organismen. Deze proberen ons lichaam binnen te dringen en kunnen eventueel verstoringen van ons metabolisme en zelfs ziektes veroorzaken. Noem lichaamsvreemde stoffen en/of organismen die een afweerreactie in ons lichaam oproepen Delen afweersysteem Het afweersysteem biedt een goede bescherming tegen veel van deze lichaamsvreemde binnendringers. Het afweersysteem kan grofweg in twee delen worden opgesplitst: één deel dat altijd aanwezig is en een ander deel dat moet worden ontwikkeld in de loop van de tijd.. Noem de twee delen van het afweersysteem

2 Bloedcellen 3. Kenmerk steunweefsel Bloedcellen behoren tot het steunweefsel.wat zijn karakteristieke kenmerken van deze cellen in steunweefsel? Bevinden zich in een extracellulaire matrix Bevinden zich in bloed Staan in verbinding met basale lamina Geven fysieke steun Produceren groeifactoren Produceren componenten extracellulaire matrix lymfocyten erytrocyten Gemiddelde steunweefselcel 4. Locatie stamcel bloed Vanuit de haematopoietische stamcellen ontwikkelen zich verschillende typen bloedcellen, onder invloed van allerlei groeifactoren en hormonen. Waar in het lichaam bevinden zich deze haematopoietische stamcellen? 5. Ontwikkelingsstadia bloedcellen In de eerste ontwikkelingsstap onstaan uit pluripotente stamcellen verschillende voorlopercellen. Hieruit ontstaan uiteindelijk vele typen immuun- en bloedcellen. Maak het schema verder af. 2

3 6. Bloedhormoon A. Elke stap in dit schema wordt gestimuleerd door bepaalde groeifactoren of hormonen. Het hormoon dat betrokken is bij de ontwikkeling van de myeloïde voorlopercel in erytrocyten is berucht in de sportwereld. Welk hormoon is dit? B. Waar wordt dit aangemaakt? C. Hoe kun je (niet kunstmatig) de concentratie hiervan (en dus je erytrocytengehalte) ook verhogen? Het lymfestelsel 7. Nut voor immuunsysteem Het lymfestelsel is belangrijk voor zowel het cardiovasculaire systeem als het immuunsysteem. Voor het cardiovasculaire systeem is dit van belang omdat de vloeistof die uit de bloedbaan in de intercellulaire ruimte is gekomen, via een netwerk van lymfevaten teruggevoerd wordt naar het bloed. Vlak bij het hart komen de lymfevaten uit in de venae subclavia. Welke functie van het lymfestelsel is onmisbaar voor het immuunsysteem? 3

4 8. Onderdelen Het lymfestelsel bestaat uit twee min of meer onafhankelijk van elkaar opererende delen: 1. een uitgebreid netwerk van lymfevaten 2. diverse, verspreid gelegen, lymfoïde weefsels en organen De lymfoïde weefsels en organen liggen verspreid door het hele lichaam en bevatten grote aantallen macrofagen en lymfocyten. Deze zijn van belang voor een goed functionerend immuunsysteem. A. Benoem de aangegeven onderdelen van het lymfestelsel. De lymfoïde organen worden verdeeld in: - primaire organen: de organen waar de immuuncellen worden gevormd of rijpen - secundaire organen: deze bevatten rijpe immuuncellen die wachten op activatie door een lichaamsvreemde indringer. B. Geef in de afbeelding de twee primaire lymfoïde organen aan. 4

5 Aangeboren afweer: eerste linie 9. Eerste linie De aangeboren afweer kan onderverdeeld worden in barrières en een interne defensie of afweer: de eerste en tweede verdedigingslinie. De eerste verdedigingslinie omvat allerlei externe barrières waardoor een pathogeen heen moet breken om in het organisme terecht te komen. Noem drie externe barrières Bacterieremmend enzym De eerste verdedigingslinie omvat allerlei externe barrières, zoals de huid, de slijmvliezen en secreties. In de secreties kan ook een enzym afgescheiden worden dat de groei van bacteriën remt. Dit enzym komt voor in bijvoorbeeld speeksel en traanvocht. Welk enzym is aanwezig in zowel traanvocht, speeksel als mucus? 11. Mucusverplaatsing Bacteriën en kleine stofdeeltjes worden ook opgevangen door mucus in de luchtpijp, neus en het spijsverteringskanaal. In de luchtpijp wordt de mucus met de daarin opgevangen ongerechtigheden naar boven gewerkt. Dit gebeurt door speciale structuren. A. Hoe heten deze structuren? B. Waaruit zijn deze opgebouwd? 5

6 Aangeboren afweer: tweede linie 12. Componenten Uit welke twee componenten bestaat de tweede verdedigingslinie? Herkennen bloedcellen In de paragraaf over bloedcellen zijn de verschillende celtypen behandeld. Hieronder staan verschillende van deze in 20 preparaten van bloed. Met de gebruikte kleuring zijn de granula in de eosinofiele leukocyten overwegend (bruin)rood gekleurd, die in de basofiele leukocyten blauwpaars, en die in de neutrofiele leukocyten een onbestemde kleur. Geef aan welk type je denkt te herkennen

7 14. Wondheling (animatie) Dit is een afbeelding van een stukje huid. Op dit moment is er nog een normale situatie, en de huid is ongeschonden 1 2 Bij een beschadiging van de huid geven de cellen een chemisch signaal af. In reactie hierop verwijden de nabijgelegen capillairen zich, en worden meer permeabel. Door de beschadiging kunnen ook pathogenen zoals bacteriën de huid binnendringen. Stollingsfactoren in het bloed worden ook aangetrokken door de chemische signalen. 3 4 Ook vloeistof gaat vanuit het capillair naar de plek, die daardoor verdikt (zwelling). Fagocyterende cellen worden door de chemische signalen aangetrokken vanuit het capillair naar de wond om de binnengedrongen bacillen en celafval te verwijderen. Als alle pathogenen en afval is opgeruimd kan de huid helen, de zwelling verdwijnt en het capillair vernauwt weer. De permeabiliteit gaat ook weer naar een normale waarde. Bij een ontstekingsreactie zijn neutrofiele cellen en macrofagen betrokken. De neutrofiele cellen zijn als eerste aanwezig bij een ontsteking. Later volgen de macrofagen. Geef de eigenschappen aan van macrofagen en neutrofiele cellen. Lange levensduur Migratie in weefsels Migratie in bloed Fagocyteren Vernietigen zichzelf Presenteren antigeen Macrofagen Neutrofiele cellen 15. Herkenning ontsteking Wat zijn de drie meest karakteristieke bijwerkingen van de verhoogde bloedtoevoer?

8 16. Signaalstoffen ontsteking Beschadigde cellen, pathogenen en immuuncellen geven chemische signalen af die een rol spelen bij het initiëren van de ontstekingsreactie. Geef van de volgende stoffen aan door welke cellen deze worden geproduceerd. mestcellen endotheelcellen basofiele leukocyten macrofagen pathogenen histamine pyrogenen chemokine 17. Pus Gedurende de ontstekingsreactie ontstaat er vaak pus. Pus wordt meestal binnen een aantal dagen opgenomen door het lichaam. Waaruit bestaat pus? 18. Koorts Een ontstekingsreactie is een locaal voorkomend proces. Het lichaam kan echter ook een systemische niet-specifieke reactie op gang brengen om een infectie te lijf te gaan. Koorts is hier een voorbeeld van. Hoe helpt koorts het lichaam bij het herstel? 19. Signaal viraal besmette cellen Virussen kunnen zich niet zelf vermenigvuldigen en zijn hiervoor dus afhankelijk van de gastheercellen. De cellen die geïnfecteerd raken met virussen gaan vaak hieraan ten gronde, maar kunnen nog wel naburige cellen waarschuwen. A. Wat geven deze geïnfecteerde cellen ter waarschuwing af? B. Zijn deze stoffen virus-specifiek? 8

9 Verworven afweer: derde linie 20. Specifieke afweer De derde linie van het afweersysteem is gericht tegen specifieke kenmerken van de vreemde binnendringer. A. Welke cellen zijn betrokken bij de specifieke afweer? Binding tussen receptoren op deze lymfocyten en macromoleculen van de indringers leidt tot stimulering van de lymfocyten. Deze stellen vervolgens een immuunreactie in werking om de pathogene organismen te doden. B. Hoe heten deze macromoleculen van de indringers, die de immuunreactie oproepen? 21. Herkennen self en non-self Lymfocyten komen ook vele lichaamseigen antigenen tegen. Het is de bedoeling dat deze weliswaar worden herkend, maar niet leiden tot een immuunreactie. Gedurende de rijping van lymfocyten worden dan ook alle lymfocyten vernietigd die een reactie zouden kunnen opzetten tegen lichaamseigen genen. Een bepaalde groep van lichaamseigen membraaneiwitten is met name betrokken bij dit onderscheid tussen "self" en "non-self". Dit zijn de MHC-eiwitten: glycoproteïnen die voorkomen op lichaamseigen cellen (MHC = Major Histocompatibility Complex). In mensen worden deze eiwitten ook wel HLA-eiwitten genoemd (HLA = Human Leukocyt Antigen). Er zijn twee klassen MHC-eiwitten: klasse I en II. Klasse I komt op alle kernhoudende lichaamscellen voor. A. Op welke menselijke lichaamscellen komen geen MHC-I-eiwitten voor? B. Welke MHC-eiwitten komen voor op een B-lymfocyt? 22. Ontwikkeling immuuncellen Immuuncellen worden gevormd vanuit haematopoïtische stamcellen in het rode beenmerg. De meeste rijpen daar ook. In de thymus rijpen ook immuuncellen. A. Welke stap of stappen vinden niet in het rode beenmerg, maar in de thymus plaats? B. Waar staan de letters T en B voor bij de lymfocyten? 9

10 23. Apoptose Gedurende het rijpingsproces worden de lymfocyten immuuncompetent gemaakt: ze ontwikkelen receptoren op hun membraan waarmee ze één bepaald type antigen herkennen en binden. Ook moeten ze lichaamseigen antigenen herkennen en hier niet te sterk aan binden. Lymfocyten die of te sterk binden aan lichaamseigen antigenen of deze te slecht herkennen ondergaan apoptose. A. Wat is een andere naam voor apoptose? B. Wat zou er gebeuren als al deze lymfocyten in leven bleven? 24. Antigen-presenterende cel De T-lymfocyten in de thymus splitsen zich tijdens de ontwikkeling in twee aparte populaties, gebaseerd op het type CD-receptor dat de T-cel tot expressie brengt. CD staat voor "cluster van differentiatie", en de oppervlakte-eiwitten die tot dit cluster behoren krijgen een volgnummer. CD4-receptoren binden aan het MHC-II-eiwit, en de CD4-positieve T-cellen worden T- helpercellen of genoemd. CD8-receptoren binden aan MHC-I-eiwit, en CD8-positieve T-cellen worden killer-t cellen of cytotoxische T-cellen genoemd. Gedurende antigenherkenning fungeert de CD-receptor als een co-receptor door te binden aan een deel van het MHC-molecuul. Hieronder staan afbeeldingen van de binding van een cytotoxische T-cel en een T-helpercel. A. Zet de juiste namen bij de onderdelen in afbeeldingen. 10

11 De rechts afgebeelde cel is een macrofaag, met een receptor voor het pathogeen. Het presenteert een fragment antigen via het MHC-II-eiwit. Binding van de T-helpercel gaat mede via herkenning door de CD4-receptor. De afbeeldingen laten de binding van een cytotoxische T-cel en een T-helpercel zien aan een APC: antigen presenterende cel. B. Welke twee elementen moeten allebei herkend worden? Verworven versus aangeboren immuniteit De derde linie van het afweersysteem wordt ook wel verworven immuniteit genoemd. Het beschermt het lichaam tegen infecterende organismen, maar ook tegen abnormale lichaamscellen. Er is echter één beperking (maar daardoor ook weer een voordeel): een verworven immuniteit wordt opgewekt door een niet-eigen antigen, een lichaamsvreemd antigen. Noem drie voordelen van de verworven immuniteit ten opzichte van de aangeboren immuniteit Humorale en cellulaire afweer De derde verdedigingslinie kan worden onderverdeeld in twee componenten: humoraal en cellulair.zet de juiste karakteristieken bij de componenten. Humorale immuniteit: Cellulaire immuniteit: 27. Cytotoxische T-cel Cytotoxische T-cellen (T C -cellen) worden geactiveerd door lichaamsvreemde antigenen die gepresenteerd worden door een MHC-I molecuul. Meestal gaat het hierbij om viruspeptiden, maar ook cellen die geïnfecteerd zijn met intracellulaire parasieten, kankercellen en getransplanteerde cellen behoren tot het doelwit van T C -cellen. Klik op de groene pijl voor de animatie hiervan. Co-stimulatie door IL-2 en de binding van CD8 aan het MHC-molecuul versnellen en versterken het proces. A. Waar komt deze IL-2 vandaan? De geactiveerde TC-cel geeft het eiwit perforine af dat vervolgens in de membraan van de doelwitcel polymeriseert en transmembraanporiën vormt. Vervolgens stromen water en ionen de cel in en deze lyseert uiteindelijk. B. Waar ben je het principe van transmembraanporiën nog meer tegengekomen? 11

12 28. Bouw antilichamen Naast de T-lymfocyten maken ook B-lymfocyten deel uit van de specifieke afweer. B- lymfocyten produceren grote hoeveelheden antilichamen in reactie op een interactie met een antigen. A. Teken een antilichaam. B. De onderdelen zijn verbonden via zwavelbruggen. Geef aan op welke plekken deze zich bevinden. 29. Reactie op antigenen B-lymfocyten produceren grote hoeveelheden antilichamen in reactie op een interactie met een antigen. Op hoeveel verschillende antigenen kan het immuunsysteem reageren? 12

13 30. Variatie in splicing antilichamen B-lymfocyten produceren grote hoeveelheden antilichamen in reactie op een interactie met een antigen. Deze enorme variatie ontstaat door een proces van genetische recombinatie. Het gen voor een lichte of zware keten van het antilichaam bevat: - meer dan honderd segmenten die coderen voor een variabele regio (V), - enkele segmenten die coderen voor een verbindende (joining) regio (J), en - een of meer segmenten die coderen voor de constante regio (C). Hiertussen liggen introns. Bij de differentiatie van de B-lymfocyt vinden willekeurige deleties plaats van delen van het DNA, waarna één van de V-segmenten naast het J-segment komt te liggen. Daardoor ontstaat een functioneel gen, en bij transcriptie ontstaat mrna. Door translatie van het mrna ontstaat het eiwit voor de lichte of de zware keten. Op elke lymfocyt komt maar één type antigenreceptor tot expressie, waarmee ook maar één type antigen gebonden kan worden. Elke lymfocyt is dus specifiek voor één antigen. B-lymfocyten produceren grote hoeveelheden antilichamen in reactie op een interactie met een antigen. Ze kunnen reageren op heel veel verschillende antigenen. Hoeveel antigenen kunnen er gebonden worden aan één monomeer antilichaam? 31. Klassen antilichamen De variabele antigen-bindingsplaatsen van een antilichaam bepalen welk type antigen gebonden kan worden. De constante staart bepaalt de antilichaamklasse. Er worden vijf klassen onderscheiden: IgM, IgG, IgA IgD en IgE (Ig = immuunglobuline). A. Zet de namen van de klassen in het vakje met de vorm die de klasse heeft. 13

14 B. Zet de eigenschappen bij de juiste klasse. IgM IgG IgA IgD IgE 32. Proliferatie In de lymfoïde organen zijn vele immuuncompetente, maar naïeve B-cellen aanwezig. Deze B- cellen hebben membraanreceptoren waarmee ze slechts één type antigen kunnen binden. Indien er in het bloed of lymfe een lichaamsvreemd antigen aanwezig is, kan dit antigen dus slechts één van de vele B-cellen activeren. Wel kan het zijn dat één pathogeen meerdere antigenen of epitopen bezit, en dus meerdere naïeve B-cellen kan activeren. A. Welk type antigenreceptoren zitten er op B-lymfocyten? De binding tussen de receptoren en antigenen leidt tot activatie van één type B-cel, die zich gaat delen zodat er een grote hoeveelheid identieke B-cellen ontstaat. Een aantal van deze cellen ontwikkelen zich tot memory-b-cellen. Andere cellen ontwikkelen zich tot effector-bcellen. Dit proces van selectieve activatie en proliferatie wordt clonal selection genoemd. B. Zet de juiste kenmerken bij de twee type cellen. geheugen-b-cellen effector-b-cellen 14

15 Memory-B-cellen leven lang, en vormen het immunologische geheugen van het immuunsysteem. Effector-B-cellen worden ook wel plasmacellen genoemd, en produceren in korte tijd een grote hoeveelheid antilichamen.het cytoplasma is gevuld met RER om deze enorme hoeveelheid antilichamen te kunnen produceren. De geproduceerde antilichamen worden uitgescheiden en circuleren vervolgens in de lymfe en het bloed. De antilichamen hebben dezelfde antigenspecificiteit als de B-celreceptoren en binden dus aan het betreffende antigen. Door deze binding worden de antigenen gemarkeerd voor destructie door zowel het niet-specifieke als het specifieke immuunsysteem. 33. Secundaire respons De eerste keer dat lymfocyten worden blootgesteld aan een bepaald antigen wordt de daarop volgende selectieve proliferatie en differentiatie de primaire respons genoemd dagen na de initiële blootstelling aan het antigen wordt de maximale hoeveelheid effectorcellen en antilichaamproductie bereikt. Bij een tweede ontmoeting met hetzelfde antigen is de reactie van het immuunsysteem echter veel sterker. Dit noemt men de secundaire respons. In welk opzicht is de secundaire respons sterker? Gezondheid en ziekte 34. Overdracht antilichamen Antilichamen kunnen worden doorgegeven van het ene individu naar het andere en bieden daardoor passieve immuniteit. De overdracht kan op twee manieren: - natuurlijk: van moeder op kind, via de placenta en de moedermelk - kunstmatig: via een injectie A. Welke immuunglobulines worden via de moedermelk en de placenta doorgegeven? Moedermelk: Placenta: Passieve immuniteit verdwijnt na een paar maanden. Bij pasgeboren baby's is dat voldoende om het eigen immuunsysteem te ontwikkelen. Kunstmatige passieve immuniteit, door een injectie met antilichamen van een immuun persoon, biedt acuut, maar kortdurend, bescherming tegen een bepaalde ziekte. Actieve immuniteit ontstaat door reactie van het immuunsysteem op een pathogeen, en zo ontstaat natuurlijk verworven immuniteit. Kunstmatige actieve immuniteit kan worden verkregen door immunisatie of vaccinatie. B. Waaruit kan een vaccin bestaan? 15

16 35. Bloedtransfusie Een goed werkend immuunsysteem heeft ook nadelen. Zo kan voor bloedtransfusie niet het bloed van ieder willekeurig persoon gebruikt worden. Iemand met bloedgroep A maakt geen antilichamen tegen epitopen die op antigen A lijken omdat deze als lichaamseigen worden beschouwd, maar wel tegen epitopen van groep B. A. Geef hieronder de juiste antigenen, antilichamen en reacties aan. Bloedgroep A bevat antigen A en antilichaam tegen B. Bloedgroep B bevat antigen B en antilichaam tegen A. Bloedgroep AB bevat antigenen A en B, maar geen antilichamen daartegen. Bloedgroep O bevat geen antigenen A of B, maar wel antilichamen daartegen. bevat antigenen bevat antilichamen agglutineert met bloedgroep A B A B A B AB O A B AB O B. Met welke bloedgroep kun je elk soort bloed ontvangen? En met welke bloedgroep kun je aan iedereen bloed geven? 36. Resusfactor en zwangerschap Antigenen A en B op de erytrocyten zijn polysacchariden, en roepen een T-cel onafhankelijke respons op. Er worden geen geheugencellen aangemaakt, en alleen IgM antilichamen. Deze passeren de placenta niet, en een moeder kan zonder problemen een kind krijgen met een andere bloedgroep. Het resus-antigen op erytrocyten is echter geen polysaccharide, en roept wel een T-cel-afhankelijke respons op. Een moeder die Rh-negatief is, maar een foetus draagt die Rh-positief is, kan bij blootstelling aan het bloed van haar foetus een T-cel afhankelijke reactie opstarten tegen de Rh-factor. Op het einde van de zwangerschap of tijdens de bevalling kan er contact zijn tussen het bloed van de moeder en het kind. A. Welke klasse antilichamen worden er dan gevormd? B. Welk probleem levert dit op? Bij een tweede zwangerschap kan er hernieuwd contact optreden. Bij de immuunrespons door de geheugencellen van de moeder worden echter IgG-antilichamen aangemaakt. C. Welk probleem levert dit op? 16

17 37. MHC-verwantschap Ook bij orgaantransplantaties of beenmergtransplantaties zorgt een goed werkend immuunsysteem voor problemen. De MHC-glycoproteïnen kennen een groot aantal verschillende allelen, en dus ook een groot aantal verschillende moleculen binnen een populatie. Het is daarom erg onwaarschijnlijk dat twee mensen exact dezelfde set van MHCmoleculen bezitten. Hoe groot is de overeenkomst in MHC-moleculen bij de volgende verwantschappen: Moeder-kind: Vader-kind: Broer-zus: Broer-broer: Eeneiige tweelingen: 38. Allergische reactie Sommige immuunreacties zijn helaas te sterk van aard. Het immuunsysteem reageert dan hypersensitief op het lichaamsvreemde antigen, het allergen, en dit heeft een allergische reactie tot gevolg. A. Welke cellen van het immuunsysteem zijn betrokken bij een allergische reactie? Na een eerste contact met het allergeen ontstaan er plasmacellen, die IgEantilichamen produceren tegen het allergeen. Deze IgE kunnen met hun staarten ook binden aan de membraan van mestcellen. Bij hernieuwd contact met het antigeen kunnen de losse IgE-moleculen eraan binden, maar ook de mestcel met IgE op zijn membraan. Dit zet de mestcellen aan tot degranulatie: ze scheiden histamine en andere ontstekingsveroorzakende stoffen uit. B. Noem een aantal bekende allergenen. Een acute allergische reactie kan bij sommige mensen een anafylactische shock veroorzaken. Dit treedt op als meerdere mestcellen tegelijkertijd histamine afgeven. C. Wat is het grootste gevaar van een anafylactische shock? 17

18 D. Welk medicijn kan dit effect teniet doen? 39. Auto-immuunziekte Een andere ontsporing van het immuunsysteem is de ontwikkeling van een autoimmuunziekte. Het immuunsysteem verliest dan de mogelijkheid om lichaamseigen antigen te herkennen en valt vervolgens bepaalde lichaamseigen moleculen of cellen aan. Welke van de onderstaande ziektes zijn een auto-immuunziekte? Diabetes mellitis type I Diabetes mellitus type II Aids Multiple sclerose Reumatische artritis 40. SCID Het ontbreken van maar één component kan al leiden tot een niet functioneel immuunsysteem. De immuundeficiëntie die zo ontstaat kan zowel aangeboren als verworven zijn. Meestal is dan òf de humorale òf de cellulaire respons verstoord. Bij SCID-patiënten (Severe Combined ImmunoDeficiency) zijn echter beide responses afwezig. Een kleine infectie kan dan al levensbedreigend zijn. Welke behandelingsmethoden zijn er mogelijk voor patiënten met SCID? 41. Aids Verworven immuundeficiëntie kan onder andere ontstaan door: - ondervoeding (komt het meeste voor) - ziekte van Hodgkin (kanker van de lymfeknopen) - aids (meest bekend) Aids (acquired immune deficiency syndrome) werd voor het eerst ontdekt in de jaren '80 bij homosexuele mannen in Amerika. A. Welke cellen van het immuunsysteem zijn met name aangetast in patiënten met aids? B. Welke membraanreceptoren is/zijn betrokken bij de infectie van T H cellen door hiv? 18

19 42. Aidsvaccin In het begin van de infectie met het hiv-virus lijkt het alsof het immuunsysteem in staat is om een effectieve reactie op poten te zetten. Het virus neemt in aantal af en er worden antilichamen tegen het virus gemaakt. Bij het vermoeden op een hiv-infectie test men het bloed op deze antilichamen: indien deze aanwezig zijn is de persoon hiv- of sero-positief. Gedurende 3 10 jaar neemt de hoeveelheid virussen toe en treedt er langzamerhand een verlies van functionele immuuncellen op. Uiteindelijk ontwikkelt de hiv-positieve persoon aids en is zowel de humorale als de cellulaire respons verloren gegaan. Waarom is het zo moeilijk een vaccin te maken tegen hiv? 19